نگاهی دوباره به مسأله امّی بودن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
مسئله «امی بودن» پیامبر اکرم (ص) و اینکه واژه «امی» به چه معناست، موضوع مقاله حاضر است. شکی نیست که قرآن کریم به‌صراحت استمرار خواندن و نوشتن آن حضرت را پیش از بعثت نفی کرده است. همچنین در اینکه پیامبر اکرم (ص) امی بوده‌اند اختلافی نیست، اما آیا امی بودن ایشان به معنای بی‌سوادی است؟ در این پژوهش با بررسی ریشه لغوی این واژه، آیات، برخی روایات و متون تاریخی نتیجه گرفته‌شده اینکه غالب مفسران واژه «امی» را که صفت پیامبر اکرم (ص) است، به معنای «ناخوانا و نانویسا» یا «بی‌سواد» دانسته‌اند، وجهی ندارد و حداقل قرآن کریم این صفت را برای نبی مکرم اسلام (ص) به چنین معنایی به کار نبرده است بلکه به معنای اهل ام‌القری یا مکه است.
موقعیت‌شناسی زنان در دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله
با بررسی فرهنگ زمان نزول اسلام و رفتار برخاسته از جهل و نادانی، آثار تحقیر و تقبیح آن را در مورد زنان مشاهده می‌کنیم و ضرورت یک انقلاب فرهنگی را احساس می‌نماییم. رسول گرامی اسلام (ص) اصلاحات فرهنگی، اجتماعی و…خود را، که از پشتوانه‌ی وحیانی برخوردار بود، در تمامی عرصه‌ها به بهترین شکل ممکن، در مدت کوتاهی، به منصه‌ی ظهور رساند؛ به‌ویژه در مورد زنان که آن‌ها را از بحران هویت، امنیت، اخلاق، خانواده، اجتماع و…رهایی بخشید و طرز تلقی مردم آن زمان را در مورد این قشر مظلوم تغییر داد. در رویکرد نبی مکرم اسلام (ص) زن دارای شخصیت والای انسانی است که در خانواده از مقام و منزلت ویژه‌ای برخوردار است، ضمن اینکه پایگاه اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی وی باید محترم شمرده شود. در ادبیات اسلام زن و مرد، همانند دو سیاره گرد هم در مدار خود در گردش‌اند و تقسیم مسؤولیت‌ها مایه‌ی برتری و یا فروتری نیست، بلکه کمال هر شخص در حوزه‌ی وظایف محوله‌اش بروز می‌کند.
صفر و سفر؛ نگاهی دیگر به تاریخ وفات پیامبر صلی الله علیه و آله
در این پژوهش، ابتدا آرای مورخان در باب روز و ماه وفات رسول اکرم (ص) و سلم، بر اساس تقدم و تأخر ارائه می‌شود و سپس با یادکرد دیدگاه اهل تسنن و تشیع در این زمینه و بررسی «وقایع هفت‌گانه» مؤثر در تعیین وفات و دقت در اقوال (با توجه به «مسلمات خاصه و عامه» و رسم جدول زمان‌شمار) سخن به این نکته منتهی می‌شود که قول وفات در «ربیع‌الاول» قطعی است و در میان دیدگاه‌های سه‌گانه در این ماه (اول، دوم و دوازدهم ربیع‌الاول) تاریخ وفات در «دوم ربیع‌الاول» را با قطعیات تاریخی دو طرف نزدیک‌تر می‌بیند. سپس روایت: «هرکه مرا به رفتن ماه صفر بشارت دهد او را به بهشت مژده دهم» ازنظر فقه الحدیث بررسی می‌گردد و آن را از «موضوعات» می‌شمارد. در پایان به این امر اشاره شده است که چرا شیعه، روایت 28 صفر را به‌عنوان تاریخ وفات پیامبر (ص) پذیرفته است و نشان می‌دهیم که این قضیه از ابتکارات «صفویان» بوده است.
