منابع مالى دولت فاطمیان
بدون تردید، از عوامل مؤثّر در بقاى دولتها (اعم از دینى و غیر دینى)، برخوردارى از اقتصاد سالم است. دولت فاطمیان با استقرار در مصر و شام براى هزینههاى تبلیغاتى داعیان اسماعیلى، مخارج گزاف دربار و رقابت با دولت عباسى و امویان اندلس، افزون بر بهرهگیرى از منابع مرسوم و مشروع گذشته، همچون خُمس، زکات، جزیه، موقوفات و…، با ابتکار عمل، از منابع جدیدى نظیر احتکار، نجوا، رباع و… نیز بهره گرفت و توانست تا حدود زیادى بر قوام و دوام خود در بستر تاریخ اسلام بیفزاید.
مقالهى حاضر به بررسى منابع گوناگونِ درآمد در دولت فاطمیان مىپردازد.
شُرَفا
شُرَفا، علویانى بودند که در سرزمینهاى اسلامى همواره مورد احترام مردم بوده و موفق به تشکیل دول مهمى در جهان اسلام شدند. شرفا به شاخههاى مختلف تقسیم شدند که مهمترین آنها شرفاى حسنى و حسینىاند. شرفاى حسنى از نسل حسن مثنى بوده که موفق به تشکیل دولت ادریسیان در مغرب شدند. شرفاى حسینى از نسل امام صادقعلیه السلام بوده که فاطمیان خود را به ایشان منتسب مىکردند. مطلب حاضر، ترجمه مقالهى شرفا از دائرةالمعارف اسلام (چاپ دوم) است که توسط لوى پروونسال مستشرق مشهور فرانسوى نوشته شده است. وى ضمن بررسى تبارشناسانه شاخههاى مختلف شرفا آثار مهم مربوط به آنان را معرفى کرده است. کتابشناسى شرفا، در مقاله حاضر، جهت محققین و پژوهشگران در این زمینه حائز اهمیت است
زمینهها و علل اقتصادى گرایش به فاطمیان در افریقیه و مغرب
تشکیل خلافت فاطمیان به سال 297 قمرى در افریقیه عوامل و زمینههاى متعددى داشته است. در بین این عوامل، زمینههاى اقتصادى کم تر مورد توجه قرار گرفته است؛ در حالى که اهمّیّت آن کم تر از عوامل دیگر نیست.
در این مقاله اوضاع اقتصادى و نقش آن در تشکیل خلافت فاطمیان بررسى مىشود. برخى از عوامل اقتصادىِ تأثیر گذار بر تشکیل خلافت فاطمى، به اوضاعِ افریقیه و مغرب در نیمهى دوم قرن سوم قمرى و بخشى به عملکرد فاطمیان در دوران دعوت و قیام باز مىگردد که در این مقاله هر دو دسته عوامل مورد بررسى قرار مىگیرد.
موقعیت تجارى افریقیه و مغرب و نقش آن در تإسیس خلافت فاطمى
فاطمیان پس از دو دهه دعوت و فعالیت سیاسى, مذهبى و نظامى در افریقیه و مغرب در سال 297 ه’ موفق به تشکیل خلافت در قیروان شدند.
از عواملى که به تشکیل این حکومت کمک کرد, موقعیت تجارى افریقیه و مغرب بوده است. افریقیه و مغرب داراى مراکز و جاده هاى بزرگ و مهم بازرگانى بود. وضعیت بازرگانى ویژه آن مناطق, جایگاه ممتازى را براى تشکیل خلافت فاطمیان فراهم کرد.
این مقاله در پى بررسى نقشى است که مراکز و راه هاى بازرگانى و تجارى افریقیه و مغرب در تإسیس خلافت فاطمیان داشته است.