سیره قرآنی امام محمد باقر (ع)
پنجمین ستاره آسمان امامت و هفتمین امام محمد باقر(ع) در روز سوم ماه سفر و به نقلی در روز اول ماه رجب 57 ه.ق در مدینه منوره دیده به جهان گشود.
روش تفسيري صادقين
خداوند دین خود را در قالب «وحی قرآنی» و «وحی بیانی» بر بشر عرضه داشت. سهم عظیمی از وحی بیاناتی به صورت «آموزه های خاص دینی» تنها در اختیار وارثان علم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم؛ یعنی اهل بیت علیهم السلام قرار گرفت که موضوع بخش مهمی از آن، قرآن و تفسیر آن است. از این رو در کنار بهره گیری از «ثقل اکبر» نیاز مراجعه با «ثقل اصغر» یعنی ائمه علیهم السلام در مقام حاملان پیام الهی و شارحان کلام وی، امری ضروری و اجتناب ناپذیر می نماید.
با امام باقر عليهالسلام در سايه قرآن
بدون شك سخنان معصومان و ائمه اطهار عليهم السلام هماره روشنگر معناي آيات نوراني قرآن كريم بوده است. در اين سلسله مقالات برآنيم با مشعل فروزان بيانات حضرت امام باقرالعلوم عليه السلام آسمان معرفت را بشكافيم و چندگام به حقيقت نزديك شويم.
نقدی بر فرضیه تطور امامت شیعی؛ بررسی استنادهای «مکتب در فرآیند تکامل»…
این نوشتار به بررسی بخشی از «کتاب مکتب در فرایند تکامل» می‌پردازد. موضوع این بخش کتاب، تحلیلی تاریخی درباره‌ی «باور شیعیان نسبت به‌ضرورت قیام مسلحانه توسط امامان (ع)» و زوایایی از «عقیده به مهدویت در جامعه تشیع» است و نهایتاً تأثیر این امور، در تطور «امام شناسی شیعیان» نتیجه گرفته یا به‌طور غیرمستقیم القاشده است. در این بررسی، به مواردی همچون عدم تطبیق دلیل و مدعی در کتاب می‌پردازیم و با بازخوانی مدارک ذکرشده در پاورقی بخشی از کتاب (صفحات 33 تا 43، بخش مربوط به دوران امامت حضرت امام باقر ع)، عدم تطابق آن‌ها با مدعای مطرح‌شده در کتاب را نشان خواهیم داد، سپس برخی خطاهای روشی در تألیف کتاب را به تفکیک بازگو می‌کنیم.
طرح اندیشه مهدویت از سوی امام باقر علیه السلام
اين نوشتار در ادامه مقالات گذشته و تأملی در چگونگي طرح آموزه‌های مهدويت از سوي امام باقر (ع) و کيفيت ارائه معارف مهدوي از سوي ايشان است؛ بياناتي که با توجه به اهداف کلي دعوت ديني، فرصت ويژه صادقين (ع) در آموزش معارف ديني، نيازهاي عصر سقوط امويان و ظهور عباسيان شکل گرفته است. بررسي محورهاي مورد تأکید در اين بيانات و تأمل در نسبت آن‌ها با اهداف کلي و نيازهاي هر عصر می‌تواند از یک‌سو طرح کلاني را نشان دهد که در اين شکل از تعليم و تربيت تعقيب شده است و از سوي ديگر، تأثیر تربيتي و اخلاقي هر يک از آموزه‌های مهدوي را نمایان‌تر کند. اين پژوهش بر تحليل محتوايي روايات صادره از امام باقر (ع) تکيه دارد و می‌کوشد با توجه به شرايط عصر صدور، آثار آموزه‌های مهدوي بر شيعيان را معلوم نمايد؛ ازاین‌رو با تعيين محورهاي مورد تأکید در سخنان آن امام، همراه با ارائه نمونه‌ای از آن و تأمل در نسبت اين سخنان با شرايط مخاطبان، تلاش دارد به حکمت و جهت طرح هر يک از آموزه‌ها دست يابد. ارائه نمونه از سخنان امام باقر (ع) در اين نوشتار با توجه به توضيحات مقالات پيشين، محدودتر بوده و کثرت روايات آن حضرت ما را ناچار از گزارش کليات و پرهيز از ذکر جزئيات کرده است. از پیش‌فرض‌ها و روش‌های اين مجموعه مقالات، پیش‌تر در نوشتاري ديگر گفت‌وگو کرده‌ایم. مقاله حاضر، روشنگر اين سخن است که تعليم آموزه‌های مهدوي در اين برهه از تاريخ ائمه (ع) افزون بر ارائه معارف مهدوي و آخرالزماني به نکاتي مهم در تربيت مخاطبان توجه دارد و نوعي زمینه‌سازی براي جلوگيري از آفات بحث مهدويت و جلوگيري از انحرافات را متناسب با عصر ائمه نخستين دنبال می‌کند.