تحلیل و بررسی نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از بعثت
چگونگی زندگانی پیامبر اکرم (ص) پیش از بعثت، از زمینه‌های موردتوجه از دیدگاه تاریخی کلامی و روایی است. دقت نظر در شواهد مبنی بر آگاهی‌های غیبی پیامبر اکرم (ص) در این دوران و روند زندگی اعتقادی ایشان و کاوش در تفاوت‌های طرح‌شده میان دو مفهوم نبوت و رسالت، می‌تواند مؤیدی بر این دیدگاه باشد که پیامبر اکرم (ص) در دوران قبل از بعثت از مراتبی از نبوت برخوردار بود. استخراج دیدگاهی جامع درباره تفاوت میان دو مقام نبوت و رسالت و ارائه تعریف صحیحی از نبوت به‌عنوان مبنای پژوهش، نخستین گام در جهت بررسی فرضیة مقاله حاضر به شمار می‌رود. گام بعدی استخراج شواهدی است که بر این آگاهی‌های غیبی و روابط با ملک دلالت می‌کند. کندوکاو در سیرة پیامبر اکرم (ص) و بررسی احتمالات گوناگون درباره شریعت ایشان، حاکی از آن است که در دوران پیش از بعثت، آئین خود را از طریق ارتباط با عالم غیب دریافت می‌کرده است.
بررسی تاریخی آیه مباهله و بازتاب‌های کلامی آن
آیه مباهله از جنجالی‌ترین آیات قرآن کریم است. سنت مباهله از دیرباز در بین اقوام سامی رواج داشته و افزون بر قرآن در کتاب‌های مقدس دیگر نیز به مواردی از آن اشاره شده است. مباهله مذکور در قرآن، به ماجرای گفتگو و مناظره مسیحیان «نجران» با پیامبر (ص) اختصاص دارد که سرانجام، به دلیل امتناع مسیحیان از پذیرش دعوت پیامبر (ص) طرفین توافق کردند دست به مباهله زنند و از خدا بخواهند راستگو را از دروغگو تمایز دهد. این مباهله در میانه راه به دلیل امتناع مسیحیان متوقف شد و به انجام نرسید؛ اما همراهی اهل‌بیت پیامبر (ص) با ایشان در این حادثه، زمینه گسترده‌ای برای مجادلات کلامی بین فرق و مذاهب اسلامی پدید آورده است. بیشتر مفسران از این آیه برای اثبات فضیلت اهل‌بیت (ع) استفاده کرده‌اند و شیعه، علاوه بر آن، از این آیه برای اثبات معتقدات دیگری چون عصمت و امامت بلافصل امام علی (ع) استفاده کرده است. در این مقاله، به بررسی دیدگاه‌های کلامی پیرامون آیه مباهله پرداخته شده است. ابتدا واژه مباهله از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف شده است، سپس ماجرای تاریخی مباهله پیامبر (ص) با مسیحیان نجران از منابع تاریخی و اسباب نزول گزارش شده است. در بخش اصلی مقاله، به برداشت‌های کلامی از آیه مباهله در اثبات افضلیت اهل‌بیت (ع) و اولویت امام علی (ع) به خلافت، از نظر شیعه پرداخته شده و دیدگاه‌های رقیب نیز گزارش و بررسی شده است.
بازخوانی امی بودن پیامبر اسلام صلی الله عیله و آله
در موضوع توانمندی رسول خدا (ص) بر خواندن و نوشتن یا عدم توانایی آن حضرت، از دیرباز اختلاف‌نظر بوده است. بسیاری گفته‌اند آن حضرت تا پایان عمر خواندن و نوشتن نمی‌دانسته است. این کسان برای اثبات ادعای خود به واژه‌امی و امیین استدلال کرده‌اند که در فرهنگ لغت به فرد بی‌سواد معنی شده و در قرآن درباره پیامبر (ص) به‌کاررفته است و صلح حدیبیه را دلیل آورده‌اند. استدلال این کسان از چند جهت باطل است. در برابر این‌ها افرادی بر این باورند که رسول خدا (ص) می‌توانسته بخواند و بنویسد و دلایلی آورده‌اند. به موضوع امی -بودن رسول خدا (ص) می‌توان از منظر مقام معنوی و حقیقت وجودی آن حضرت، آیات، روایات، عقل و جریان طبیعی نگریست. کندوکاو در آیات قرآن و روایات و بررسی‌های عقلانی ثابت می‌کند که آن حضرت می‌توانسته بخواند و بنویسد.
