نقش تشیّع در جنبشهاى سیاسى صوفیان قزلباش

ایلات و عشایر آذربایجان و اران و آسیاى صغیر که اندک اندک به تشیّع رو آورده و در خانقاه صوفیان اردبیل از شیخ صفى الدین اردبیلى به این سو پرورش یافته بودند به دفاع از این سلسله صوفیه (صفویه) برخاستند. آنان به تدریج از جنبهى معنوى به سیاست و حکومتگرى کشیده شده و با تشکیل اتحادیهى قزلباش پایگاه عقیدتى و نظامى خود را پدید آورده و به مرور با تقویت آن توانستند شاه اسماعیل صفوى را به پادشاهى برسانند. این امر تاریخى که هویت و وحدت ایران را نیز در برداشت در جامعه مقبولیت یافت و نهایتاً سلطنت صفویه، ایرانگیر شد.
اما به سان تمام سلسلهها که در آغاز با اندیشه و آرمان به حکومت مىرسند و آنگاه از پایگاههاى اصلى ایدئولوژیک خود دور مىشوند، قزلباش نیز محو قدرت و نعمت گردید و در مسایل سیاسى و اجتماعى آن چنان دخالت کرد که سرانجام به آشوب و متلاشى شدن انجامید؛ به گونهاى که شاه عباس اول آن اتحادیه را در عمل منحل کرد و با تشکیل سازمان شاهسون به گونهى دیگر، سلطنت صفویه را در پناه نظامىگرى قرار داد.