برچسب: فتوحات

جایگاه امور فرامادی در تحلیل فتوحات مسلمانان در ایران

مسئله فتح ایران توسط مسلمانان، از مسائلی است که هنوز ابعاد آن به‌طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته است. پرسش‌های بسیاری درباره این فتوحات وجود دارد. یکی از پرسش‌ها چرایی سقوط زودهنگام دولت ساسانی و نوع واکنش جامعه ایرانی به این مسئله است. این نوشتار تلاش می‌کند تا از منظری جدید موضوع را بررسی کند. مفروض این نوشتار این است که در کنار عوامل سیاسی و اقتصادی، نوعی از ذهینت‌سازی و باور عمومی در دو سوی ماجرا در چگونگی و سرعت فتوحات اثر داشته است. در این نوشتار تلاش می‌شود با خوانش دوباره متون تاریخی و با روش توصیفی ‌ـ تحلیلی، فضای ذهنی کسانی که درگیر فتوح بوده‌اند بازسازی شود؛ به‌ویژه، سویه ایرانی، مورد توجه بیشتر قرار گرفته است و نشان داده می‌شود که چگونه باورهای ماوراءالطبیعی باعث انگیزه بیشتر یا کمتر در جنگ شده است.

بررسی جایگاه قبایل عرب مسیحی ایران در روند فتوحات مسلمانان در عراق

اعراب از روزگاران کهن وارد سرزمین‌های حاصلخیز بین‌النهرین (عراق) شدند. مهاجرت آنان به حدی گسترده بود که بر ساکنان منطقه غلبه یافتند و به تدریج بافت جمعیتی عراق را دگرگون کردند. برخی از این قبایل به دلیل همجواری با مراکز مسیحی در بین‌النهرین به آیین مسیح گرویدند. اعراب مهاجر توانستند تحت حمایت ساسانیان دولت لخمیان را در حیره تشکیل دهند. دولت ایران برای حفظ مرزهای خویش از آنان در برابر اعراب بدوی و امپراتوری بیزانس بهره می‌جست.
با آغاز فتوحات مسلمانان در ناحیة عراق، قبایل عرب مسیحی در برابر هم نژادان خویش قرار گرفتند. بررسی واکنش سلبی و سپس ایجابی این قبایل می­تواند به روشن­تر کردن تصویر چگونگی فتح این منطقه کمک کند. این مقاله به بررسی این موضوع پرداخته است.

شمس الدین التتمش، نخستین فرمانروای مستقل مسلمان در دهلی

دهلی مهم‌ترین شهر هندوستان شمالی است که راجه پریتوی (prithvi) آن را بنا کرد و در میان هفت شهر منسوب به این نام، قدیم‌ترین آنها محسوب می‌شود. به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژة این شهر، سلسله‌های مختلفی در آن حکومت کرده‌اند که یکی از مهمترین آنها، سلاطین دهلی معروف به «شمسیان هند» نخستین سلسلة اسلامی که بر هندوستان پیش از دوران سلطنت مغول بر این سرزمین است. شمس الدین التتمش نخستین پادشاه این سلسله و مهندس اصلی سلطنت دهلی است که به عنوان نخستین حاکم مستقل مسلمان دهلی از اهمیت و منزلت خاصی برخوردار است، در این مقاله چگونگی به قدرت رسیدن التتمش، مهم‌ترین وقایع دوران حکومت او و سیاست‌های او در تحکیم قدرت مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

فتوحات مسلمانان در قفقاز

پس از شکست ایرانیان در نبرد نهاوند (21 ﻫ. ق)، برای این­که امکان دفاع منسجم و یک­پارچه از ایرانیان گرفته شود، به فرمان عمر ایالت­های ایرانی یکی پس از دیگری، مورد حمله مسلمانان قرار گرفت. در راستای این سیاست، اعراب مسلمان پس از فتح آذربایجان به سمت قفقاز حرکت کردند و آن­جا را فتح نمودند. نخستین فتوحات اسلامی در قفقاز از زمان خلافت عمر تا پایان حکومت معاویه در چهار مرحلة منقطع صورت گرفته و در عصر هریک از خلفا با روش و رویکردی خاص و مبتنی بر سیاست­های کلی خلیفه وقت پی­گیری شده است. مسلمانان در این دوره توانستند بر مناطقی از قفقاز دست یابند که در گذشته زیر نظر حکومت ساسانی بود، ولی فراتر از مرزهای ساسانی، با مقاوت شدید خزرها مواجه شدند و فتوحات متوقف گردید. در این پژوهش، نخستین فتوحات مسلمانان در منطقة قفقاز از زمان خلافت عمر تا پایان خلافت معاویه مورد بررسی قرار گرفته و به مسائلی چون نوع فتوحات، چگونگی فرمان­دهی و سازمان­دهی آن، تأثیر جغرافیای منطقه بر روند فتوحات، واکنش حکام و اهالی منطقه در برابر سپاهیان اسلام پرداخته شده است.