یاد خدا در سیره نظامی رسول خدا صلی الله علیه و آله، امیرمؤمنان علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام
پژوهش در سیره معصومان (ع) برای معرفی آن اسوه‌های حقیقی به جامعه، ضروری است. سیره آن بزرگواران را می‌توان در ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بررسی کرد. یکی از محورهای سیره معصومان (ع)، سیره نظامی آن بزرگواران است که ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن توجه به خدا و استمداد از او در تمام شرایط نظامی است. در این نوشتار ابعاد سیره معصومان (ع) در این موضوع بررسی‌شده است. بدین منظور پس از جمع‌آوری نمونه‌های فراوانی از سیره آن بزرگواران به دسته‌بندی و تجزیه‌وتحلیل آن پرداخته شد. درروش آن بزرگواران توجه به خداوند، استمداد از او و توجه دادن دیگران به این امر، در تمام شرایط نظامی اعم از آماده‌سازی سپاه، سختی‌های میدان جنگ، شکست‌ها، پیروزی‌ها و مقابله با توطئه‌ها و فتنه‌ها، بسیار پررنگ و برجسته است.
نقدی بر دیدگاه مستشرقان درباره نقش جهاد در گسترش اسلام (در عصر پیامبر اکرم)
گسترش سريع اسلام در عصر رسول خدا (ص)، ازجمله مسائلي است که توجه دانشمندان به‌خصوص مستشرقان را به خود جلب کرده است. آنان عوامل متعددي را در گسترش اسلام در عصر پيامبر مؤثر مي‌دانند؛ اما آنچه بر آن تأکيد دارند، نقش کليدي جنگ و جهاد است. در اين پژوهش ابتدا ديدگاه‌هاي مستشرقان درباره عوامل گسترش اسلام با يک طبقه‌بندي اجمالي ارائه گرديده و سپس ديدگاهي که رابطه گسترش اسلام با جهاد را عميق مي‌داند، مورد نقد و ارزيابي قرار گرفته و ناسازگاري آن با مباني نظري اسلام و واقعيت‌هاي تاريخ اسلام روشن شده است. در بخش پاياني مقاله، به دو مسئله دريافت جزيه از اهل کتاب و جهاد ابتدايي که موهم تحميل عقيده و استفاده از زور در توسعه اسلام است، بررسي و روشن شده که جزيه، مالياتي است که حکومت اسلامي در برابر خدماتي که به اهل کتاب ارائه مي‌دهد، دريافت مي‌کند و جهاد ابتدايي نيز نوعي دفاع از حق‌الله و حقوق انساني و برداشتن موانع براي ايمان اختياري مردم است.
نقد دیدگاه مستشرقان درباره جنگ‌های پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله (با رویکرد قرآنی)
اهداف پیامبر اکرم (ص) از غزوات و سرایا مسئله‌ای است که موردتوجه مستشرقان قرارگرفته و آثار زیادی را درباره آن خلق کرده‌اند. اکثر مستشرقان اهداف جنگ‌های پیامبر اکرم (ص) را مادّی و در راستای جنگ‌ها، غارت‌های بدوی و سلطه سیاسی و اقتصادی پیامبر بر دیگران می‌دانند. این نوشتار، پس از گزارش طبقه‌بندی‌شده دیدگاه مستشرقان، دیدگاه آنان را از منظر قرآن کریم به‌عنوان نقشه راه پیامبر اعظم (ص) بررسی کرده و سه دلیل برای دفاعی بودن قانون جهاد در اسلام ارائه کرده است و ناسازگاری دیدگاه مستشرقان با تعالیم قرآن را به اثبات رسانده است. این سه دلیل عبارت است از: محدود شدن تقویت نیروهای نظامی و امکانات جنگی به دفاع از کیان اسلام و مسلمانان؛ مقید شدن دستور جهاد به کفار محارب و معاند و وجوب همزیستی مسالمت‌آمیز با اهل کتاب و مشرکان غیر معاند.
