جریان غلو در عصر امام کاظم علیه السلام با تکیه بر عقاید غالیانه محمد بن بشیر
بررسی جریان فکری غلو در دوره امام کاظم7 موضوع اصلی این مقاله است. جریانی که نمایندگی اصلی آن در دست افراد واقفیمسلکی چون محمد بن بشیر کوفی بود. پژوهش حاضر که بیشتر با تکیه بر منابع فرقهشناختی و رجالی تدوین شده، درصدد شناسایی دقیق این فرد و جریان فکری او و نیز دیگر غلات این دوره، از جمله مُشَبّهه و نوع برخورد امام با آن‌هاست. بررسی این موضوع، نشان می‌دهد محمد بن بشیر با استفاده از ترفندهایی خاص، عدهای را جذب خویش ساخت و عقاید غالیانه و بسیار افراطی چون الوهیت امام و توقف در ایشان را مطرح کرد و همین امر، سبب برخورد آن حضرت با وی شد. امام کاظم7 برای مبارزه با اندیشههای غالیانه، علاوه بر اعلام برائت از محمد بن بشیر، لعن او، دروغگو خواندن وی، نفرین وی و نهایتاً حلال شمردن خون او از یک سو در برابر کسانی که تا آن زمان به جریان غلو پیوسته بودهاند دست به روشنگری زدند و از سوی دیگر نسبت به آیندگان هم هشدار دادند و افزون بر این با اندیشههای غالیانه مُشَبّهه نیز برخورد کردند.
بررسی تاریخی زمینه‌های اعتقادی پیدایش واقفیه
توقف بر شخصی از اهل بیت: به عنوان آخرین امام و مهدی منتظر، مسأله بی سابقه و جدیدی نبوده است. گروهی از شیعیان که امام کاظم7 را مهدی و قائم منتظر می‌دانستند با نام واقفیه یا واقفه شناخته شدهاند. این گروه ضمن اینکه بخش وسیعی از توان و فرصت حضرت رضا7 را مصروف خود ساخته بودند، از جهات متعدد تهدیدی جدی برای تفکر اصیل شیعی به حساب می‌آمدند. به همین مناسبت واکاوی ماهیت و شخصیت‌های جریان مذکور، از زوایای مختلفی مورد توجه پژوهشگران و تحلیل‌گران مطالعات اسلامی قرار گرفته است. این پژوهشگران اغلب، انگیزهها و باورهای شخصی پایه گذاران واقفیه را عامل اصلی پیدایش این جریان برشمردهاند. اما نوشتار حاضر با روش سند پژوهی ضمن بررسی باورهای دینی و آموزه‌های اعتقادی جامعه شیعی آن روز، در پی اثبات این مدعاست که اندیشه واقفیه معاصر امام رضا7، استمرار و نسخة تکامل یافته‌ای از انحراف نخستینی است که در حاشیه دو اصل شیعی «امامت» و «مهدویت» شکل گرفته و در مقاطع مختلف ظهوری اقتضایی داشته است.
واقفیه
پیدایش فرقه هاى مختلف در بین مسلمانان و شکل گیرى عقاید آنها، تحت تأثیر عوامل مختلف مذهبى و غیر مذهبى بوده است. یکى از آموزههاى دینى که در شکل گیرى عقایدِ شمار قابل توجهى از فرق اسلامى و به خصوص شیعى تأثیر داشته است، عقیده مهدویت است. اندیشه مهدویت در قالب شیعى آن با مسأله غیبت و رجعت کاملاً به هم پیوسته است و همین دستمایهاى شد براى برخى پیشوایان و پیروان فرق اسلامى تا عقاید خود را بر پایه آن بنا نهند که یکى از این فرقهها واقفیه است. واقفىگرى که یکى از ارکان اساسى آن اعتقاد به غیبت و رجعت مهدى است، در معناى عام آن، سابقهاى دیرین در تاریخ اسلام دارد و شمار قابل توجهى از فرق اسلامى با تمسک به عقیده مهدویت قایل به وقف شدهاند. واقفیه در معناى خاصّ به وقف کنندگان بر امام هفتم اطلاق مى گردد که عقیده به مهدى موعود و غیبت و رجعت او را، بر امام هفتم تطبیق دادند. در مقاله حاضر ضمن معرفى واقفیه و عقایدشان علل و عوامل پیدایش این جریان را مورد بررسى قرار مى دهیم.