ثغور شامى و عواصم‏ (تحولات تاریخى، فرهنگى و اجتماعى از فتوحات تا پایان قرن سوم هجرى)

شام از همان سال‏هاى نخست پس از هجرت، خصوصاً با وعده‏هاى فتحى که پیامبرصلى الله علیه وآله به مسلمانان داده بود، اهمیت خاصى داشت. ویژگى‏هاى طبیعى و فرهنگى منطقه و قرار داشتن در همسایگى امپراطورى روم شرقى باعث شده بود که این سرزمین، همواره توجه حکومت‏هاى مختلف را به خویش معطوف کند. این امر پس از تجزیه قلمرو خلافت اسلامى، سبب درگیرى مداوم حکومت‏هاى محلى و منطقه‏اى شد. از سوى دیگر، مرزهاى این منطقه همواره شاهد جنگ‏هاى مسلمین بر ضد روم و بالعکس (تهاجم بیزانس به قلمرو اسلامى) بود، جعل نام ثغور و پس از آن، عواصم در ادبیات سیاسى مسلمانان از قرن‏هاى اولیه هجرى و تکرار آن در منابع، حاکى از اهمیت بالاى این مناطق است.
آنچه در وقوع و شکل‏گیرى بسیارى از تحولات منطقه‏اى و جریان‏هاى فکرى و اجتماعى نقش جدى داشته، ویژگى‏هاى فرهنگى و اجتماعى ثغور و عواصم بود، این مناطق به لحاظ بافت قومى و فرهنگى، هویت واحدى نداشتند، بلکه به نوعى «سیالیت» در هویت فرهنگى مبتلا بودند و این میراث براى ساکنان این دیار تا قرون متمادى باقى ماند؛ به طورى که آنها همواره وارث افکار، فرهنگ و تمدن اقوامى از شرق و غرب عالم اسلامى بودند و با ترکیب آن ممیّزه‏ها، هویت جدیدى براى خود ساخته بودند.

برآورد کمّى غنایم عصر خلفاى راشدین و برخى پیامدهاى آن‏

در طول قریب 30 سال، بعد از وفات رسول‏اللَّه‏صلى الله علیه وآله، تا پایان حکومت على‏علیه السلام، غنایم نقدى و غیر نقدى فراوانى از راه فتوحات نصیب مسلمانان شد. افزایش حجم نقدینگى در مدینه ممکن بود در کوتاه‏مدت سطح عمومى قیمت‏ها را تحت تأثیر جدى قرار دهد، اما به علت رواج داد و ستدها به نحو کالا به کالا، جریان آزاد تجارى بین عربستان و سایر مناطق، ذوب درهم و دینار و تبدیل آنها به شمش و وسایل زینتى و مصرف بخشى از آنها براى جنگ در خارج از مدینه، بعید به نظر مى‏رسد که در بلندمدت در افزایش سطح عمومى قیمت‏ها به طور قابل ملاحظه‏اى مؤثر بوده باشد. افزایش تولید و درآمد و عمران و آبادانى مدینه و اطراف آن از دیگر پیامدهاى اقتصادى غنایم بود.
این نوشتار در صدد برآورد کمى غنایم جنگى عصر خلفاى راشدین است و در پایان اشاره‏اى مختصر به برخى پیامدهاى آن خواهد داشت.

استقرار و تحکیم خلافت در مدینه‏

پیامبر خداصلى الله علیه وآله پس از هجرت به مدینه توفیق یافت تا به یارى مهاجر و انصار دشمنان اسلام (مشرکان، منافقان و یهودیان) را به تسلیم در برابر حکومت اسلامى مدینه وادارد و دامنه‏ى اقتدار حکومت اسلامى را تقریباً بر همه‏ى جزیرة العرب بگسترد، اما در ماه‏هاى آخر زندگى با آشوب‏هاى اهل ردّه و مدّعیان پیامبرى روبه‏رو شد و هم در این احوال، به ملکوت اعلى پیوست. حکومت نوپاى اسلامىِ مدینه به یارى صحابه‏ى فداکار و به زعامت نخستین خلیفه، براى حراست از اسلام و تحکیم حکومت مدینه به پا خاست. این مقاله در سه محور (تجهیز جیش اسامه، ارتداد قبایل و فتوحات در خارج از مرزهاى جزیرة العرب) به تبیین این اقدامات مى‏پردازد.