دلایل امامت امام باقر علیه السلام
این مقاله در تلاش است که دلایل امامت امام باقر علیه السلام را به بحث بگذارد.
دعا از منظر امام محمد باقر علیه السلام
در این مقال از نیایش در مکتب امام محمد باقر (ع) سخن رفته که پدیدآورنده دعای شریف سمات بوده و در آن، معارف قرآنی را گنجانده است. محورهای گفتار، دعا شناسی است و مسائلی چون زمان و مکان دعا که تأثیر بسیار در چندوچون نیایشگری انسان دارد.
اصحاب و شاگردان مفسر امام محمد باقر علیه السلام
مكتب پربار باقـرى و محضر گهربار امام باقـر (ع) اسلام‌شناسانی بزرگ به جامعه اسلامى هديه كـرد. انديشمندانى كه هر يك خـود مرجعى مهم در مسائل علمـى و مذهبى به شمار می‌آیند. دسـتـاوردهاى اين دانشگاه فعال و عظيم علمى ـ ديـنـى گسترده‌تر از آن است كه بتـوان به تمام آن اشـاره كرد، اما از باب نـمـونه به معـرفى بعضى از اصحاب و شـاگـردان مفسر و قرآن‌پژوه آن امام همام و آثار تفسـيـرى و قرآنى ايشان می‌پردازیم كه اسامى آنان بدين شرح است: جابر بن يزيد جعفى، أبان بن تغلب، أبوحمزه ثمالى، أبوجارود زياد بن منذر همدانى، عطية بن سعد بن جنادة عوفى، أبوالحسن زيد بن على بن حسين بن أبى طالب (ع)، محمد بن على بن أبى شعبة حلبى و داوود بن أبى هند سرخسى.
نقش امام باقر (ع) در تغییرات فرهنگی – سیاسی
تغییرات، به‌ویژه از نوع اجتماعی آن ازجمله موضوعاتی است که همواره موردتوجه اندیشمندان بوده است. نوشتار حاضر نیز به‌منظور شناخت نقش امام باقرالعلوم (ع) در تغییرات با محوریت فرهنگ و سیاست آغازشده و نگارنده با استفاده از اسناد و شواهد تاریخی، تأثیرگذاری امام (ع) را از طریق تصمیم‌گیری در بخش فرهنگ و الگوسازی در بخش سیاست بازشناسی نموده و نشان داده است که امام با تأسیس دانشگاه، ابداع روش‌های علمی نظیر اجتهاد، مقابله با تفکرات و اندیشه‌های انحرافی و… در بخش فرهنگی موجبات تغییر را فراهم نموده و در بخش سیاسی نیز از طریق الگوسازی، اقداماتی نظیر القای روحیه ظلم‌ستیزی، ایجاد همبستگی اجتماعی امت اسلامی و ترویج مکتب رشادت و جهاد و مبارزه منفی و… را انجام داده که زمینه تغییرات را فراهم نموده است.
امام محمد باقر علیه السلام و جدال‌های کلامی سیاسی عصر اموی
عصر اموی، دوران تبدیل شدن مناظره‌های کلامی نخستین در عهد خلفای راشدین، به جدال‌های کلامی سیاسی است. در این دوران جدال‌های کلامی سیاسی خاصی در میان گروه‌ها و مکاتبی همچون مرجئه، خوارج، معتزله، زیدیه و … است؛ جدال‌هایی که تأثیر بسزایی بر تحولات سیاسی اجتماعی این دوران داشت. امام باقر در این دوران با شرکت در مناظره‌ها و جدال‌های کلامی سیاسی این دوران از دو زاویه در فراهم ساختن زمینههای تأسیس و تدوین مکتب امامیه نقش ایفا نمودند. از سویی، فعالیت‌ها و مناظره‌های امام خصلتی کلامی داشت و مبانی و اصول مکتب امامیه را در کنار نقد مبانی و اصول کلامی دیگر مکاتب تدارک می-نمود، از سوی دیگر با نقد دستگاه سیاسی حاکم و فکر سیاسی رایج، بنیان‌های فکر سیاسی شیعه امامیه را ارائه می‌کرد. مقاله حاضر با گزارش جدال‌های کلامی سیاسی عصر اموی، تلاش امام باقر در قالب مناظره‌ها و جدال‌های کلامی سیاسی مذکور را توضیح می‌دهد.
