هویت قبیله‌ای به‌مثابه واقعیت در نهج‌البلاغه
هویت در منابع و متون اسلامی ازجمله نهج‌البلاغه، موضوعی وسیع و عمیق است. در این کتاب ارزشمند، به هویت قبیله‌ای به‌عنوان واقعیت و «سیاست آن‌گونه که هست»، در ابعاد گوناگونی توجه شده است. هویت و ملاحظات قبیله‌ای و رقیبان و مخالفان در تصمیم‌گیری‌ها و موضع‌گیری‌های امام (ع) از جایگاه مهمی برخوردار است؛ زیرا سیاست، ماهیتی کلی ملی دارد و دشمن در یک‌سوی آن، قرار می‌گیرد. در این مقاله با تحلیل محتوای گفتار و نوشتار امام (ع) در نهج‌البلاغه به واکاوی هویت قبیله‌ای به‌عنوان رقیب هویت دینی می‌پردازیم. با ورود اسلام و بعثت پیامبر (ص) هویت قبیله‌ای در ساختار شبه‌جزیره عربستان تحت تأثیر هویت دینی، به هویتی حاشیه‌ای تبدیل شد و با مهار آن، یکی از موانع ساختار دولت سازی پیامبر (ص) از میان برداشته شد و دولت متمرکز پیامبر به وجود آمد؛ اما بعد از رحلت آن حضرت، هویت قبیله‌ای بار دیگر از حاشیه به متن جامعه وارد، بازتولید و تقویت شد. شکل‌گیری گرایش‌های گریز از مرکز از سوی هویت‌های متعدد قبایل گوناگون یکی از پیامدهای بازگشت هویت قبیله‌ای به جامعه بود. همین گرایش‌ها موجب قتل عثمان شد و در واقعیت سازی حوادث دوران پنج سال خلافت امام علی (ع) و سه جنگ داخلی دوران ایشان نقشی مهم داشت. شدت یافتن این گرایش‌ها اداره دولت را برای امام علی (ع) دشوار کرد و سرانجام منجر به تشکیل دولت امویان شد. در این مقاله واقعیت هویت قبیله‌ای توصیف، و واقعیت سازی قبیله‌ای، تجزیه‌وتحلیل شده است.
شیعه و دفاع از حریم آن در خطبه‌های حضرت زهرا سلام الله علیها
«شیعه» نامی آشنا در فرهنگ توحید بوده و قرآن بزرگ‌ترین شاهد این گفتار است. در قرآن، حضرت ابراهیم (ع) «شیعه» نامیده شده است; زیرا ادامه‌دهنده جریان توحیدی حضرت نوح (ع) بود. پیامبر اکرم (ص) و حضرت علی (ع) نیز شیعه بودند. «تشیع» راهی جدا یا منشعب از اسلام نیست، بلکه امتداد خط حضرت محمد (ص) و استمرار طریق توحید است. روشن است که درراه خدا و جریان توحیدی، انتخاب خلیفه و وصی پیغمبر همانند انتخاب پیامبر، فقط به دست خدا و به‌فرمان او انجام می‌گیرد. این همان اعتقادی است که شیعه را از دیگران ممتاز می‌گرداند. حضرت زهرا (س) در خطبه مبارک خود، به دفاع از این بینش می‌پردازد و در مقابل تمام جریاناتی که تا آن زمان پدید آمده بودند یا در آینده به‌تبع آنها می‌توانستند پدید بیایند، ایستاده، مخالفت صریح خود را اعلام میکند; زیرا نتیجه آنها را بسیار شوم می‌داند که جز خون‌ریزی و بدبختی ثمره‌ای نخواهد داشت، درحالی‌که اگر همان جریان برگزیده الهی که در رهبری حضرت علی (ع) متجلی بود، پس از رسول اکرم (ص) ادامه می‌یافت، یقیناً به خوش بختی و سعادت تمام جوامع بشری منتهی می‌شد و اسلام آینده‌ای روشن و درخشان می‌داشت که در سایه آن، مردم درنهایت آسایش و رفاه، از نعمت‌های فراوان مادی و معنوی بهره‌مند می‌شدند و درهای برکت از آسمان و زمین برایشان گشوده می‌گشت; ولی افسوس!
حمایت‌های غيبي در زندگي پيامبراكرم صل الله علیه وآله
مطالعه و بررسی تاریخ زندگی پیامبر اکرم (ص) به‌روشنی دلالت میکند که حضرت همواره از امدادهای غیبی و حمایت‌ها و عنایت‌های ویژه الهی بهره‌مند بود. این حمایت‌ها که در مراحل مختلف زندگانی ایشان رخ داد، ابعاد گسترده‌ای داشته که در این نوشتار با استناد به آیات قرآنی و نیز نیم‌نگاهی به حدیث و تاریخ، به مواردی از آن پرداخته شده است.
