نگاهی گذرا بر علم بلا معلوم در احادیث امام رضا علیه السلام
علم بلا معلوم در مناظرة امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی بیان و با توضیحات میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی بررسی و تبیین شده است. خداوند وصف ناپذیر است. اما توصیفی که از جانب بندگان نسبت به خدای متعال انجام می‌شود، دو گونه است: 1. وصف خداوند آنگونه که خود توصیف کرده (معرفت فطری). 2. وصف خدا آنگونه که بشر ادراک می‌کند. بندگان مخلص خدا وصفی از جانب خود نسبت به خدای متعال نمی‌کنند. کسی که به دنبال توصیف خدا باشد، جاهل به خداست و درباره خدا به الحاد افتاده است. امام رضا علیه السلام بندگان را از توصیف خدا به علم و قدرت به سان توصیف خودشان به علم و قدرت بر حذر داشته است. علم و قدرت در انسان کمالی مستقل از حقیقت انسان و در گفتار اوست. همچنین ارادة خدا غیر از علم و قدرت است. ارادة خدا، احداث و ایجاد اوست و برای خدا قصد چیزی را داشتن و فکر نمودن در کار مطرح نیست. وجود معلوم همراه با علم، تحدید علم است و خداوند از هر گونه تحدید و تعینی در علمش منزّه است.
بررسی و تحلیل ولایت‌عهدی در سیرة امام رضا علیه السلام ـ مترجم: فهیمه فهیمی‌نژاد
مسئله ولایت‌عهدی امام رضا علیه السلام از جنبه‌‌های مثبت (مورد نظر امام) و از جنبه‌‌های منفی (مورد نظر مأمون) قابل بررسی است. برگزاری جلسات مناظره‌‌های علمی‌با دانشمندان، فرقه‌‌ها و مذاهب دیگر برای مشغول ساختن علمای دربار به اموری بود تا آنها را از فکر کردن تصرّفات دستگاه خلافت دور سازد. اگر امام علیه السلام در مناظره موفق می‌شد، افتخاری برای حکومت مأمون محسوب می‌شد و اگر شکست می‌خورد، خط بطلانی بر دعوی شیعه به امامت ایشان می‌بود. امام رضا علیه السلام در دوران ولایت عهدی، پایه‌‌های مذهب شیعه را استوار کرد و در مناظره‌‌ها، معجزات علمی‌خویش را آشکار ساخت و با هر دین و کتابی به زبان و کتاب خودش احتجاج کرد. مهمترین هدف مأمون در پیشنهاد ولایت عهدی، ظاهر‌سازی و حل و فصل امور به نفع خودش بود. دلایل امام علیه السلام برای پذیرش آن و موضع گیری آن حضرت، آثار مثبت و پر خیر و برکتی برای مردم، شیعیان و علمای شیعه داشته است. امامت امام علیه السلام ربطی به قیام او ندارد. امام، امام است چه قیام کند و چه قیام نکند.
راهنماى پژوهش درباره علامه امينى و آثارش
اين گفتار، حدود 260 منبع درباره علامه امينى و آثار او را مىنماياند. اين منابع
شامل كتاب اعم از تك نگاشت يا بخشى از منابع، مقاله، پايان نامه، مدخل هايى از كتابهاى
مرجع از جمله دانشنامهها و منابع غير مكتوب است.در انتخاب مدخلها براى معرفى، عواملى
مدّ نظر بوده، از جمله قدمت، اعتبار، نوآورى، پژوهشى بودن. منابع معرفى شده در مورد علامه
امينى، مكتبة الامام اميرالموءمنين عليهالسلام در نجف كه به دست او تأسيس شده و آثار مكتوب او
سامان يافته، كه در اين مورد، منابع مربوط به كتاب الغدير جايگاه ويژهاى دارد.
دو نكته درباره علامه امينى
نگارنده در اين گفتار، دو نكته نو يافته انتشار داده كه در پژوهشهاى مربوط به
علامه امينى به كار مىآيد: يادداشت هايى از استاد محقق سيد عبدالعزيز طباطبايى يزدى در
استدراك شهداء الفضيلة نوشته علامه امينى، و اجازه روايى علامه امينى به دكتر حسين على
محفوظ.
بررسى واقعه غدير در شعر شاعران مسيحى
از نخستين لحظاتِ پس از رويداد مهم غدير، سرودن شعر در مورد آن آغاز شد. اين
رويداد در صدها قطعه شعر انعكاس يافت كه بخش مهمى از كتاب الغدير علامه امينى، گزارش
اين تلاش مستمرّ ادبى در طول چندين قرن است. برخى از اين شاعران، مسيحى بوده و هستند كه
شعر آنها اهميت خاصّى دارد. امينى چند تن از آنان را در ضمن شاعران غديريه سرا شناسانده
است. امّا پس از نشر الغدير و به ويژه پس از رحلت علامه امينى، گروه ديگرى از شاعران
مسيحى به خيل غديريه سرايان پيوستهاند. نگارنده در اين گفتار، احوال و اشعار چند تن از
آنان را گزارش كرده است: پولس سلامة، عبدالمسيح انطاكى، جورج شكور، جوزف هاشم،
سعيد عقل.
