اوضاع اقتصادی شیعیان عراق در عصر صادقین علیهما السلام
اقتصاد از ابعاد مهم زندگي بشر است به‌گونه‌ای كه در برخي مكاتب حتي زیربنای جامعه پنداشته شده است. اقتصاد در اسلام هرچند زیربنا نيست، اما به آن اهميت فراوان داده شده است، چراکه در بهبود يا نابساماني ديگر شئون زندگي انسان تأثير شگرف دارد. مقاله حاضر بر آن است تا با رويكرد تاريخي و تحليلي، وضعيت اقتصادي شيعيان عراق را در عصر صادقين (ع) با بهره‌گيري از منابع تاريخي، حديثي و رجالي روشن سازد. در اين تحقيق ابتدا وضعيت اقتصادي عراق در دو قرن نخست بررسي شده و سپس به وضعيت اقتصادي شيعيان پرداخته شده است. طبق يافته‌هاي اين تحقيق، منابع اصلي ثروت در عراق، ابتدا زراعت و تجارت و سپس صنعت بوده است. شيعيان از زراعت اندك، اما از تجارت سهم بيشتر داشتند و به صنعت نيز کم‌وبیش اشتغال داشتند.
امام صادق علیه السلام در آستانه انتقال حکومت از امویان به عباسیان
این نوشتار افعال و شرایط اجتماعی امام صادق علیه السلام در آستانه انتقال حکومت از امویان به عباسیان را مورد بررسی قرار می دهد.
چیستی نظریه ایمان از دیدگاه امام صادق علیه السلام
چيستی ايمان يکی از مهم‌ترین مسائل مورد اختلافی بود که فرق کلامی و سياسی قرن اول و آغاز قرن دوم هجری در قالب مکاتب فکری به بحث درباره آن پرداختند. اين مسئله يکی از ریشه‌ای‌ترین مسائل اختلافی فرقه‌های خوارج، مرجئه و شيعه است. امام صادق (ع) با تعريف اسلام و ايمان و تحديد حدود اين دو مفهوم، صورت‌بندی جديدی از مفهوم متدرج ايمان ارائه کرد که از سويی در ارتباط با نظريه امامت ايشان و از سوی ديگر، راه‌حل جديدی بر اين مسئله تلقی می‌شد. در اين مقاله سعی شده است تا مقایسه‌ای ميان نگاه فِرَق مختلف به اين مقوله بیان‌شده و ديدگاه امام صادق (ع) نيز در مقايسه تشريح گردد.
پیامدها و نتایج مهندسی فرهنگی امام صادق علیه السلام
وجود انحرافات فرهنگی و بدعت‌های دینی در عصر امویان، لزوم بازنگری در فرهنگ اسلامی به‌ویژه فرهنگ مذهب تشیع را فزونی بخشیده بود. مناسب‌ترین شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مختص عصر امامین صادقین (ع) بود که فرصتی مناسب برای انجام فعالیت‌های فرهنگی را فراهم آورد. امام صادق (ع) از بسترها و زمینه‌های موجود عصر خویش بهره جست و توانست با انجام فعالیت‌های فرهنگی گسترده، نظام فرهنگی جامعه شیعه را طراحی و مدیریت نماید. هدف مقاله حاضر پاسخ به این پرسش است که مهم‌ترین پیامدها و نتایج مهندسی فرهنگی امام صادق (ع) چه بود؟ با بررسی منابع و گردآوری و پردازش اطلاعات به شیوه توصیفی تحلیلی نتایج ذیل حاصل شد: مهم‌ترین دستاوردهای تلاش و فعالیت امام صادق (ع)، توسعه تشیع، نظام‌مند شدن عقاید و باورها، شکل‌گیری تشکیلات سیاسی، پویایی فقه شیعی و شکل‌گیری نظام آموزشی منسجم می‌باشد. درواقع مهندسی فرهنگی امام صادق (ع) از طرفی موجبات شکل‌گیری ساختار فرهنگی شیعه و از طرف دیگر زمینه‌های پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی را فراهم آورد.
مهدویت در اندیشه صادق آل محمد صلی الله علیه و آله
اعتقاد به ظهور منجى ـ كه در هندسه معرفتى مسلمانان از آن به «مهدى» ياد میشود ـ از باورهاى مشترك ميان اديان آسمانى است. پيشوايان حقيقى دين مبين اسلام از زمان صدر اسلام به تبيين مسئله مهدويت پرداخته و بدين ترتيب، كمك شايانى به شيعيان در دوران غيبت امام عصر (عج) کرده‌اند. اين نوشتار بر آن است تا مسئله مهدويت را با روش نقلى و تا تمركز بر سخنان امام صادق (ع) واكاوى كرده، در اختيار شيعيان و رهروان مكتب تشيع قرار دهد. بر اساس مهم‌ترین یافته‌های اين تحقيق، دوران امام صادق (ع) به دليل ویژگی‌های خاص تاريخى مجال بيشترى براى تبيين اين مسئله فراهم نموده است تا آنجا كه جزئی‌ترین مسائل مربوط به مهدويت در اين دوران بیان‌شده، وظايف منتظران در عصر غيبت، حوادث آخرالزمان، اتفاقات قيام تا استقرار حكومت و… نيز از تبيين آن حضرت دور نمانده است.
