بررسی و نقد منشأ شکل‌گیری ادبیات عرفانی در تمدن اسلامی از منظر مستشرقان
ادبیات عرفانی قسمتی از میراث منظوم و منثور فارسی است که تحت تأثیر معنوی عرفان اسلامی در تاریخ و تمدن اسلامی به‌وجود آمده و یکی از موضوعات پژوهشی مورد علاقه مستشرقان بوده است؛ تحقیقات و مطالعاتی که عموماً بر مبنای روش‌های مطالعاتی غربی تدوین شده و روش‌هایی که عمدتاً برون‌دینی بوده‌اند. از این‌رو نتایج مطالعات مستشرقان در این عرصه غالباً با نتایج مطالعات مسلمانان متفاوتند؛ چراکه پژوهشگران مسلمان برخلاف مستشرقان، ادبیات عرفانی را در ساحت دینی تحلیل می‌کنند. از این‌رو این تحقیق درنظر دارد با روش تحلیلی ـ توصیفی به بررسی نظریات مختلف مستشرقان – که عموماً تاریخی است – بپردازد و در نهایت با ارائه نظریات محققین فارسی‌زبان و مسلمان در این خصوص عنوان کند که نگاه تاریخی، تبیین صحیح و مناسبی از منشأ شکل‌گیری ادبیات عرفانی نیست؛ چراکه پیوند شعر و عرفان اسلامی، پیوندی فرازمانی، معرفتی و غیر تاریخی است.
بررسی انتقادی نگرش‌های اسلام‌پژوهان درباره چرایی برافتادن دولت اموی
تاریخ دودمان اموی یکی از مهم‌ترین برهه‌های تاریخی در جهان اسلام است که تاریخ‌پژوهان پرشماری به بررسی آن پرداخته‌اند. کاوش در چگونگی برآمدن تا برافتادن این دودمان، شاخصه اصلی این پژوهش‌ها بوده است. اما فراکاوی و کالبدشکافی چرایی برآمدن و برافتادن امویان امری است که تاکنون چندان مورد توجه قرار نگرفته است. این در حالی است که در دهه‌های اخیر رهیافت‌های میان رشته‌ای و به دنبال آن بررسی چرایی برافتادن دودمان‌های تاریخی با بهره‌گیری از نظریات جامعه‌شناسی تاریخی، در تاریخ‌نگاری رواج چشم‌گیری داشته است. این نوشتار پژوهش‌های گوناگون صورت گرفته پیرامون امویان را در سه حوزه تاریخ‌نگاری غربی، عربی و ایرانی در دو قرن اخیر، با در نظر گرفتن توالی زمانی پژوهش‌ها و مکتبی که پژوهش بدان تعلق دارد مورد بررسی قرار داده و کوشیده است کاستی‌ها و نارسایی‌های هر یک از آنها را نمایان سازد و سرانجام درباره بایسته‌های اموی‌پژوهی در آینده، چند نکته را یادآور شده است.
نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره اهداف غزوات و سرایای پیامبر اعظم از منظر اسناد تاریخی
اهداف پیامبر اکرم(ص) از غزوات و سرایا مسیله‌ای مورد توجه مستشرقان و اندیشمندان غیر مسلمان است که آثار فراوانی درباره آن خلق کرده‌اند. بیشتر مستشرقان اهداف جنگ‌های پیامبر اکرم(ص) را مادّی و در راستای جنگ‌ها و غارت‌های بدوی و سلطه سیاسی و اقتصادی پیامبر(ص) می‌دانند. این مقاله پس از بیان طبقه‌بندی شده سخنان مستشرقان، دیدگاه آنان را از منظر تاریخی ارزیابی می‌کند و با استناد به اسناد تاریخی نشان می‌دهد که جنگ‌های پیامبراکرم(ص) با انگیزه دفاع از اسلام و مسلمانان و با اهداف الهی و انسانی انجام گرفته و منزه از اتهام‌هایی است که مستشرقان درباره آن حضرت (ص) بیان کرده‌اند.
رابطه ى اسلام و ایران؛ رویکرد تمدنى
نظریهپردازان تمدن، عوامل مختلفى را براى شکلگیرى یک تمدن برشمردهاند و گاه به تأثیر باورهاى دینى در فرایند توسعه و پیشرفت تمدن توجه داشتهاند؛ ولى عنصر دین به عنوان جوهرهى تمدن، هنوز جایگاهى شایسته در این نظریهها نیافته است. از سوى دیگر دربارهى نقش و رسالت دین اندیشمندان دینشناس و جامعهشناسان دین دیدگاههایى متفاوت ارائه کرده‌اند. اگر تمدنسازى را نیز در حیطهى هدایت که رسالت اصلى دین است، بدانیم؛ آن گاه مىتوانیم از توانمندى دین و آموزههاى دینى در حوزهى تمدنسازى و ساز و کار آن سخن به میان آوریم. آموزههاى دین در حوزهى تمدنسازى با هر قوّت و توانى که باشد، بسان بذرى است که اگر در محیطى مناسب افشانده نشود عینیت و تحقق بیرونى نخواهد یافت. بررسى وضعیت ایران قبل و پس از ظهور اسلام و نیز بررسى وضعیت جامعهى یکپارچهى اسلامى پیش و پس از گرویدن ایرانیان به این جامعه مىتواند ما را به سمت درکى کلىاز تعامل آنها رهنمون باشد. مطالعات تاریخى نشان مىدهد که یکى از سرزمینهایى که اسلام توانست توانمندى خود را براى تمدن سازى در آن به اثبات برساند، ایران زمین بود. در نگاهى کلى مىتوان گفت برترین خدمت ایران به اسلام فراهم ساختن زمینهاى براى تجلّى قدرت تمدنسازى دین بود و از جمله خدمتهاى اسلام به ایران نیز جهت دادن به توان تمدنى ساکنان این سرزمین کُهن بود.