تعليقات و استدراكات على كتاب الغدير
اين گفتار كه به زبان عربى است، تعليقات و استدراكات آيت الله شيخ
محمدرضا جعفرى نجفى (1350ق / 1310 ش ـ1431 ق / 1389 ش) بر كتاب الغدير نوشته.
علامه عبدالحسين امينى (1320 ق ـ 1370 ق) را در بر دارد. نويسنده در اين گفتار، بخشى از
پژوهشهاى خود درباره مطالب كتاب الغدير را بر نسخه خود افزوده و پژوهشگران در
پيگيرى محتواى كتاب، يارى مىرساند. اين تعليقات و استدراكات، براى نخستين بار، براساس
نسخه اصلى مرحوم جعفرى انتشار مىيابد.
اعتبار و تداول كتاب الغيبة نعمانى
موضوع اين نوشتار اعتبار كتاب الغيبة نعمانى و تداول آن در
ميان شيعيان است. اين مقاله نشان مىدهد كه اثبات اصالت عقيده به
دوازده امام و غيبت امام دوازدهم در احاديث معصومان عليهمالسلام، از
اهداف بنيادين نعمانى در تأليف كتاب الغيبة است. وثاقت مشايخ
نعمانى در نقل روايات اين دو موضوع، تعدّد طرق اين روايات و تأييد
آنها با ادلّه عقلى و قرآنى مذكور در اين كتاب، نشاندهنده اعتبار
احاديثى است كه نعمانى در اثبات اصالت اين دو موضوع نقل كردهاست.
افزون بر اينها، نعمانى خود تصريح نموده كه احاديثى را برگزيده و نقل
كرده كه مىتوان آنها را به معصومان عليهمالسلام نسبت داد. اعتبار احاديث
كتاب الغيبة نعمانى در اين دو موضوع، نافى نظريّه ساختگى بودن
روايات ائمّه اثناعشر و وامدارى اماميّه به واقفه در باب اخبار غيبت
است.
سخنى در باب اخلاق و آشنايى با كتاب تحف العقول
اين گفتار، ترجمه مقدمه علامه عبدالحسين امينى بر كتاب
تحف العقول نوشته ابن شعبه حرانى دانشور شيعى قرن چهارم است كه
به درخواست مصحّع كتاب، استاد على اكبر غفارى بر نخستين چاپ
حروفى كتاب به سال 1376 قمرى نوشته است.
امينى اين گفتار كوتاه را با ارزش عقل آغاز مىكند و پيامبران و امامان
عليهالسلام را معادن عقل موهبتى الهى و احياگر آن مىداند. بر اين اساس،
كتاب تحف العقول را يكى از مهمترين منابع اخلاق مىشمارد كه مبتنى
بر احياى عقل الهى انسان است. آنگاه تحقيق مرحوم غفارى را
مىستايد و مزاياى آن را بر مىشمرد.
شيوه هاى بررسى حديث در نظر علامه امينى
نويسنده، گفتار خود را بر دو كتاب علامه امينى: الغدير و
ثمرات الاسفار مبتنى كرده و در سه قسمت سامان داده است. بررسى
متن حديث در نظر علامه امينى، دلالت نصّ نزد علامه امينى، دلالت
حديث غدير.
در بخش اول؛ عواملى مطرح مىشود مانند سازگارى اعتبار متن با
جايگاه شخص مورد توصيف، ركيك بودن متن، رجوع به بيانات
عالمان اهل تسنن براى بررسى روايات كتابهاى سنّى، كشف روايات
عوارض با آن متن، خدشه در سند آن متن، جعل در احاديث تسنن. در
بخش دوم، استفاده از لايههاى پنهانى و مخالفت با عقل سليم و نقل
معتبر مطرح مىشود. در بخش سوم به فهم صحابه، تابعان، مفسّران،
محدّثان، شاعران دانشمند از حديث غدير، و دلالتهاى بلاغى اين
حديث، كه در بيان علامه امينى آمده، اشاره مىكند.
كاوشى در نقدهاى علامه امينى بر ابن تيميه
از زمانى كه ابن تيميه حرانى (متوفى 728 قمرى) كتاب
منهاج السنة را در پاسخ به مطالب كتاب منهاج الكرامة علامه حلى
(متوفى 726) دانشور شيعى نگاشت، گروهى از دانشمندان شيعى به
سخنان ابن تيميه پاسخهاى علمى دادند. علامه امينى (1320 ـ 1390
قمرى) نيز در مواضع متعدد از كتاب الغدير به مطالب ابن تيميه پاسخ
گفته است. نگارنده در اين گفتار، روششناسى امينى در پاسخ گويى به
ابن تيميه را بررسى مىكند و در چند عنوان مىآورد: بررسى صورى و
نقد محتوايى. نقد محتوايى خود به چند مبحث تقسيم مىشود: تفسير
(علوم قرآنى)، علوم حديثى، تاريخ و سيره، كلام و فقه، نكات متفرقه.