طرح اندیشه مهدویت از سوی امام صادق علیه السلام
این نوشتار، در ادامۀ مقالات گذشته و تأملی بر چگونگی طرح آموزه‌های مهدویت از سوی امام صادق و کیفیت ارائه معارف مهدوی از سوی ایشان است؛ بیاناتی که با توجه به اهداف کلی دعوت دینی، فرصت ویژه صادقین در آموزش معارف دینی، نیازهای عصر سقوط امویان و ظهور عباسیان مطرح‌شده‌اند. بررسی محورهای مورد تأکید در این بیانات و تأمل در نسبت آنها با اهداف کلی و نیازهای هر عصر میتواند از یک‌سو طرح کلانی را نشان دهد که در این شکل از تعلیم و تربیت تعقیب شده است و از سوی دیگر، تأثیر تربیتی و اخلاقی هر یک از آموزه‌های مهدوی را نمایان‌تر کند. این پژوهش بر تحلیل محتوایی روایات صادره از امام صادق تکیه دارد و تلاش می‌کند با توجه به شرایط عصر صدور، آثار آموزه‌های مهدوی بر شیعیان را معلوم نماید؛ ازاین‌رو با تعیین محورهای مورد تأکید در سخنان آن امام همراه با ارائه نمونه‌ای از آن و تأمل در نسبت این سخنان با شرایط مخاطبان، می‌کوشد به حکمت و جهت طرح هر یک از آموزه‌ها دست یابد. ارائه نمونه در سخنان امام صادق در این مقاله با توجه به توضیحات مقالات پیشین محدودتر بوده و کثرت روایات آن حضرت ما را ناچار از گزارش کلیات و پرهیز از ذکر جزئیات کرده است. از پیش‌فرض‌ها و روش‌های این مجموعه مقالات پیش‌تر در نوشتاری گفت‌وگو کرده‌ایم. این مقاله، روشنگر این سخن است که تعلیم آموزه‌های مهدوی در این برهه از تاریخ ائمه افزون بر ارائه معارف مهدوی و آخرالزمانی به نکاتی مهم در تربیت مخاطبان توجه دارد و نوعی زمینه‌سازی برای جلوگیری از آفات بحث مهدویت و جلوگیری از انحرافات را متناسب با عصر ائمه نخستین دنبال می‌کند.
صنعت از دیدگاه امام جعفر صادق علیه السلام
بهره‌گيري هوشمندانه از منابع علمي تمدن اسلامي، به‌ويژه توجه به متون ديني و استنتاج اصول و قواعد علمي در رشته‌هاي مختلف، مي‌تواند در بومي‌سازي منابع آموزشي و کمک‌آموزشی راهگشا باشد. تصور عمومي و اوليه دانشجويان و اساتيد بر آن است که پيشوايان دين مبين اسلام بیشتر به حوزه فقه، اخلاق، عرفان و بخش‌هايي از علوم عقلي محض پرداخته و نسبت به دانش تجربي به‌ويژه حوزه‌هاي کاربردي آن بی‌توجه بوده‌اند. مقاله پیش‌رو درصدد بیان غنای مکتب ائمه و توجه ایشان به مسائل مهم زندگي فردي و اجتماعي انسان‌هاست؛ ازاین‌رو، پس از طرح بيانات امام جعفر صادق (ع) از کتاب گران‌سنگ تحف‌العقول درباره صنعت و مصنوعات صنعتي، در حد اوليه به تشريح آن خواهیم پرداخت. در اين مقاله نشان داده مي‌شود که حضرت با ديد مثبت نسبت به صنايع و تأييد عمومي و همه‌جانبه بر آن، دودسته قيود براي مصنوعات قائل‌اند: توجه به منع‌هاي شرعي که بخش بسيار معدودی از صنايع را در برمی‌گیرد؛ و قيود اخلاقي.