امام باقر (ع) و مقابله با خلفای جور؛ پیامدها و نتایج آن بر اندیشه سیاسی شیعه
زندگی سیاسی امام محمد باقر (ع) و سیره عملی آن حضرت در مبارزه با خلفای جور تاکنون از حیث اهمیتی که برای اندیشه سیاسی شیعه داشته، مورد توجه قرار نگرفته است. در این مقاله از خلال بررسی مواجهه آن حضرت با خلفای اموی زمانشان می‌توان مفرداتی اساسی در اندیشه سیاسی شیعه را که امام محمد باقر (ع)، واضع آن بود، دریافت. تأکید بر هویت مستقل شیعی و پیراستن آن از آنچه این هویت مستقل را مخدوش می‌کرد، بیان خصائص امام در نزد شیعه به‌نحوی‌که آن را از سایر گونه‌های امامت نزد فرق دیگر ممتاز گرداند و با امامت بالسیف، امامت غیر منصوص و یا غلو در بیان صفات امام مشتبه و مغلوط نگردد و بالاخره طرح «تقیه» به‌منزله استراتژی مبارزه سیاسی شیعه، بخشی از تعالیم سیاسی امام محمد باقر (ع) است که از خلال مبارزات سیاسی آن حضرت با خلفای جور اموی مستفاد می‌گردد.
اسوه‌های بشریت (5) امام محمد باقر (ع)
پنجمین امام شیعیان محمد بن علی بن الحسین علیه السلام است که به باقر شهرت دارد. تولد ایشان به سال 57 ه.ق ذکر شده است.
جریان شناسی فکری – سیاسی عصر امامت امام باقر علیه السلام
تمرکز این نوشتار بر مقطعی از تاریخ اسلام است که در آن امام باقر (ع) به مدت 19 سال، هدایت معنوی و سیاسی جریان موسوم به علویان اثناعشری را بر عهده داشتند. جریانات فکری- سیاسی آن روزگار هرکدام بر اساس مبانی فکری و کلامی خاصشان خود را مستحق خلافت و جانشینی پیامبر (ص) می‌دانستند. درنتیجه، چه جریانی قدرت را در دست داشت و چه جریاناتی برای کسب آن تلاش می‌نمودند و شرایط سیاسی خاصی را به وجود آورده بودند از پرسش‌های اساسی در این تحقیق است. امام باقر (ع) که خود هدایت جریان علوی اثناعشری را در دست داشت، در مواجهه با هرکدام از این جریانات، مواضع خاصی را ابراز نمودند که در برابر جریان حاکم اموی مبتنی بر اصل تقیه و در برابر سایر جریانات منطبق با اصلاح و روشنگری بود. این نوشتار ضمن تحلیل خاستگاه، مبانی و عملکرد جریانات مهم فکری- سیاسی دوران امامت امام باقر (ع) (95 – 114 ق) درصدد تبیین و تحلیل مواجهه امام باقر (ع) با جریانات فکری- سیاسی این مقطع از تاریخ اسلام است.
گونه‌ها و روش‌های تفسیری امام باقر علیه السلام در مصادر روایی فریقین
روش‌شناسى تفسير امام باقر (ع) وقتى ضرورت و اهميت دارد كه بدانيم عصر اين بزرگوار دوران فرازها و فرودهاى فرقه‌هاى مذهبى و غیرمذهبی است. تلاش‌های فكرى و فرهنگى معتزله، مرجئه، اهل قياس، غلات، همراه خوارج و اهل کتاب، از ویژگی‌های عصر امام باقر (ع) است كه به‌کارگیری روش‌های مختلف تفسير قرآن از سوى امام گوياى حضور فرهنگى و فكرى فرقه‌هاى مذكور است. مقاله حاضر با روش توصيفى ـ اسنادى، با تتبّع در روايات تفسيرى اين امام همام در مصادر روايى فريقين ـ به‌ویژه اهل سنّت ـ به دنبال شناخت روش ايشان در تفسير قرآن است و بيان مى‌دارد كه امام، زمانى قرآن را به نطق درآورده، از آن براى تفسير كلام الهى استفاده نموده‌اند و گاهى در حوزه معناشناسى به تبيين واژگان آيات الهى پرداخته‌اند، جرى و تطبيق، استفاده از عقل و برهان، بهره‌گيرى از اسباب نزول و … از ديگر روش‌های تفسيرى امام است كه مطرح مى‌شود.