نگارنده، دوازده روش از كلمات امينى يافته و براى هر كدام نمونه هايى
از كتاب الغدير ارائه مىكند.
معرفى «معجم احاديث الإمام المهدى عليه السلام» در پرتو اصول حاكم بر جوامع حديثى
موسوعهها يا دايرهالمعارفهاى حديثى مجموعههاى كلان
حديثى با كاركردهاى مختلف است كه دانشمندان حوزه علم حديث در
عصر حاضر به منظور جمعآورى و تبويب موضوعى احاديث معصومين
متناسب با نيازهاى گوناگون بدان روى آوردهاند. اين مجموعهها در
واقع گونهاى از تأليفات حديثى شمرده مىشود كه با عنوان «جامع
حديثى» سابقه آن به اواخر قرن دوم مىرسد. مؤلّفان جوامع حديثى از
ديرباز گاه در صدد جمع مطلق احاديث معصومين عليهمالسلام بودهاند و گاه
تنها در موضوعى خاص به گردآورى احاديث پرداختهاند. از اينرو
جامع حديثى گاه «جامع مطلق» و گاه «جامع نسبى» محسوب مىشود.
دانشمندان حوزه حديث در بررسى و شناسايى اين جوامع ملاكهاى
گوناگونى را مورد نظر قرار مىدهند. در اين مقاله موسوعه «معجم
احاديث الإمام المهدى عليهالسلام» از منظر اين ملاكها بررسى و معرّفى شده
است.
مستدركى بر نهج البلاغه در ميان نسخه هاى خطى نهج البلاغه
از آنجا كه نهج البلاغه دربردارنده بليغترين و فصيحترين
خطبههاى اميرالمؤنين عليهالسلام است، عالمان، محدّثان و ادباء بسيارى پس
از تأليف اين كتاب، شروع به نوشتن شرح، حاشيه و استدراك بر اين
كتاب گرانسنگ كردند. از جمله اين مستدركها مىتوان به مستدرك
احمدبن ناقه (م 559 ق) اشاره كرد كه داشتن خطبههايى مانند:
الدرهاليتيمة، الأقاليم، البيان، از ويژگيهاى اين مستدرك است. يادآورى
مىشود كه اين خطبهها در هيچ يك از مصادر روايى موجود به طبع
نرسيده است.
نقش امام حسن عسكرى عليه السلام و اصحاب ايشان در حديث اماميه
اهلبيت رسول اكرم صلى الله عليه وآله طبق سفارش آن حضرت، در كنار
قرآن كريم، بالاترين مرجع علمىاند كه خداوند ايشان را براى هدايت و
رهبرى مسلمانان پس از رسول اكرم صلىاللهعليهوآله برگزيده است. امام حسن
عسكرى عليهالسلاميازدهمين امامى است كه سكان كشتى هدايت را به دست
گرفت. اين پژوهش در پى آن است كه با ترسيم شرايط سياسى و
اجتماعى حيات ايشان، به عنوان عوامل مهم و اثرگذار در مضمون
احاديث و چگونگى نشر آنها، شيوههاى نقل و نشر حديث و نقش
اصحاب و شاگردان آن حضرت در حفظ و نقل حديث را وانمايد و
مدارس حديثى را كه در زمان ايشان رونق گرفت، معرّفى كند و آثارى
را كه به اين حضرت نسبت دادهاند، بررسى نمايد.
فضاى تاريخى عرضه و تبيين معارف دين از سوى اهل بيت عليه السلام با تأكيد بر آموزه هاى روايى
ارائه و تبيين آموزه هاى عميق شيعه كه ريشه در كتاب و
سنّت دارند، نيازمند بسترى مناسب است كه تحقق آن در ارتباط
مستقيم با همسويى يا عدم همسويى عناصر اثرگذار تاريخى يا همان
اجزاء سياسى، اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى است. تأمّلى بر تأثير اين
عناصر بر روند ارائه اجمالى ـ تفصيلى دستگاه معرفتى شيعه و تبيين آن
در دورههاى مختلف حضور امامان، بدون پيدايش تغيير در مبانى آن،
مهر تأييد مىنهد.
نوشته پيش رو تلاش دارد تا نظريه فوق را به صورت تطبيقى در مورد
آموزه امامت، بر اساس روايات اهلبيت عليهمالسلام ارائه نمايد كه در آن،
ضمن پاسخ به چرايى برخى پديدههاى تاريخى معرفتى، چگونگى روند
مذكور را پيش از دوران غيبت آنچنانكه منظومه معرفتى
اهلبيت عليهمالسلام در نهان دارد، نشان دهد.