صلح و جنگ در سیرۀ پیامبر اعظم صلی الله عیله و آله
تبيين نادرست صلح‌ها و جنگ‌هایی كه در تاريخ زندگاني پيامبر اعظم (ص) رخ‌داده، اين شبهه را به وجود آورده كه اسلام «دين شمشير» است. اين در حالي است كه اكنون تکفیری‌های به‌ظاهر مسلمان نيز با رفتارهاي غيرانساني خود پديده «اسلام هراسي» را رشد داده‌اند. بر اين اساس، در اين نوشتار، به روش تاريخي (توصيفي ـ تحليلي)، سخن بر سر بازشناسي صلح و جنگ در سيره پيامبر اعظم در جايگاه اسوه حسنه است. در سيره پيامبر (ص) دعوت به خداي يگانه اصالت داشت؛ البته حضرت در اين دعوت تا جاي ممكن از جنگ دوري می‌کرد. در صلح حديبيه، بيعت رضوان كه نشانه‌ای از استحكام مسلمانان بود، به تحكيم صلح منجر شد. در اين صلح، پيامبر (ص) با نرمش قهرمانانه به امنيت دست‌یافت و توانست دعوت خود را جهاني كند. جنگ در سيره پيامبر (ص)، يا در دفاع از كيان اسلام بود و يا در رفعِ موانع دعوت به اسلام؛ ازاین‌رو، امري مقدس به شمار می‌آمد كه توأم بارحمت و مهرورزي بود.
سیاست نظامی رسول خدا صلی الله علیه و آله
رسول خدا (ع) پس از هجرت به یثرب، با انجام اقدامات مهم ازجمله تأسیس مسجد، پیمان برادری مهاجرین و انصار، و منشور حکومت یا نظام‌نامه مدینه، حکومتی تشکیل داد. طبیعی بود که حکومت یا دولت‌شهر مدینه از سوی دشمنان کینه‌توز خصوصاً اشراف قریش مورد تهدید جدی باشد و برای براندازی آن از هرگونه توطئه حتی اقدامات نظامی فروگذار نکنند. ازاین‌رو پیغمبر (ص) در کنار سیاست‌های راهبردی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی داخلی با تدوین و اجرای سیاست نظامی مبتنی بر بازدارندگی و دفاع همه‌جانبه کوشید دشمن را قبل از هرگونه اقدام مؤثر در ضربه زدن به حکومت و پیروان اسلام، خلع سلاح و توطئه‌های آن را نقش بر آب سازد. هرچند در کتاب‌های تاریخی ده‌ها نبرد نظامی به پیغمبر (ص) نسبت داده‌اند اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که عمده مأموریت‌های خارج از مدینه مسلمانان قبل از آنکه جنبه نظامی‌گری داشته باشد، صبغه دعوت و مأموریت سیاسی داشته است؛ اگرچه نمایش قدرت و توان نظامی و دفاعی مسلمانان به دشمن و قبایل اطراف هم از اهداف عمده این مأموریت‌ها بوده است. درهمه‌حال نبردهای نظامی صدر اسلام که در عصر رسالت انجام‌شده، به‌منظور دفاع از کیان اسلامی و جامعه نوپای مدینه نه تهاجم نظامی و جنگ ویرانگر به‌طورکلی حالت دفاعی داشته است. این مقاله درصدد بررسی سیاست نظامی پیغمبر (ص) است که به عقیده نویسنده و به استناد بررسی‌های تاریخی دارای ماهیتی دفاعی بوده است.
