منشأ اختلاف اشیاء: پژوهشی تطبیقی
نگارنده در این مقاله، دیدگاه‌های میرزا مهدی اصفهانی از یک سو، محدثان مانند ملا صالح مازندرانی از یک سوی، و نیز اندیشمندانی که ذهن فلسفی دارند، مانند صدرالدین شیرازی، ملاهادی سبزواری، میرداماد، فیض کاشانی را به طور تطبیقی بررسی می‌کند. محورهای این بررسی تطبیقی، عَرَضی بودن اختلاف اشیاء، و نقش اطاعت و عصیان فاعل مختار در آن است.
منشأ اختلاف اشیاء و عدل الهی
نگارنده، عدل الهی را بر اساس لغت و حدیث معنا می‌کند، راه شناخت جایگاه اشیاء را بر اساس روایات نشان می‌دهد، آنگاه امتحان و تکلیف و استدراج را به عنوان سه عامل مهم اختلاف اشیاء بر می‌شمارد، بر امتحان و تکلیف پیشین و عرضه ولایت به عنوان عامل اختلاف در دنیا تأکید می‌ورزد؛ آنگاه “ماء” را به عنوان جوهر اصل همه مخلوقات می‌شناساند و مهمترین عامل تعیین کننده تفاوتها را مشیت و تقدیر الهی می‌داند.
بایسته‌های پژوهشی رضوی در حوزة عقاید
بایسته‌های پژوهشی، کلید پژوهش هستند که راهنمای تحقیق در هر موضوع به شمار می‌آیند. نویسنده در این گفتار، حدود 350 موضوع را در ضمن 3 علیه السلام عنوان کلّی در حوزة پژوهش‌های مر بوط به امام رضا علیه السلام پیشنهاد داده است. او در مقدّمه، به این نکتة مهم اشاره می‌کند که تحوّل و تغییر معنای کلمات، سبب تغییر مفاهیم یک فرهنگ می‌شود. لذا یکی از وظایف پژوهشگران حوزة دین، بازگرداندن کلمات به معنای اولیة آنهاست. برخی از موضوع‌های پیشنهادی در زمینة فطرت، علم، عقل، قرآن، توحید، نبوت، معاد، امامت، عدل، اسماء و صفات الهی، مهدویت، رجعت، معراج و شیطان است.
نگاهی گذرا بر علم بلا معلوم در احادیث امام رضا علیه السلام
علم بلا معلوم در مناظرة امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی بیان و با توضیحات میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی بررسی و تبیین شده است. خداوند وصف ناپذیر است. اما توصیفی که از جانب بندگان نسبت به خدای متعال انجام می‌شود، دو گونه است: 1. وصف خداوند آنگونه که خود توصیف کرده (معرفت فطری). 2. وصف خدا آنگونه که بشر ادراک می‌کند. بندگان مخلص خدا وصفی از جانب خود نسبت به خدای متعال نمی‌کنند. کسی که به دنبال توصیف خدا باشد، جاهل به خداست و درباره خدا به الحاد افتاده است. امام رضا علیه السلام بندگان را از توصیف خدا به علم و قدرت به سان توصیف خودشان به علم و قدرت بر حذر داشته است. علم و قدرت در انسان کمالی مستقل از حقیقت انسان و در گفتار اوست. همچنین ارادة خدا غیر از علم و قدرت است. ارادة خدا، احداث و ایجاد اوست و برای خدا قصد چیزی را داشتن و فکر نمودن در کار مطرح نیست. وجود معلوم همراه با علم، تحدید علم است و خداوند از هر گونه تحدید و تعینی در علمش منزّه است.
ضرورت وجود نبى بر اساس قاعده لطف
ضرورت وجود پيامبراز دو منظر قابل بررسى است: 1. نياز انسان؛ 2. وجوب لطف الهى.
فلاسفه و متكلّمان، در معناى وجوب ارسال رسولان، نظريّه‌هايى ارائه كرده‌اند؛ و بر اين نظريه‌ها، نقدها و اشكالاتى نيز مطرح شده است. در نظر فلاسفه، وجوب به معناى ضرورت وجود و عدم انفكاك از ذات خداوند است، و لطف و كرم از صفات ذات محسوب مى‌شود. هرچند متكلّمان براى اثبات وجوب ارسال رسل، بر حسن و قبح عقلى تأكيد مى‌كنند و اين به معناى ضرورت و لزوم فلسفى نيست، ولى برخى بر آن عقيده‌اند كه وجوب در نظر متكلّمان، همان معناى فلسفى را دارد.
قاعده لطف از نظر متكلّمان بزرگ شيعه همچون شيخ مفيد و خواجه طوسى نقد و بررسى شده و اشكالات مربوط به نظر حكما و فلاسفه با استناد به آيات و روايات تبيين شده است.
وجوب ارسال رسل برمبناى عدل الهى نيز مورد بررسى قرار گرفته است.
انسان در عالم ذرّ: آراء و اقوال دانشمندان قرن 15
عالم ذرّ، از مسائلى است كه در قرآن و روايات، درباره آن سخن رفته است و شناخت آن به فهم معناى توحيد، كمك مى‌رساند. در اين گفتار، نظرات يازده تن از دانشمندان قرن پانزدهم هجرى در اين مورد، نقل و نقد و بررسى مى‌شود. ازجمله: سيد محمّد حسين طباطبايى، ميرزا حسنعلى مرواريد، سيد عبدالرسول جهرمى، عبدالله جوادى آملى، محمّدتقى مصباح يزدى، ناصر مكارم شيرازى.
