بررسی و نقد توحید در اندیشه سلفیه وهابی و سلفیه جهادی
گرچه مسئله توحید یکی از اصول و مبانی اسلام است ولی تفاسیر مختلفی از آن شده است، به گونه ای که برخی گروه ها با تفسیر افراطی و متعصبانه ای که از توحید دارند فقط خود را توحیدی می خوانند و سایر مسلمانان را مشرک و کافر قلمداد می کنند. گروه سلفیه وهابی که رهبر فکری شان ابن تیمیه است، و سلفیه جهادی که نظریه پرداز تفکرات آنها سید قطب است، از این طیف به شمار می روند. این مقاله به بررسی و نقد توحید از دیدگاه آنها پرداخته است و باور دارد که این دو گروه گرچه در مبحث و روش شناسی، با یکدیگر موافق اند ولی در حوزه معرفت شناسی سلفیان وهابی ظاهر گرا هستند و سلفیان جهادی قائل به تأویل شده اند.و بنابراین، در حوزه معنا شناسی هم با یکدیگر مخالف اند؛ چرا که وهابی ها باید ملتزم به تجسیم شوند، برخلاف قطبی ها که تفسیری متفاوت از صفات خبری خداوند تعالی دارند. بر این اساس، رویکرد سلفیه وهابی در توحید «توحید القبوری» و سلفیه جهادی «توحید القصوری» است.
برداشت‌های القاعده از افکار جهادی سید قطب
پس از جریان 11 سپتامبر سال 2001 در آمریکا، در تمام رسانه های جهان سخن از حمله تروریستی گروه اسلام‌گرای افراطی به نام القاعده بود القاعده یک گروه تلفیقی است که استراتژیک خود را از افکار سید قطب و اعتقادات خود را از ابن‌تیمیه اخذ کرده است و امروزه شاهدیم که وهابیت با سوءاستفاده از نظریات قطبی، جوانان عرب را به جنگ و جهاد دعوت می‌کند، ولی با اهدافی خاص که هیچ‌یک با اهداف سید قطب مطابقت ندارد.
سید قطب و اسلام گرایی معاصر
سید قطب را باید از شخصیتهای تاثیرگذار در میان جنبشهای معاصر جهان دانست. وی شخصیتی است که تحلیل های متفاوتی نسبت به افکار او میشود، به طوری که برخی وی را یک مصلح انقلابی میدانند و برخی هم وی را به عنوان پدر معنوی تکفیری های جهادی قلمداد میکنند. در مقاله حاضر مروری بر افکار وی و نظرات دیگران در مورد او ارائه میشود.
معرفی کتاب: «مفهوم جاهلیت و اصول گرایی مذهبی سیاسی در اندیشه سید قطب»
سید قطب بر جریانات اسلامی و گروه های اسلام گرای معاصر در سراسر دنیا تأثیر بسزایی گذاشته است. به طوری که بسیاری از رهبران اسلامی قطب را یکی از افراد تأثیرگذار بر شکل گیری افکاری معرفی نموده است. شکری مصطفی، صالح سریه، عمر عبدالرحمن و… همچنین رهبران القاعده، بن لادن و ایمن الظواهری، قطب را رهبر ایدئولوژیک خود معرفی کرده و از اصطلاحات، تعبیرات و مفاهیم سید قطب برای شناساندن خود و افکار خود بهره برده اند؛ بسیاری از آثار و کتب سید به زبان های زنده ی دنیا ترجمه شده اند.
جهاد در اندیشه سید قطب
سید قطب از رهبران جنبشهای اسلام‌گرای معاصر بود که اندیشه‌هایش موجی از تنفر شدید نسبت به فرهنگ غرب را دامن زد. وی جهاد را در براندازی حکومت‌هایی که به قوانین الاهی وقعی نمی‌نهند ضروری می‌دانست. لذا ضمن استفاده از مشروعیت جهاد نظامی، تمام تلاش خود را در ساختن جامعه‌ای بر اساس شریعت اسلامی مصروف داشت و با عضویت در جماعت اخوان‌المسلمین و با تأثیرگذاری بر آن گروه، توانست لقب «پدر جنبشهای افراطی مسلمانان در سراسر جهان» را از آن خود کند و بر گروه‌های رادیکال جهادی تأثیر فراوانی بگذارد. در این پژوهش می‌کوشیم دیدگاه سید قطب را درباره ماهیت جهاد، ضرورت جهاد، ابزار جهاد، و ارتباط میان جهاد و نظام اسلامی بکاویم.
