بررسی انتقادی دیدگاه ویلیام مونتگمری وات دربارة شیعه در دورة بنی‌امیه
مونتگمری وات (2006 م) خاورشناس برجسته اسکاتلندی در مقالهای با عنوان «شیعه در دورة بینامیه» با نگاهی جامعهشناختی به بررسی وضعیت شیعیان در این دوره پرداخته است. وی با اشاره به اشتراکات سیاسی و اختلافات اعتقادی شیعیان و خوارج، ریشه اختلافها و مغایرت میان شیعیان (که هسته اصلی آنان از قبایل جنوبی یمن بودند) با خوارج (که از قبایل شمالی بودند) را خاستگاه قومی افراد حاضر در قیامها و تحرکات میداند. هم چنین وات با اشاره به موفقیت نظامی قیام مختار، دستاورد مهم این قیام را جلب حمایت موالی و ظهور این دسته به عنوان حامیان شیعه میداند. ادعای مختار مبنی بر مأموریت از طرف محمد حنفیه که بعدها موجب پیدایش فرقه کیسانیه شد و همچنین امتزاج فرهنگی میان برخی اعراب حامی مختار، اعراب و مسیحیان ساکن بین النهرین و موالی که ریشه غیر عربی داشتند نیز از نکات قابل توجه در مقاله وات به شمار می رود. وی در پایان با اشاره به قیام ناموفق عبدالله بن معاویه، عامل اصلی موفقیت عباسیان را شعار جلب رضایت خاندان پیامبر6 و گردآوردن شیعیان در اطراف خود بیان میکند.
غفلت یا کم توجهی به عوامل درون دینی فعالیت شیعیان و منحصر دانستن علل در عوامل اجتماعی و بیرونی از جمله عواملی است که تحلیلهای خاورشناسان را با کاستیهایی همراه میکند. این نوشتار کوشیده است ضمن ترجمة مقاله وات کاستیهای آن را هم در معرض دید قرار دهد.
عربستان پیش از اسلام
براى بررسى دقیق تاریخى, فرهنگى, اجتماعى و سیاسى عربستان پیش از اسلام لازم است زندگى بدویان و باده نشینان را در چند مورد مطالعه نمود:
1ـ منابع: به اشعار عرب قبل از اسلام و تفسیرى که از آن ها باقى مانده و ضرب المثل هاى آنان استناد مى شود.
2ـ تاریخ: زندگى یکجانشینان و صحراگردان که اغلب به غارت و بعضا به تجارت مى پرداختند مطرح مى شود.
3ـ روابط سیاسى: به ساختار قبایل عرب پیش از اسلام که کمتر به آن توجه شده, مى پردازد.
4ـ دورنماى اخلاقى: به جهت ویژگى خاص صحرا, برخى خصوصیات از جمله وفادارى, جوانمردى و… مورد ستایش اعراب قرار داشت.
5ـ مذهب: آیین هایى در میان عرب وجود داشت که هر یک در معبد ویژه اى انجام مى شد, اگر چه این آیین ها در زندگى بدویان اهمیت مذهبى اندکى داشتند.