ندای آسمانی نشانه ظهور
برای ظهور حضرت مهدی (ع) در احادیث پیشوایان معصوم (ع)، نشانه‌هایی ذکر شده است. این نشانه‌ها در مدت زمانی طولانی به تدریج به وقوع می‌پیوندد. در این میان برخی از نشانه‌ها نزدیک ظهور حضرت مهدی (ع) تحقق می‌یابد و برخی دیگر ممکن است سال‌ها پیش از ظهور آن حضرت اتفاق بیفتد. همچنین در احادیث پیشوایان معصوم (ع) بر برخی از نشانه‌ها تأکید بیشتری شده و از آنها با صفت قطعی و حتمی یاد شده است. از نشانه‌هایی که نزدیک و متصل به ظهور حضرت تحقق می‌یابد و در احادیث پیشوایان معصوم (ع) بر آن تأکید فراوانی شده، ندای آسمانی است. در مراحل مختلف ظهور حضرت مهدی (ع) نداهای گوناگونی شنیده خواهد شد، که هریک از آنها بر حقانیت قیام آن حضرت دلالت میکند و برای حق جویان و حق پویان هرگونه شک و شبهه‌ای را برطرف میکند؛ ولی ندایی که معروف است و در احادیث پیشوایان معصوم (ع) بیشتر از آن سخن به میان آمده، ندایی است که در آغاز ظهور حضرت مهدی (ع) شنیده خواهد شد. در این مقاله، نخست به بیان ویژگیهای این ندا خواهیم پرداخت و در پایان از دیگر نداها نیز سخن خواهیم گفت.
گوشه‌هایی از تلاش علمی امام حسن عسکری (ع)
امام حسن عسکری علیه السلام در روز جمعه هشتم ربیع الثانی 232 هجری قمری در مدینه منوره چشم به جهان گشود. پدر بزرگوار آن حضرت امام هادی علیه السلام و مادر مکرمه اش بانوی عارفه ایست که به نام های «سلیل»، «حدیثه»، و «سوسن» خوانده می شود. وی از بانوان نیکوکار و دارای بینش اسلامی بود و در فضیلت او همین بس که پس از شهادت آن حضرت پناهگاه و نقطه اتکای شیعیان در آن دوران بحرانی و پر اضطراب بود. مجموع عمر حضرت امام حسن عسکری علیه السلام به 28 سال می رسد و آن حضرت سرانجام در هشتم ربیع الاول 260 ه.ق به دسیسه معتمد عباسی در شهر سامرا به شهادت رسید.
کتابشناسی «زیارت جامعه کبیره»
زیارت جامعه کبیره، معروف ترین زیارت ائمه اطهار است که اختصاص به زمان و مکان ویژه ای ندارد و در هر زمان و جایگاهی می توان امام را بدان زیارت نمود. جامعه کبیره که به فرموده علامه مجلسی: از جهت سند، صحیح ترین زیارات و از نظر موارد، جامعترین آن ها و از دیدگاه الفاظ، فصیح ترین آن ها و از نظر مفهوم، بلیغ ترین آنها و از نظر مرتبه، والاترین آن ها است.
امامت عامه و خاصه در احادیث امام رضا (ع)
در این مقاله، با بررسی اصل امامت عامه و خاصه از منظر امام رضا علیه السلام روشن میشود که «امامت» یکی از اصول مورد توجه آن حضرت بوده، جایگاهی بلند در احادیث آن حضرت دارد، آن حضرت صفات و ویژگیهای امام را بصورت مفصل بیان کرده است؛ از جمله اینکه: امامت، اساس اسلام و امام، رهبر دینی مردم است. امام، الگوی مردم در اعمال عبادی و غیر عبادی است. امام، مایه سربلندی مسلمانان و ضامن اجرای قوانین الهی است. امامت، با قانونگذاری و هدایت گری جامعه را نظام مند میکند. امام، رهبر سیاسی مردم است که از دین دفاع میکند و نقشی دشمن شکن دارد. امام مایه شفاعت امت در رستاخیز و پناهگاه مردمان و نماینده خدا و حجت او در زمین است. مقام امامت همان جایگاه پیامبران الهی بلکه بالاتر از مقام نبوت است. امام، شخصیتی معصوم از گناه و لغزش است که فرشتگان با او سخن میگویند و مورد تأیید روح القدس است؛ دعایش مستجاب و از امور غیبی با خبر است. و در نهایت، امام، نور جهان افروز و آب حیات است که هر کس از او جدا شود، به ورطة گمراهی میغلطد. با توجه به صفات فوق، بشر عادی نمیتواند امام معصوم را بشناسد و نصب کند و امامان از سوی خدا نصب میشوند. نخستین امامان، حضرت امام علی علیه السلام بوده و آخرین آن ها حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که از نسل امام رضا علیه السلام میباشد و حضرت عیسی علیه السلام پشت سر آن حضرت نماز میگزارد. در پایان مقاله، به پیامدهای جدایی مردم از امامت اشاره شده که همانا گمراهی و هلاکت است. نیز به پیامدهای غلو در بارة امامان اشاره شده که افتادن در دام کفر و شرک است.
