الف) کثرت اسباب صدور حدیث منزلت
از شخصیتی چون قرطبی انتظار نمی رفت که چنین سخنِ غیرقابل دفاعی را به قلم درآورَد؛ زیرا تعدد موارد صدور حدیثِ منزلت (از سال های اقامت حضرت پیامبر درمکه تا حجه الوداع)، امری نیست که بر اهل فن پوشیده باشد. اینک نمونه هایی از صدور این حدیث را به طور خلاصه ارائه می نماییم:
- به هنگام عقد اخوت در مکه[1]
- به هنگام عقد اخوت در مدینه[2]
- صدور حدیث در جریان سد الابواب[3]
- به هنگام ولادت امام مجتبی[4]
- به هنگام ولادت سیدالشهداء[5]
- صدور حدیث منزلت در منزل ام سلمه[6]
- به هنگام بیان فضائل فرزندانِ ابیطالب[7]
- صدور حدیث منزلت در جریان ایمان آوردن سبخت پادشاه فارس[8]
- صدور حدیث منزلت در جریان قتل و غارت بنیمصطلق[9]
- صدور حدیث منزلت در حضور جمعی از اصحاب[10]
- صدور حدیث منزلت در جریان جنگ خیبر[11]
- صدور حدیث منزلت در غزوه تبوک[12]
- صدور حدیث منزلت در غدیرخم[13]
در نتیجه پر واضح است که ادعای وی از پای بست ویران است. جریان غزوه تبوک، تنها یک مورد از موارد متعدد صدور حدیث منزلت است. هر چند که اگر صدور این حدیث شریف تنها به جریان تبوک هم خلاصه می شد، خدشه ای در دلالت آن وارد نمی نمود.
ب) حدیثِ منزلت، خبری واحدی از سعد بن ابی وقاص است؟!
این ادعای غیرِمحققانه، از اندیشمندی چون قرطبی، شائبه ی تعصب ورزیِ وی را در این خصوص تقویت می کند. آیا واقعاً قرطبی نمی دانسته است که این حدیثِ متواتر، از طرق متعددی نقل شده است؟ یا اینکه می دانسته، و در دامِ عصبیت گرفتار آمده است؟
همانطور که اشاره شد، حدیث منزلت در موارد متعددی صادر شده است، حتی اگر بنا به فرضِ نادرستِ قرطبی، سایر مواردِ صدورِ حدیث منزلت را کنار بگذاریم، و احادیثی را که به طور صریح سبب صدور این حدیث را به موضوعی غیر از غزوه تبوک مربوط کرده اند، در نظر نگیریم، باز هم این روایت قطعاً متواتر است و حداقل از بیش از پانزده تن از اصحاب پیامبر گزارش شده است:
- سعد بن ابی وقاص[14] (به طرق فراوان و متعدد)
- سعد بن المالک[15] (به سه طریق)
- جابر بن عبدالله الانصاری[16] (به دو طریق)
- عبدالله بن عباس[17]
- ابوسعید الخدری[18]
- زید بن الارقم[19]
- ام سلمه[20]
- اسماء بنت عمیس[21]
- حضرت امیرالمؤمنین[22]
- عبدالله بن عمر[23]
- جابر بن سمره[24]
- 12 ابو ایوب[25]
- 13 البراء بن عازب[26]
- 14 سعید بن زید بن عمرو بن نوفل[27]
- عمرو بن العاص[28]
توجه شود که رقم طرق این حدیث بیش از این 15 صحابی است، و چنانچه سایر موارد صدور حدیث منزلت را بدان بیافزاییم، این رقم قطعاً افزایش خواهد یافت. فی المثل «زید بن ابی اوفی» این حدیث را از پیامبر در جریان عقد اخوت در مدینه نقل کرده است[29] که نام وی در شمار راویانِ این حدیث ذیلِ غزوه ی تبوک وجود ندارد. بنابراین تعداد طرق این حدیث از پیامبر بیش از این رقم خواهد بود، تا حدی که وقتی «ابن عبدالبرّ» عدّهاى از اصحابى كه اين حديث را روايت كردهاند، نام می برد، در پايان مىگويد: «البتّه گروه ديگرى نيز اين حديث را روايت كردهاند كه ذكر اسامى آنها به درازا مىكشد! [30]»
حافظ ابن عساكر نيز در موارد بسيارى از تاريخ مدينة دمشق، به هنگام شرح حال اميرالمومنين على (علیه السلام)، طرق و سندهاى اين حديث را از بیش از بيست صحابى ذكر مىكند[31]. که در این صورت باید هشت صحابی به نام های «ابوهریره»، «معاویه»، «عمر بن الخطاب»، «مالک بن انس»، «بنیط بن شریط»، «فاطمه بنت حمزه»، «حبش بن جناده السلولی»، و «ابوالطفیل عامر بن واثله» را به فهرست شانزده نفر قبلی افزود[32] . بنابراین بنا به تصریح حضرت آیت الله میلانی «این حدیث از متواترات لفظی است و جزء معدود احادیثی است که بر تواتر آن اتفاق نظر است. بيش از سى نفر از صحابه اين حديث را روايت كردهاند. شايد مجموع راويان مرد و زن از صحابه، تا چهل نفر نيز برسند»[33]. حال چگونه است که قرطبی، با وجود حداقل سی صحابیِ دیگر غیر از سعد بن ابی وقاص، ادعا کرده است که نقل این حدیث منحصر به سعد بن ابی وقاص است؟
