نصیرالدین طوسی و گفتمان مَهار در عهد نامسلمانی ایلخانان
واگرایی جامعه و حکومت و تقابل عناصر ایرانی با فرهنگ مغولان، که درپی عملکرد آنهادر عهد هجوم و چند دهه نابسامانی پس از آن حاصل شده بود، با تشکیل حکومت ایلخانی تعدیل شد و عناصر ایرانی را به هم‌گرایی با مغولان و تعامل با ایلخانان سوق داد. تعامل مذکور، سیاستی حساب‌شده در جهت تعدیل مشی حکومتی مغول، در برخورد با جامعه و اقتصاد و تلاش در راستای مهار رفتار مغولها و همنوایی با عناصر بومی بود. اگر سلسله تلاش‌هایی که در جهت تعدیل رفتار مغولان با هدف احیای فکر و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و نزدیک کردن قوم غالب با مؤلفه‌های مدنی ایرانی صورت گرفت را «گفتمان مهار» نام‌گذاری کنیم، مقاله حاضر درپی آن است که سهم نصیرالدین طوسی، فیلسوف بزرگ دنیای اسلامی را درخصوص این گفتمان و میزان کارآمدی آن بررسی نماید.
اسماعیلیان در الموت و جنوب ناحیه دریای مازندران پس از فتوحات مغول
مورخان ایرانی به تبعیت از روایت های عینی عطاملک جوینی در تاریخ جهانگشا، نابودی کامل جامعه شیعه اسماعیلی با مرکزیت الموت را در جریان حمله مغولان در قرن سیزدهم میلادی/ هفتم هجری که جهان اسلام را به ویرانی کشید، ثبت کرده اند. در حالی که تحقیقات جدید نشان می دهند اسماعیلیان پس از حمله مغول، هم چنان به حیات خود ادامه دادند ولی فعالیت های دایمی آنها در جنوب دریای خزر ناچیز شمرده شده است. تناقض و اغراق در گزارش های جوینی و شکل اصلاح شده آنها بر اساس روایت مورخان دیگر، شواهد تواریخ محلی، کتاب های جغرافیایی و کتیبه ها به حضور دایمی اسماعیلیان در این ناحیه به روشنی اشاره دارند. این شواهد در قرن پانزدهم میلادی/ نهم هجری به وسیله نصایح شاهرخی و مدارک موجود در ادبیات فرقه ای شبه قاره هند تایید می شوند و هر دوی آنها، الموت را مرکز مهم اسماعیلیان در دوره پس از حمله مغول می دانند که صدقات اسماعیلیان به آن جا فرستاده می شد. علاوه بر این، منابع هندی، الموت را اقامتگاه اسلام شاه، امام اسماعیلی می دانند.
خواجه نصیرالدین طوسی و فتح بغداد
سیل خروشان قتل و غارت مغولان از آسیای میانه تا ایران را در کام خود فرو برد و حتی شهر بغداد را به آتش و غارت و بیداد خود سوزاند. عده‌ای از نویسندگان شیعه و سنی باعث حادثه خونین بغداد را خواجه نصیرالدین طوسی می‌دانند؛ شیعیان هدف خواجه را از این کار، گامی به سود جهان اسلام، و سنیان نابودی اسلام می‌دانند. خواجه نصیرالدین طوسی اندیشمندی بلند مرتبه است که مقام مهم اداری وی در دستگاه مغولان و هماهنگی او با حمله هلاکو خان به بغداد از یک سو، فعالیت‌های گسترده او در زمینه‌های علمی و فنی و نجومی از سوی دیگر موضعی جدال‌انگیز را درباره او پدید آورده است. به نظر میرسد که طوسی هم از سوی ممدوحان خود و هم از طرف منتقدانش تا حدودی مورد قضاوت نادرست قرار گرفته است. در این نوشتار به میزان نقش یا عدم نقش خواجه نصیرالدین طوسی در یورش مغولان به بغداد پرداخته است.
ابن ابى الحدید
ابن ابى الحدید از شخصیتهاى درخشان علمى قرن هفتم هجرى است، مهمترین اثر او شرح نهج البلاغه است که یکى از شرح هاى عالى بر این کتاب شریف محسوب مى گردد.
دانش گسترده، تساهل و تسامح فوق العاده و استفاده مؤلف از منابع پیشین و کتابهاى ارزشمندى که بسیارى از آنها اندکى پس از نگارش آن شرح، در هجوم مغولان نابود گردید، به ارزش این اثر افزوده است. در این مقاله، سیر زندگانى، فعالیتهاى علمى، گرایشهاى مذهبى و سیاسى ابن ابىالحدید و شیوه کار وى از دیدگاه یکى از محققان غربى و از نویسندگان مقالات دایرةالمعارف اسلام، تجزیه و تحلیل شده است.
پراکندگی جغرافیایی تشیع در ایران روزگار ایلخانی
در این مقاله، با استفاده از منابع تاریخی و جغرافیایی، وضعیت پراکندگی جغرافیایی تشیع در ایران، ابتدا در دوره پیش از یورش مغولان و معاصر با آن و سپس در دوران ایلخانان تا سقوط آنها با تأکید بر تحولات آن دورهها بررسی میگردد؛ با اذعان به این نکته که سایر منابع نیز در این باره راهگشا میباشند.
سید اجل، عمر شمس الدین و نقش او در نشر اسلام در چین
سید اجل، عمر شمسالدین از نوادگان امام زین العابدین پس از سقوط بخارا به دست سپاه مغول، از آن سامان به سرزمین چین مهاجرت و در آن دیار جایگاه و مقامهاى اجتماعى بالایى را احراز نمود و منشأ خدمات ارزندهاى به مردم چین گردید. از نظر مورخین مهمترین عامل نشر اسلام در استان یونن چین، شخصیت سید اجل و فرزند او بوده است.
این مقاله در چهار بخش به بررسى ابعاد زندگى اجتماعى سید اجل و خدمات وى به مردم چین پرداخته است.
الف) مقامهاى اجتماعى و مدیریتى سید اجل؛
ب) خدمات سید اجل به مردم چین، به ویژه مردم استان یونن؛
ج) عوامل گسترش اسلام در چین و نقش سید اجل در آن؛
د) عوامل رشد و موفقیت سید اجل
سادات در دوره مغول
یکى از پیامدهاى اجتماعى ظهور اسلام, شکل گیرى طبقه اى به نام ((سادات)) در جامعه اسلامى بود. با گسترش اسلام در سرزمین هاى دیگر, سادات از شرق تا غرب عالم اسلامى پراکنده شدند و به عنوان گروهى محترم و متنفّذ مورد توجه قرار گرفتند. ایران از جمله سرزمین هایى بود که سادات در آن نفوذ و جایگاه قابل توجهى یافتند و روز به روز بر شهرت و اعتبار آنان افزوده شد. با این حال, موقعیت آن ها از شرایط سیاسى, اجتماعى, اقتصادى و مذهبى دوره هاى مختلف تاریخ ایران نیز تا…ثیر مى پذیرفت. در این مقاله, وضع سادات در ایرانِ عصر مغول بررسى شده است.