دگرگونی‌های فكری و فرهنگی عصر امام کاظم (ع)
عصر امامت موسی بن جعفر (ع) (148 ـ 183 ق) هم‌زمان با چهار خلیفه عباسی بود. در این دوره در جهان اسلام، دگرگونی‌های فکری و فرهنگی گسترده‌ای به وجود آمد. از یک‌سو، رشد و گسترش فرقه‌هایی همچون مرجئه، معتزله، خوارج و غالیان در میان مسلمانان را شاهد هستیم و از سوی دیگر، فرقه‌های جدید فقهی اهل حدیث همچون حنفی، مالکی و شافعی ظهور کردند. در این عصر پیروان آیین‌های یهودی، مسیحی، زرتشتی و صابئین در کنار مسلمانان زندگی می‌کردند و بر دامنه تغییرات فرهنگی اثرگذار بودند. امام کاظم (ع)، در این آشفته‌بازار فرهنگی، یکی از کارگزاران اثرگذار فکری به شمار می‌آمدند که برای اصلاح این آشفتگی، راهبردهای مهندسی فرهنگی مبتنی بر معارف اصیل قرآن، سنت نبوی و معارف اهل‌بیت را تدوین و اجرا می‌کردند. در این مقاله، با روش توصیفی ـ تحلیلی، دگرگونی‌های فکری و فرهنگی جهان اسلام همراه با تبیین شرایط تغییر و کارگزاران آن بررسی خواهد شد.
امام صادق (ع) و شکل‌گیری مکتب جعفری
حضور و نقش امامان شیعه تنها در حوادث سیاسی و اجتماعی مؤثر نبوده است، بلکه نقش فرهنگی و علمی آن شخصیت‌ها توانسته است در شکل‌گیری و بنیاد فرهنگ اسلامی به‌طور عام و فرهنگ تشیع به‌طور خاص غیرقابل‌انکار باشد. امام صادق (ع) به‌عنوان شخصیتی دانشمند به پایه‌گذاری مکتبی پرداخته است که علاوه بر ایجاد روشی نوین در آموزش، اصلاح افکار و بنیان‌گذاری فرهنگ اصیل شیعه، به‌نوعی باعث تحول اساسی در اجتماع زمان خود و حتی قرون آینده‌ی فرهنگ و تمدن اسلامی شده است که بی‌شک حیات و حضور فرهنگ تشیع در جهان امروزی و حتی در افق‌های آینده مدیون مجاهدت و زحمات آن مرجع و امام دانشمند میباشد و تنهاترین افتخار ما حضور در فرهنگی است که شایستگی اسم‌گذاری‌اش به نام فرهنگ و تمدن جعفری و یا تشیع امامیه به‌عنوان میراث گران‌بهای ایشان است.
اجازات روایی صحیفه سجادیه در قرن یازدهم
صحيفه سجاديه، به جهت اعتبار سندى و متنى، مورد توجّه محدّثان بزرگ شيعى بوده است. در اين گفتار، چهارده اجازه روايتى از عالمان قرن يازدهم می‌خوانیم، ازجمله: ملا محمدتقی صوفى قزوينى، ميرداماد، ملا محمدتقی مجلسى، شيخ صالح بحرانى، آقا حسين خوانسارى و سيد نعمت‌الله جزائرى. نگارنده، تمام اين اجازات روايتى را، از نسخه‌های خطى صحيفه سجاديه برگرفته است.
مواضع امام حسين (ع) در مقابل معاويه
در این تحقیق برآنیم که ببینیم آیا اباعبدالله علیه السلام در ده سالی که امامتشان مصادف با حکرانی معاویه بود، برای هدایت مردم حرکتی از خود نشان داد یا نه؟ آیا از اسلام در مقابل توطئه های بنی امیه محافظت کرد؟ و در برابر اقدامات انحراف آمیز معاویه مثل بسیاری از صحابه بزرگ آن روز، شیوه اعتراض چگونه بود؟ آیا مواضع او در مقابل معاویه، همان استمرار شیوه صلح آمیز امام حسن علیه السلام بود یا مواضع متفاوتی داشت؟ قبل از ورود به بحث، باید متذکر شوم که ذکر مبارزات آن حضرت با معاویه، بر اساس اهمیت بعضی از موضع گیری هاست، نه طبق نظم تاریخی.