حضرت ابوطالب از نگاه برخی مستشرقان
این گفتار به نقد و بررسی و تحلیل مطالب یازده تن از خاورشناسان، از سدۀ هیجدهم میلادی تا کنون در مورد ابوطالب بن عبدالمطلب می‌پردازد. ادوارد گیبون، تامس کارلایل، هنزی لامنس و دوایت دونالدسون، از جملۀ این خاورشناسان‌اند. نویسنده در تحلیل خود، علتهایی می‌آورد که چرا برخی از خاورشناسان به ایمان حضرت ابوطالب اشاره نکرده‌اند، از جمله: اشتباه‌های تاریخی و اعتماد مطلق بر منابع اهل تسنن.
مستشرقان يهودى و تفاسير اوّليّه اماميّه
اين مقاله به نقد و بررسى اشكالات يك نويسنده يهودى بر باورهاى شيعه اماميّه درخصوص عصمت پيامبر و عدد ائمّه : اختصاص دارد. به گمان وى، متون اوّليّه شيعه اماميّه در گذر زمان مورد پالايش قرار گرفته و امروزه در معتقدات شيعه اماميّه، اثرى از آن مشاهده نمى‌شود. او در كتابى كه درباره تفاسير اوّليّه اماميّه نوشته، با استناد به دو روايتِ برگرفته از تفاسير قمى و عياشى ـ كه به ترتيب در مورد معراج پيامبر 9 و معناى تأويلى «سبع سنابل» سخن گفته‌اند و او آنها را دو روايت غيرعادى مى‌نامد ـ نسبت به عصمت پيامبر9 و نيز عدد ائمّه : شبهه كرده است. در روايت اوّل ذيل آيه 94 سوره يونس، از وحى الاهى به پيامبر 9 در شب معراج در مورد مقامات اميرالمومنين 7 و خطور عظمت آن مقام در نفس پيامبر 9 سخن به
ميان آمده كه به گمان آن نويسنده بر حسادت پيامبر به امام على 7، شكّ در اين وحى و در نتيجه عدم عصمت ايشان دلالت دارد. در روايت دوم هم كه هفت تن از فرزندان امام حسين 7 بعنوان مصاديق سنبله ذكر شده است، نويسنده ياد شده مدّعى است كه اين روايت برخلاف آنچه شيعه امروز به آن معتقد است، از حصر تعداد ائمّه به هفت نفر و قائم بودن هفتمين آنها حكايت دارد.
نقد دیدگاه مستشرقان درباره جنگ‌های پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم
اهداف پیامبر اکرم(ص) از غزوات و سرایا مسئله ای است که مورد توجه مستشرقان قرار گرفته و آثار زیادی را درباره آن خلق کرده اند. اکثر مستشرقان اهداف جنگ های پیامبر اکرم(ص) را مادّی و در راستای جنگ ها، غارت های بدوی و سلطه سیاسی و اقتصادی پیامبر بر دیگران می دانند. این نوشتار، پس از گزارش طبقه بندی شده دیدگاه مستشرقان، دیدگاه آنان را از منظر قرآن کریم به عنوان نقشه راه پیامبراعظم(ص) بررسی کرده و سه دلیل برای دفاعی بودن قانون جهاد در اسلام ارایه کرده است و ناسازگاری دیدگاه مستشرقان با تعالیم قرآن را به اثبات رسانده است. این سه دلیل عبارت است از: محدود شدن تقویت نیروهای نظامی و امکانات جنگی به دفاع از کیان اسلام و مسلمانان؛ مقید شدن دستور جهاد به کفار محارب و معاند و وجوب همزیستی مسالمت آمیز با اهل کتاب و مشرکان غیر معاند.
فاطمه (س) در قرآن
این مقاله شامل دو بخش است: نخست: ترجمه مقاله «فاطمه» (Fatima) خانم «جین دمن مک اولیف» در دائره المعارف قرآن لیدن که شامل گزارشی کوتاه از زندگی فاطمه (س) و جایگاه ایشان. سپس سه آیه تطهیر (احزاب / 33)، مباهله (آل‌عمران / 61) و آیه مربوط به مریم (س) (آل‌عمران / 42) است که با ذکر روایات تفسیری مربوط نتیجه می‌گیرد که دو آیه نخست به فاطمه (س) و آیه سوم به جایگاه مریم (س) و فاطمه (س) و مقایسه آن دو مربوط است. وی در مورد آیه تطهیر روایتی از عکرمه نقل می‌کند که آن آیه تطهیر را در ارتباط با زنان پیامبر (س) تفسیر کرده است. دوم: بررسی و نقد مقاله نخست کتاب‌های مربوط به فاطمه (س) و آیات ذکر می‌شود. سپس 135 آیه که ذیل آنها در مورد فاطمه روایت نقل‌شده است بیان می‌گردد، آنگاه روایات یادشده به چند دسته «تفسیری»، «تطبیقی»، «تأویلی» و «باطنی»، «شأن نزول‌ها» و «فضایل» تقسیم می‌شود. در پایان برخی از مهم‌ترین آن روایات ازنظر مفسران و محدثان شیعه و اهل سنت موردبررسی قرار می‌گیرد؛ ازجمله: سوره کوثر و آیات نذر در سوره انسان.