توحید و شرک از دیدگاه استاد مطهری و سید قطب
مطهری و سید قطب در تعریف و اقسام توحید و شرک وجه نظر مشترکی دارند. گرچه سخنان سید قطب در این باره متشتت است، ولی از برخی کتب و نیز از تفسیر فی ظلال القرآن و بررسی آیات توحیدی آن می‌توان چنین استنباط کرد که وی توحید را از دو منظر عقیده و عمل بررسی کرده و توحید در عقیده را به دو قسم ذاتی و صفاتی، و توحید عملی را نیز به دو قسم فاعلی و عبادی تقسیم می‌کند. آنچه برای وی بسیار اهمیّت دارد، توحید در حاکمیت است که پیونددهنده توحید عقیده به عمل است، بدین معنا که چون توحید الوهی است، باید حاکم نیز واحد باشد و اطاعت و بندگی هم فقط باید برای او باشد. لذا وی اطاعت از حاکم و طاغوت را نوعی شرک می‌پندارد. مطهری نیز اطاعت از طاغوت را نوعی شرک می‌داند، ولی معیار توحید و شرک را در توحید نظری «از اویی» و در توحید عملی «به سوی اویی» تفسیر می‌کند و اطاعت از حاکم را رابطه تسخیر طرفینی می‌داند و فقط شرک جلی را مستحق کفر می‌شمرد، برخلاف سید قطب که با استفاده از توحید در حاکمیت، عمل‌گرایی در اسلام را معیار مسلمان بودن فرد می‌داند. لذا اطاعت از حاکم و طاغوت را در زمره شرک جلی قرار می‌دهد و برای تمام آنها حکم کفر را مترتب می‌سازد.
برداشت‌های القاعده از افکار جهادی سید قطب
سید قطب یکی از نظریه‌پردازان بزرگ جمعیت اخوان المسلمین مصر است که توانست با نوشتن کتاب‌هایی چون تفسیر فی ضلال القرآن و معالم فی الطریق، افکار خود را بین جوانان و نوجوان مصری رواج دهد. وی با قلم شیوا و روان در طرح برخی از مسائل چون عدالت اجتماعی در اسلام، جاهلی بودن مردم در عصر حاضر و تقسیم جهان به دارالاسلام و دارالکفر، طاغوت بودن تمام حکومتها را مطرح و راهکار آن را جهاد یا هجرت اعلام کرد. بیان این‌گونه افکار تأثیرات شگرفی در جوانان عرب نهاد؛ به‌طوری‌که پس از اعدام وی، گروه‌های جهادی از جمله القاعده تشکیل شدند که غالباً متأثر از افکار او بودند. آنها در فکر و روش خود پیرو سید قطب بودند، ولی در فقه و اعتقادات از سلفیون چون ابن‌تیمیه تقلید می‌کردند؛ همان‌طور که عبدالله عزّام می‌گوید: من شاگرد چهار نفر بوده ام: در فکر شاگرد سید قطب، در فقه شاگرد نووی، در اعتقادات شاگرد ابن‌تیمیه و در مسائل روحی شاگرد ابن‌قیم. بنابراین القاعده یک گروه تلفیقی است که استراتژیک خود را از افکار سید قطب و اعتقادات خود را از ابن‌تیمیه اخذ کرده است و امروزه شاهدیم که وهابیت با سوءاستفاده از نظریات قطبی، جوانان عرب را به جنگ و جهاد دعوت می‌کند، ولی با اهدافی خاص که هیچ‌یک با اهداف سید قطب مطابقت ندارد.
سلفیه درباری
علمای وهابیت درباری در طول سالیان دراز در کنار حکام آل سعود و سایر سردمداران مستبد به دفاع از آنان و شرعی سازی اقدامات مجرمانه شان مشغول بودهاند و بر همین اساس بیشترین ضربه ها را بر پیکره جوامع اسلامی فرود آورده و جایگاه دین و دستور های نجات بخش اسلام عزیز را در حد ابزاری در دست این حکومتها تنزل دادهاند. از این رو، مسلمانان باید برای شناخت این افراد و تفکرات و حیلههای آنان تلاش کنند و پرده از واقعیت وجودی این طیف بردارند. در این نوشتار سعی شده است که علاوه بر آشنایی با تفکرات این جریان منحرف، تا حدی به نقد این تفکرات پرداخته شود و تناقضات موجود در این جریان فکری برای مخاطبان گرامی روشن گردد.