آداب معاشرت در كلام امام حسن مجتبى (ع)
ازآن‌رو كه توجه و بررسى در زندگى ائمّه اطهار (ع) به‌عنوان پيشتازان مسير كمال و سالكان حقيقى راه دوست، براى شيعيان متأسى بسيار حائز اهميت است و نيز به دليل آنكه انسان موجودى اجتماعى است و علم به آداب معاشرت در حسن معاشرت او بی‌تأثیر نمی‌باشد، بررسى كلام آن بزرگواران پيرامون اين مبحث لازم و ضرورى به نظر می‌رسد. تحليل مجموعه گفتار امام حسن مجتبى (ع)، به‌عنوان نمونه تمام‌عیار انسان كامل در باب آداب معاشرت، به‌طورقطع چراغ فروزانى براى دوست داران وصول به صراط مستقيم میباشد. هدف پژوهش، آشنايى با آداب معاشرت و سازوكارهاى آن در متون دينى با تأكيد بر كلام امام مجتبى (ع) است. تلاش در جهت كاربردى كردن آثار و دستاوردهاى حاصل اين تحقيق براى نسل جوان و آگاهى ايشان از «انديشه ناب امام حسن (ع)» به‌عنوان دومين راهبر دينى اين مقاله میباشد.
شکوه‌های امیرالمؤمنین علی (ع) در نهج‌البلاغه
با اینکه کتاب شریف نهج‌البلاغه گلچینی از سخنانی است که به امیرالمؤمنین (ع) مناسبت‌های مختلف بیان کرده است، دریایی بیکران از معارف الهی است و بعد از قرآن کریم بهترین راهنما برای هدایت بشر و ساختن انسان کامل است. هر انسان خواستار حقیقت می‌تواند از این دریا به فراخور حال خویش کفی برگرفته و جان تشنه‌اش را سیراب کند. سخنان امیرالمؤمنین (ع) دارای موضوعاتی است که مهم‌ترین آنها عبارت است از: فخر، توبیخ و تأدیب، حماسه، تخویف، و تهدید، ذم و هجاء، رثاء، وصف، مدح، دعا و ابتهال، حکمت و شکوه. در این نوشتار، ابتدا موضوعات نثر در نهج‌البلاغه با مثال ذکرشده، سپس یکی از آن موضوعات یعنی «شکوه» موردبحث قرارگرفته است. شکوه به معنی شکایت، اظهار نگرانی و گله‌مندی است و از مصدرهای ساختگی است که در زبان عربی به‌جای آن شکایت و شکوی بکار می‌رود. مشتقات کلمه‌ی شکوی دو بار در قرآن و سیزده بار در نهج‌البلاغه بکار رفته است. پس از معنای لغوی شکوه، کاربرد آن در نهج‌البلاغه بیان‌شده و به عوامل و انگیزه‌های آن اشاره‌شده؛ سپس از میان شکوه‌های موجود در نهج‌البلاغه بیان‌شده و به عوامل و انگیزه‌های آن اشاره‌شده؛ سپس به موقعیت سخن و جنبه‌ی شکوه آمیز بودن آن اشاره و انگیزه‌ی شکوه بیان گشته است و در پایان از همه‌ی مطالب نتیجه‌گیری شده است.
سیره سیاسی حضرت زهرا (س) در مقام انسان کامل
سیمای حضرت زهرا (س) در روایات اهل تسنن چکیده: هرچه انسان در اتصاف به کمالات واجب‌الوجود قویی‌تر باشد، به مبدأ واجب‌الوجود نزدیک‌تر و آثار وجودی او بیشتر است؛ چنانکه انسان کامل مجمع اسماء و صفات خداوند است. از منظر قرآن کریم منصب هدایتگری از آن انسان‌های کاملی است که از عیوب اخلاقی و نفسانی مبرا بوده و از «ظلم» به معنای عام آن معصوم باشند. قول و فعل و تقریر چنین انسانی حجیت دینی داشته و او به اقتضای وظیفه دینی به امر اقامة دین و اجرای حدود و دفاع از حریم دین خدا می‌پردازد. حضرت زهرا (س) مصداق بارز «تطهیر الهی» است که به‌دوراز هرگونه تمایل فردی و با دو شیوه اقامه ادلّه و وصیت سیاسی، به حراست از دین و حمایت از وصی بلافصل رسول خدا پرداخته است و در همه اقوال و اعمال و تقریراتش، جانب دین را لحاظ نموده و خیرخواه امت بوده است؛ فلذا پیروی از سیره متعالی ایشان می‌تواند راهگشا و کارساز باشد.