نکته ی شگفت آور دیگر آن است که قرطبی در حالی ادعای «واحد» بودن برای این روایت دارد که حتی اگر از تمامی نقل ها و موارد صدور این حدیث صرف نظر شود، و تنها به گزارش های رسیده از سعد بن ابی وقاص اکتفا گردد، باز هم تواتر این روایت ثابت خواهد بود؛ زیرا حدیثِ شریف منزلت به دوازده طریق از سعد بن ابی وقاص نقل شده است:
- عامر بن سعد از سعد بن ابی وقاص[34]
- ابراهیم بن سعد از سعد بن ابی وقاص[35]
- مصعب بن سعد از سعد بن ابی وقاص[36]
- عایشه بنت سعد از سعد بن ابی وقاص[37]
- سعید بن المسیب از سعد بن ابی وقاص[38]
- عبدالرحمن بن سابط از سعد بن ابی وقاص[39]
- عبدالله بن الارقم از سعد بن ابی وقاص[40]
- عبدالله بن رقیم الکنانی از سعد بن ابی وقاص[41]
- حارث بن المالک از سعد بن ابی وقاص[42]
- سعد بن مالک از مالک از سعد بن ابی وقاص[43]
- عبدالله بن ابی نجیح از ابی نجیح از سعد بن ابی وقاص[44]
- حمزه بن عبدالله از عبدالله از سعد بن ابی وقاص[45]
همانطور که ملاحظه می شود، در تواتر این حدیث شریف کمترین تردیدی وجود ندارد، جهتِ پایان بخشیدن به این قسمت، اعتراف های اندیشمندانِ مکتب سقیفه را مبنی بر تواتر این حدیث شریف از نظر می گذرانیم.
- حاکم نیشابوری گنجی شافعی در کفایه الطالب به اتفاقی بودن صحت این حدیث مورد اشاره می کند و بیان می کند که پیشوایان علم حدیث مانند ابی عبداللّه بخاری، مسلم بن حجاج، ابو داود و ابوعیسی ترمذی، ابی عبدالرحمن نسائی و ابن ماجه در صحاح و سنن خود آن را نقل کرده اند و بر صحت آن اتفاق نظر دارند»[46].
- جلال الدین سیوطی: وی در کتابی که با هدفِ درج احادیث متواتر نگاشته است، این حدیث را متواتر دانسته است[47]. محمد صدر عالم نیز پس از نقل حدیث منزلت، تواتر این حدیث را از منظر سیوطی اعلام کرده است»[48].
- ولی الله دهلوی هم وی پس از نقل این حدیث، عرضه می کند که شواهد تواتر این حدیث شریف بسیار است»[49].
- مولوی محمد مبین نیز در باب فضائل حضرت امیر، احادیث این باب را متواتر می داند و در مقام مثال چند حدیث از جمله حدیث منزلت را ذکر می کند»[50].
[1] فضائل الصحابة لأحمد بن حنبل، ج2، ص638و666
[2] ر.ک: نفحات الازهار، ج17، ص175-176
[3] تاريخ مدينة دمشق لإبن عساكر، ج42، ص139 ـ المناقب للخوارزمي، ص109
[4] الامالی شیخ الصدوق، ص 174، مجلس 32، ح7. ، ر.ک: نفحات الازهار، ج17، ص175-176
[5] همان
[6] تاريخ مدينة دمشق لإبن عساكر، ج42، ص42 ـ كنز العمال للمتقي الهندي، ج11، ص607
[7] ر.ک: نفحات الازهار، ج17، ص175-176
[8] التوحید، الشیخ الصدوق (ره)، ص 311، باب 44، ح 2
[9] الامالی، الشیخ الصدوق، ص 174، مجلس 32، ح 7
[10] تاريخ مدينه دمشق جزء42 ص 167؛ رياض النضره ج1 ص 244 باب ذكر انه اول من صلي؛ سمط النجوم العوالي ، ج 2 في ذكر خلافه اربعه،ص10، و هم چنین: تاريخ بغداد للخطيب البغدادي، ج7، ص463
[11] الامالی، شیخ الصدوق، ص96، مجلس 21، ح 1. هم چنین: المناقب للخوارزمي، ص129
[12] صحیح البخاری، 4/208 و 5/129، صحیح مسلم 7/120-121، السنن لترمذی 5/301 و 304، السنن لابن ماجه 1/45ر.ک: نفحات الازهار، ج17، ص175-176
[13] ر.ک: خطبه غدیر، ر.ک: نفحات الازهار، ج17، ص175-176
[14] صحیح البخاری، 4/208 و 5/129، صحیح مسلم 7/120-121، السنن لترمذی 5/301 و 304، السنن لابن ماجه 1/45، المستدرک للحاکم 3/108، مسند احمد بن حنبل 1 /170 و 173 و 174 و 177 و 182 و 184 و 185 ، السنن الکبری للنسائی 5/124، و 144، خصائص امیرالمؤمنین 116، فضائل الصحابه نسائی 13 و14، السنه لابن ابی عاصم، 596، و کثیری از کتب معتبر اهل تسنن که مجال احصای آنها نیست!