کرامات رضوی
کرامت در منظومهء فرهنگ و اعتقادات اسلامی به‌ویژه تشیع پدیده‌ای ممکن الوقوع است؛ نویسنده بر این مبنا و با آوردن دو نمونهء تاریخی و یک نمونه معاصر از ماخذ معتبر در مقام اثبات امکان وقوع آن برآمده است. گرچه به باور برخی از عقل‌گرایان، کرامت که «خرق عادت» است مخالف قانون علیت پنداشته میشود. اما باید توجه داشت که علت‌های معنوی و غیر معنوی و غیر مادی در این جهان وجود دارد که تحقیقات نوین هم آن را تأیید می‌کند، و میتواند سبب حوادثی غیر معمول شود. ضمنا از منظر آسیب‌شناسی این نکته یادآوری شده که بسا بزرگ‌نمایی یا پیرایه‌هایی که بر یک کرامت بسته میشود اصل آن را مورد تردید قرار می‌دهد. امکان صدور معجزه و کرامات از ناحیهء امام معصوم علیه السلام و رابطه آن با علم غیب امام علیه السلام، موضوعی است که نویسنده آن را از دیدگاه برخی از متکلمان شیعه به اجمال مورد بررسی قرار داده است. در بخش پایانی مقاله هم منابع تاریخی ثبت کرامت و معجزات حضرت رضا علیه السلام را متذکر شده و به چند کرامت مشهور اشاره کرده است.
توسل و زیارت در منابع اهل سنت و نقد دیدگاه وهابیت با تأکید بر زیارت امام رضا علیه السلام
بارگاه رضوي از سده سوم هجري قمري تاکنون، کانون توجه امت اسلامي اعم از شيعه و سني بوده است، به‌ویژه علماي اهل سنت و پيروان آنان، پيوسته جهت عرض ارادت و طلب حاجت و شفاي امراض به زيارت آن حضرت شتافته و به آن پيشوا توسل می‌جستند. اين در حالي است که با بيان تفکرات و فتاواي ابن تيميه و پيروانش چون محمد بن عبدالوهاب، زيارت قبور انبيا و صالحين و توسل به آنان حرام و شرک دانسته شده و زيارت کنندگان و متوسلين به آنان را قبريون و حجريون ناميدند و با جلوه دادن زيارت و توسل از اختصاصات شيعه و ادعاي فقدان چنين اعتقادي در ميان اهل سنت و يا وجود چنين اعتقادي در عوام اهل سنت و نه علما، سعي در ايجاد دوگانگي اعتقادي و رفتاري ميان شيعه و سني دارند. پژوهش حاضر در صدد تبيين فضيلت زيارت امام رضا در منابع اهل سنت و تبيين گزارش‌ها و نصوص تاريخي، بر سيره مستمره علماي اهل سنت و پيروان آنان و نيز نقد تفکرات و باورهاي وهابيت در مسئله زيارت و توسل، بر اساس منابع معتبر و درجه اول اهل سنت است که نتيجه آن اتحاد بیش‌ازپیش مسلمين خواهد شد.
تحلیل متن شناسی زیارت‌نامه حضرت امام رضا علیه السلام بر پایه نظریه کنش گفتار
نظریه کنش گفتار یکی از مهم‌ترین نظریاتی است که بر دو حوزه فلسفه زبان و زبان دین تأثیر گذاشته است. آستین، ارائه‌کننده این نظریه، کاربرد زبان برای انجام کارهایی از قبیل اعلام کردن، وعده دادن، اظهار داشتن، تهدید کردن و … را کنش گفتار نامید. وی واحد ارتباط زبانی را کنش‌های گفتاری اعلام کرد، بدین معنی که ارتباط زبانی هنگامی اتفاق می‌افتد که گوینده، کنش گفتاری انجام دهد. جان سرل بر پایه این نظریه کنش‌های گفتاری را به پنج دسته تقسیم‌بندی کرد: کنش‌های اظهاری، اعلامی، تعهدی، ترغیبی و عاطفی. بررسی متن شناسی زیارت‌نامه حضرت امام رضا (ع) بر اساس طبقه‌بندی فوق نشان داد از مجموع 107 کنش گفتاری به‌کاررفته در این متن، کنش‌های عاطفی با 38 مورد بیشترین و کنش‌های اعلامی با 22 مورد کمترین تعداد را به خود اختصاص داده‌اند. ضمن آن که در متن فوق هیچ‌گونه کنش گفتاری تعهدی به کار نرفته است. نتایج فوق نشان‌دهنده ایجاد ارتباط عمیق عاطفی گوینده و مخاطب یا مخاطبان زیارت‌نامه است. به عبارتی گوینده متن تلاش کرده است احساساتی از قبیل ارادتمندی، قدردانی و دوستی خویش را در قالب این متن با مخاطب خویش به اشتراک بگذارد. اختلاف ناچیز بین تعداد سایر کنش‌های به کاررفته در متن با توجه به تعداد کل کنش‌های موجود معنی‌دار به نظر نمی‌رسد.