تحلیل سیاسی جنگ‌های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله راهبردی برای امروز
دغدغه اصلی مقاله این است که باهدف فهم میزان گرایش اسلام به جنگ و خشونت، جنگ‌های پیامبر اسلام را موردبررسی و تحلیل قرار دهد. نگارنده بر این باور است که مراجعه مستقیم به قرآن و سنت و بازخوانی آن‌ها، ضمن اینکه ما را از اشتباهات احتمالی که دانشمندان گذشته دچار آن بوده‌اند رها می‌کند، می‌تواند در حل مسائل امروزمان مفید باشد. در این مقاله، ابتدا به تبیین ماهیت جنگ‌های پیامبر اکرم (ص) پرداخته‌ایم که این مهم از طریق تحلیل شرایط اجتماعی و فرهنگی زمان پیامبر (ص)، تحلیل ساختاری و ماهوی جنگ‌های ایشان فراهم آمده است. مقاله دو بخش مهم دیگر نیز دارد: نخست تحلیل جنگ‌های مهم پیامبر با مشرکان و کفار و دوم تحلیل جنگ‌ها و برخوردهای پیامبر (ص) با یهودیان که به‌اجمال بدان‌ها پرداخته‌شده است. در طول مقاله سعی شده از طرح مباحث توصیفی پرهیز شود.
بررسی تاریخی حقوق بشردوستانه در جنگ‌های پیامبر صلی الله علیه وآله
رعایت حقوق زنان، کودکان، سال‌خوردگان و افراد ناتوان یکی از نکات مهم در جنگ است که از آن با عنوان حقوق بشردوستانه «Humanitarian law» یاد می‌شود. در عصر حاضر سازمان‌ها، گروه‌ها و برخی از افراد در نقاط مختلف جهان تحت این عنوان فعالیت می‌کنند. شناخت جایگاه این قانون در اسلام و تبیین مفاد آن در سیره نبوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا رعایت اصول جوانمردانه، خودداری از روش‌های غیرمتعارف در جنگ، حمایت از زنان و کودکان، حفاظت از افراد ناتوان و سال‌خورده و منع به‌کارگیری سلاح‌های مخرب از نکات مهمی هستند که در قوانین امروزی بر آن‌ها تصریح می‌شود و این موارد در سیره نبوی نیز مورد تأکید قرارگرفته و اجرایی شده‌اند. این نوشتار بر آن است تا با نگاهی به جنگ‌های عصر نبوی و بررسی توصیه‌های آن حضرت (ص) درباره گروه‌های ناتوان یا خارج از جنگ، راهکارهای پیامبر (ص) برای حفاظت از آنان را تبیین کند و به این پرسش پاسخ دهد که سیره رسول خدا (ص) درباره زنان، کودکان و افراد ناتوان دشمن در جنگ‌ها چگونه بود؟
بررسی استراتژی پیامبر اعظم صل الله علیه و آله در صلح حدیبیه بر اساس تحلیل سوات
صلح حديبيه يکي از راهبردي‌ترين تصميمات پيامبر اعظم (ص) در مقطعي حساس و نقطه عطفي در تاريخ اسلام است. اين واقعه سرنوشت‌ساز در طول تاريخ، کانون توجه مورخين و سيره‌نويسان بوده و از ديدگاه‌هاي مختلف، مورد تحليل قرارگرفته است. در اين پژوهش تبييني، با رويکردي کيفي – کمّي و بر پایه قاعده «تلازم عقل و شرع» با استفاده از مدل علمي «سوات»، به تحليل علمي استراتژي پيامبر اعظم| در صلح حديبيه پرداخته‌شده است. بر اساس نتايج اين پژوهش، در چارچوب اصول علمي مديريت استراتژيک، صلح حديبيه به‌عنوان يک تصميم راهبردي، کاملاً منطبق بر تحليل‌هاي علمي و بهترين انتخاب در شرايط خود بوده است. مدل سوات به کمک تحليل شرايط دروني و بروني جامعه اسلامي، نتايج شگرف صلح حديبيه را در پيشرفت اسلام و تغيير وضعيت جامعه اسلامي به‌صورت علمي، به تصوير کشيده و دورانديشي پيامبر اعظم| را به‌عنوان رهبر مدبر جامعه اسلامي از ديدگاه خود ثابت مي‌نمايد.