انسان در عالم ذرّ: آراء و اقوال قرن 14
معرفت خدا در عالم ذرّ و اقرار بر معرفت، در آيات و روايات مطرح شده و انديشمندان بزرگ در اين مورد سخن گفته‌اند. در اين نوشتار، نظريه‌هاي پنج تن از دانشمندان قرن 14 با ديدگاههاي مختلف، نقل و نقد و بررسي شده است:سيّد حبيب‌الله خويي، ميرزا مهدي اصفهاني، سيّد عبدالحسين شرف‌الدين، شيخ مجتبي قزويني، علاّ مه عبدالحسين اميني.
انسان در عالم ذرّ: آراء و اقوال قرن 11-13
معرفت خدا در عالم ذر و اقوار بر معرفت از مباحثى است كه در آيات و روايات مطرح شده و انديشمندان بزرگ پيرامون معرفت و ميثاق در عالم ذر آراء و اقوال خود را بيان كرده‌اند.در اين نوشتار، نظريههاى 15 نفر از دانشمندان قرنهاى يازده تا سيزده از شيخ بهايى (م. 1030 ق.) تا سيد عبداللَّه شبر (م. 1242 ق.) نقل شده و در ذيل اين نظريههاى مباحثى همچون تفاوت عالم ذر با عالم ارواح، اخذ ميثاق ربوبيت و ولايت، تقدم خلقت روح بر بدن، مثل افلاطونى، شبهههاى مرتبط با عالم ذر، اخذ ميثاق از همه موجودات نقد و بررسى شده است.
انسان در عالم ذرّ: آراء و اقوال دانشمندان قرن 4 تا 8
عالم ذرّ يكي از مراحلي است كه انسان قبل از ورود به اين دنيا پيموده است. انسان در عالم ذرّ، خداي خود را شناخته و به وحدانيّت او شهادت داده است. در اين گفتار، ديدگاههاي هفت تن از بزرگان شيعه از قرن چهارم تا هشتم بررسي و نقد شده است.
انسان در عالم ذرّ: نتایج و تواتر روایات
نويسنده در اين مقاله، نتايج به دست آمده از آيات و روايات عالم ذرّ را در بيست عنوان، عرضه مىكند. وى سپس خاطرنشان مىكند كه براى فهم ارتباط برخى از روايات به عالم ذرّ، بايد آنها را در كنار يكديگر نهاد و به آنها به شكل يك مجموعه نگريست.
توجّه به ساختار منظّم روايى درباره چگونگى خلقت انسان، به عنوان شرط لازم فهم درست آيات و روايات خلقت، نكته ديگرى است كه نويسنده بدان اشاره مىكند. وى در پايان، تواتر روايات عالم ذرّ را براساس بيان هفت تن از فقهاء و محدّثان، نشان مي‌دهد.
انسان در عالم ذرّ: روایات اهل بیت (علیه السّلام)
عالم ذرّ يكي از مراحلي است كه انسان قبل از ورود به اين دنيا، پيموده است. انسان در عالم ذرّ، خداي خود را شناخته و به وحدانيّت او شهادت داده است. در اين گفتار، روايات مربوط به عالم ذرّ مورد بحث قرار گرفته و نكات آنها استخراج شده است.
انسان در عالم ذرّ: حقیقت و جایگاه قرآنی آن
انسان در عالم ذرّ ـ كه پيش از اين دنيا بوده ـ خداى خود را شناخته و در آزمونى بزرگ، به وحدانيّت او شهادت داده است. در اين گفتار درباره حقيقت اين عالم و تعدّد عوالم ذرّ سخن مي‌رود. همچنين شش آيه قرآن كه به عالم ذرّ اشاره دارد، مورد بحث قرار می گيرد.
انسان در عالم اظلّه و ارواح
خلقت روح قبل از بدن، از مباحث مهمّى است كه بسيارى از دانشمندان بزرگ شيعى درباره آن به بحث و بررسى پرداخته‌اند. آراء و نظريّههاى 12 نفر از انديشمندان شيعه از قرن 11 (ميرداماد 1041ق) تا قرن 13 (ملّا هادى سبزوارى) با استناد به احاديث خلقت ارواح قبل از ابدان، بيان و در مواردى نيز به اجمال، بررسى شده است.
حقيقت نفسى كه انسان با «أنا» به آن اشاره مىكند، جسمانيّة الحدوث بودن نفس و جهت نورانى و روحانى داشتن آن، ميثاق بر ولايت، ازلى بودن ارواح، تقدّم ذاتى نفس بر بدن و حدوث نفس با حدوث بدن، از جمله مباحثى است كه با توجّه به نظريّات دانشمندان، مطرح و بررسى شده است.÷
عالم اظلّه و ارواح: بررسى آراى دانشمندان قرن 4 تا 8
خداوند ارواح همه انسانها را دو هزار سال پيش از ابدانشان، خلق كرد و ارواح به صورت جنود مجنَّده با يكديگر ائتلاف و اختلاف داشتند. دانشمندان شيعى از قرن چهارم تا قرن هشتم هجرى، درباره تقدّم خلقت ارواح بر اجساد اقوالى ارائه كرده‌اند و در موضوع حيات ارواح، به استناد روايات و اخبار، به پژوهش و تحقيق پرداخته‌اند در اين مقاله، آراى شيخ صدوق، شيخ مفيد، سيّد مرتضى، شيخ شهاب الدين سهروردى و سيّد حيدر آملى بررسى شده است.