بررسی تاریخی – روایی چگونگی ملقب شدن امام هشتم به «الرضا»
چگونه حضرت امام علی بن موسی (ع) به الرضا ملقب شد؟ این نوشتار با بررسی سند و دلالت دو روایت نقل شده از مرحوم صدوق رضی‌الله‌عنه و ارزیابی زمینه‌ها و قرینه‌های گزارشی تاریخی دراین‌باره به این پرسش پاسخ می‌گوید. نویسنده بر آن است که مأمون، خلیفه شهیر عباسی به انگیزه سرکوبی قیام‌های مخالفان به‌ویژه علویان و جلوگیری از سقوط حکومت عباسیان، پس از نشاندن آن امام بزرگوار در جایگاه ولی عهدی خود، این لقب را برای او برگزید. حتی با فرض وجود این لقب برای امام هشتم پیش‌ازاین رویداد، می‌توان گفت که امام هشتم علیه‌السلام در زمان مأمون به «رضا» شهرت یافت.
ضرورت‌های سیاسی در دعوت امام رضا علیه السلام به خراسان
این نوشتار پیرامون ضرورت‌های سیاسی در دعوت امام رضا علیه السلام به خراسان
سیره سیاسی امام رضا علیه السلام در برخورد با حکومت جور (مطالعه موردی ولایتعهدی)
ولایتعهدی امام رضا از نقاط حساس تاریخ شیعه به حساب می آید. این حساسیت از چند منظر در خور تامل است. از یک سو تحولات اجتماعی-سیاسی عصر عباسیان (مخصوصا خلافت مامون) و از سوی دیگر قبول ولایتعهدی امام رضا. بررسی سیره سیاسی اما م رضا بر این مبنا صورت میگیرد که سیره سیاسی ائمه واقعیت هایی صرفا تاریخی نیست و بلکه حاوی پند ها و اصول ارزشمندی برای پیروان ایشان است. پرسش و محور اصلی این مقاله چگونگی تعامل امام رضا با حکومت جور (به خصوص در جریان ولایتعهدی) است. در ابتدا برای ورود به بحث و تسیم شرایط سیاسی- اجتماعی برخی مسائل تاریخی مطرح شده در دو مقطع (پیش از ولایتعهدی) و (پس از ولایتعهدی) درباره برخی احتمال ها و شبهه های مربوط به ولایتعهدی امام رضا بحث و در ادامه به مواضع سیاسی ایشان پرداخته میشود. باید توجه داشته باشیم مبارزه و مخالفت با حکومت جوربر اساس اصول ثابت تعالیم شیعه و نیز با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی میتواند شکل های گوناگونی داشته باشد و این درست همان چیزی است که در سیره اهل بیت تجلی یافته است. مسئله‌ای که بر مینای این تعالیم برای ما روشن شده این است که با وجود شکل‌های گوناگون مبارزه با حکومت و حکام جور هیچ‌گاه توقف مبارزه و مخالفت سفارش نشده و حتی در سخت‌ترین شرایط، سازش با ظالمان مجاز نیست؛ اما توجه به شکل مبارزه و مصالح عالیه باید مدنظر قرار گیرد.
تحلیلی بر قیام‌های علویان در دوران امام رضا علیه السلام و ارتباط آن با ولایتعهدی
دوران امامت امام رضا (ع) (203-183 ق) علاوه بر آنكه از ساحت‌های اعتقادي و فرهنگي، دوراني کم‌نظیر و بلكه بی‌نظیر است، از جهت سياسي نيز دوراني ويژه به‌حساب می‌آید. فراواني تحرک‌های علويان در آخرين سال‌های امامت آن حضرت ازجمله مواردي است كه به اهميت اين دوران می‌افزاید. اين نكته هنگامي روشن‌تر میشود كه دريابيم جنبش‌های علويان در اين زمان از جهات متعددي همچون تعداد، گستره جغرافيايي، خاندان‌های علوي شرکت‌کننده در آن و به كنترل درآوردن مناطق مركزي، همچون كوفه، بصره، مكه و مدينه و نيز يمن، ويژگي خاصي می‌یابد كه در دوره‌های گذشته و آينده كمتر شاهد اين ویژگی‌ها می‌باشیم؛ و همين ویژگی‌هاست كه مأمون را وا می‌دارد براي سركوب هميشگي آنها پيشنهاد خلافت و سپس ولايتعهدي امام رضا (ع) را مطرح كند. بررسي تحليل قیام‌های علويان در اين دوره و ارتباط آن با ولايتعهدي امام رضا (ع) هدف اصلي ارائه اين نوشتار است.