[15] مسند احمد بن حنبل 1/174، مسند ابی یعلی الموصلی 2/57 و 74، خصائص للنسائی 84
[16] [16]
[17] مسند احمد بن حنبل 1/330، مستدرک للحاکم 3/132 و بسیاری از منابع دیگر
[18] مسند احمد بن حنبل 3/32، و منابعی دیگر
[19] المصنف لابن ابی شیبه 7/496، فتح الباری لابن حجر 7/60، و منابعی دیگر
[20] مسند ابی یعلی الموصلی 12/310، السنه ابن ابی عاصم 587
[21] مسند احمد بن حنبل 6/369 و بسیاری از منابع دیگر
[22] المستدرک للحاکم 2/337 و منابعی دیگر
[23] مجمع الزوائد للهیثمی 9/110
[24] همان و منابعی دیگر
[25] همان 9/111
[26] همان 9/111
[27] السنه لابن ابی عاصم 588
[28] المناقب – الموفق الخوارزمي – ص 200
[29] السنه لابن ابی عاصم 595، و ماروی فی الحوض و الکوثر لابن مخلد القرطبی 124
[30] الاستيعاب: 3/ 1097
[31] تاريخ مدينة دمشق: 1/ 306- 393، شرح حال امام على (عليه السلام)
[32] ر.ک: تاریخ مدینه دمشق، 1/ 306- 393
[33] ر.ک: حدیث منزلت/ آیت الله میلانی
[34] صحیح مسلم، 7/120 و السنن للترمذی 5/301
[35] صحیح بخاری، 4/208، صحیح مسلم، 7/121، سنن ترمذی، 5/304
[36] صحیح بخاری، 5/129 باب غزوه تبوک، صحیح مسلم، 7/120، سنن ابن ماجه، 1/42
[37] مسند احمد، 1/170، و کثیری از منابع دیگر
[38] فضائل الصحابه للنسائی، ص13، مسند احمد 1/137
[39] در برخی روایات دیده می شود، سعید بن المسیب با یک واسطه مثلاً عامر بن سعد از سعد بن ابی وقاص نقل روایت می کند. برخی روایات نیز نشانگر آن است که او مستقیماً و متصلاً از سعد گزارش می کند. راز این اختلاف در آن است که او ابتدا از فرزندان سعد این روایات را شنیده و نقل کرده و سپس با خودِ سعد ملاقات کرده و از او درباره ی این حدیث پرسیده است. روایت ذیل گویای این امر است:
[40] (أخبرنا) زكريا بن يحيى ، قال : حدثنا ابن الشوارب ، قال : حدثنا حماد بن زيد ، عن علي بن زيد ، عن سعيد بن المسيب ، عن عامر بن سعد ، عن سعد : أن النبي صلى الله عليه وسلم قال لعلي : أنت مني بمنزلة هارون من موسى غير أنه لا نبي بعدي . قال سعيد : فأحببت أن أشافه بذلك سعدا فأتيته فقلت : ما حديث حدثني به عنك عامر ؟ فأدخل إصبعيه في أذنيه وقال : سمعت من رسول الله صلى الله عليه وسلم ، وإلا فاستكتا (خصائص امیرالمؤمنین للنسائی، ومسند ابویعلی الموصلی ص87)
[41] سنن بن ماجه، 1/45، و السنن الکبری للنسائی 5/108
[42] السنه لابن ابی عاصم ص596
[43] السنن الکبری 5/124
[44] السنن الکبری للنسائی 5/124
[45] مسند احمد بن حنبل 1/177
[46] خصائص ص116، السنن الکبری للنسائی 5/144
[47] مسند احمد 1/184، خصائص للنسائی ص 82
[48] کفایةالطالب فی مناقب علی ابن ابی طالب، ص283
[49] الازهارالمتناثرة فی الاحادیث المتواترة،حرف الف
[50] معارج العلی فی مناقب المرتضی، مخطوط