مذهب خواجه نصیرالدین طوسی و تاثیر آن بر تعامل وی با اسماعیلیان نزاری
خواجه نصیرالدین طوسی (597 – 672 ه.ق)، عالم بزرگ قرن هفتم، جایگاه علمی برجستهایی در میان عالمان و دانشمندان ایرانی داشت. دانش وی در زمینههای گوناگون علمی، موجب نوآوریهای منحصر به فردی شد که آوازه علمی او را در ایران و خارج از ایران منتشر کرد. در پی حمله مغولان، تخریب مراکز علمی و قتل و غارت ناشی از آن، خواجه نصیرالدین طوسی به قلعههای اسماعیلیان پناه برد. او با استفاده از این فرصت مناسب، کتابهای ارزشمندی در زمینههایی گوناگون؛ مانند اخلاق، ریاضیات، نجوم، فیزیک و مانند آن تالیف کرد. علم دوستی و دانش پروری اسماعیلیان فرصت مطلوبی را در اختیار او قرار داد تا در زمان حمله مغولان، هنگامی که دست آوردهای علمی و فرهنگی ایران در معرض نابودی قرار داشت، از باقی مانده این میراث گرانقدر حراست کند.
برخی از آثار خواجه نصیرالدین دارای آرای اسماعیلی است اما رویدادهای بعد از تسخیر قلعههای اسماعیلیان و پیوستن خواجه نصیر به هولاکوخان نشان میدهد که او اسماعیلی نبوده است. رفتار سیاسی خواجه برای حفظ و احیای شیعه اثنا عشری موجب شد از اصل تقیه استفاده کند و با همکاری اسماعیلیان از باقی مانده میراث تمدن بزرگ ایران اسلامی پاسداری کند.
اسماعیلیان اصفهان
فعالیت اسماعیلیان در اصفهان، از قرن سوم هجرى آغاز شد. اطلاعات مربوط به این فعالیتها تا نیمهى دوم قرن پنجم، تاریک و مبهم است. در این قرون احمد بن حسین، معروف به دندان و ابوحاتم رازى، در منابع مرتبط با اسماعیلیان این شهر معرفى شدهاند.
اوج فعالیتهاى اسماعیلیان در اصفهان در عهد سلجوقیان است. دو داعى نامدار این دوران، عبدالملک بن عطاش و فرزندش احمد، رهبرى اسماعیلیان را در اختیار داشتند. در دوران عبدالملک اصفهان مرکز فعالیت اسماعیلیان بود.
در این مقاله ضمن بررسى تلاشهاى اسماعیلیان در اصفهان، ارتباط آنان با فاطمیان مصر، اسماعیلیان نزارى الموت و علماى اهل سنت شافعى و حنفى بیان گردیده است؛ و در پایان، رجالى که اسماعیلیان اصفهان ترور کردهاند، معرفى گردیدهاند.