رفتارشناسی خواص مکتب خلفا در مواجهه با حق خلافت اهل‌بیت علیهم السلام در سدههای نخستین اسلامی
درباره رویدادهای تاریخ صدر اسلام پس از رحلت پیامبر(ص) بسیار گفته و نوشته شده است. نوشتار حاضر کوشیده است رفتار خواص جبهه مقابل امیرالمؤمنین علی(ع) را در مواجهه با حق خلافت اهل‌بیت: در قالب محورهای زیر بررسی کند: توجیه و تأویل ادلّه قرآنی، جعل سبب نزول آیات، تحریف معنای آیات، توجیه و تأویل ادله حدیثی، تحریف لفظی و معنوی حدیث، توجیه خلافت با اجماع و شورا، جعل فضائل برای خلفا، و فرقه‌سازی. مقاله با این جمع‌بندی به پایان رسیده است که اختلاف شیعه و سنی در موضوع خلافت، تا حد زیادی اثرپذیرفته از فعالیت‌های منفی خواص مخالف خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) پدید آمده است.
چالش‌های اندیشه‌ای و اقتصادی شیعیان در عصر امام باقر علیه السلام
عصر امام باقر(ع) از جنبه فکری و اجتماعی یک مقطع مهم و نقطه عطف در زندگی شیعیان به شمار می‌رود. مطالعات و پژوهش‌های معطوف به تاریخ اجتماعی شیعیان، که در سال‌های اخیر افزایشی چشمگیر داشته است، درباره این گونه مقاطع تاریخی اهمیتی مضاعف می‌یابد. مقاله حاضر با بهره‌گیری از گزارش‌های مندرج در منابع مختلف تاریخی، در پی یافتن پاسخ پرسش‌هایی درباره مهمترین چالش‌های اجتماعی شیعیان در این دوره، در حوزه اندیشه‌ای و رفتاری است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، می‌توان مهمترین این چالش‌ها را چنین برشمرد: اختلاف و چنددستگی شیعیان با گسترش کیسانیه و ایجاد زمینههای پیدایش زیدیه، دوری شیعیان کوفه از امام باقر(ع) و تأثیر آن در انحرافات فکری و عملی آنها، مشکلات اقتصادی شیعیان و درگیری آنها با یک‌دیگر در این زمینه، و سرانجام پدیده غلات و تأثیر اندیشه‌ها و عملکرد نامناسب آنان بر انحراف برخی شیعیان و بدنامی شیعیان.
تحلیل خطبه فدکیه بر اساس نظریه کنش گفتاری
خطبه فدکیه به عنوان یک ارتباط زبانی تحقق‌یافته در بافت و زمینه تاریخی مشخص، یکی از گفتمان‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پس از رحلت پیامبر اعظم(ص) را تشکیل می‌دهد. یکی از روش‌های تحلیل این گونه متون، به عنوان بخشی از میراث دینی، استفاده از تحلیل کارگفتی و بررسی متن در چارچوب کنش گفتاری است. بر اساس این نظریه، گوینده که همواره در بافتی خاص سخن می‌گوید، هنگام سخن گفتن علاوه بر ادای کلمات و بر زبان جاری ساختن الفاظ در قالب گزاره‌های مختلف، کنش‌هایی هم انجام می‌دهد که آنها را به پنج دسته بیانی، انشایی، تعهدی، احساسی و اعلامی تقسیم کردهاند. این جستار که به تحلیل متن خطبه فدکیه بر اساس نظریه کنش گفتاری پرداخته، به این نتیجه رسیده است که کنش‌های اعلامی و بیانی بیش از دیگر کنش‌ها در این خطبه به چشم می‌خورد و با توجه به بافت پیرامونی ایراد این خطبه و زمینههای تاریخی آن، این فراوانی را می‌توان بدین معنا گرفت که حضرت فاطمه(س) پس از رحلت پیامبر(ص) در صدد احیای سنت وی و تبیین احکام و دستورات اسلام بوده است.
نقشِ «موضوع» در روشن ساختن مفهومِ «متنِ تاریخ نگارانه»
نبود تصویری روشن از چیستی «متنِ تاریخ‌نگارانه»، مفهوم‌سازی و نظریه‌پردازی در حوزه مطالعاتِ نظریِ دانش تاریخ را با دشواری‌هایی روبه‌رو ساخته است. این دشواری تا تشخیص مصادیق متن تاریخ‌نگارانه از سوی پژوهشگران حوزه تاریخ تاریخ‌نگاری دامن گسترانده است. به نظر می‌رسد برای یافتن راه برون‌رفت از این وضعیت، به الگویی از متون تاریخی نیاز داریم که با تکیه بر آن بتوان به مفهوم متن تاریخ‌نگارانه وضوح بخشید و به مدد آن، تشخیص مصادیق را ضابطه‌مند کرد. این نوشتار با چنین هدفی و با این پیش‌فرض سامان یافته است که گونه‌هایی از آثار مکتوب تاریخی در دست است که بر سر تلقیِ آنها به عنوانِ متنِ تاریخ‌نگارانه، اجماعی نامصرح وجود دارد و بنابراین می‌توان آنها را «متونِ الگو» نامید. بر اساس یافته‌های این مقاله «رخداد تاریخی» را می‌توان فصل مشترک موضوعات این دسته از متون و عنصر بنیادی متون تاریخ‌نگارانه و ملاک تشخیص مصادیق شمرد. بر اساس تعریفی که از «رخداد تاریخی» در متن مقاله ارائه شده است، موضوعاتِ متونی همچون طبقات، سفرنامه، زندگی‌نامه، انساب و مزارات یک موضوع غیرتاریخی است و در نتیجه، ماهیتِ این آثار، متفاوت از ماهیت متون تاریخ‌نگارانه ارزیابی شده است.
غالیان دوره امام جواد علیه السلام و نوع برخورد آن حضرت با آنها
یکی از جریان‌های فکری که امامان شیعه(ع) همواره با آن مبارزه می‌کردند، جریان فکری غلو است. بررسی منابع مختلف رجالی، فرقه‌شناختی و تاریخی نشان می‌دهد این جریان فکری که از دوره‌های قبل از زندگی امام جواد(ع) آغاز شده بود، در دوره آن حضرت هم تداوم یافت و ایشان همانند دیگر امامان:، به مقابله با آن پرداخت. این مقاله پس از توضیح درباره مفهوم غلو و انواع آن، مهمترین افراد غالی و نیز افکار غالیانه عصر امام جواد(ع) را برشمرده است، که برخی از اهل سنت با باورهای غالیانه درباره دو خلیفه نخست را هم دربرمی‌گیرد، و سپس با بیان اقدامات امام همچون اعلام بیزاری از آنان، نقد اندیشه‌های ناصواب آنان با استدلال به آیاتی از قرآن و احادیثی از پیامبر اکرم(ص)، روش برخورد امام(ع) با ایشان را تبیین کرده است.
خوانش و بررسی روایات مربوط به خَیزُران، مادر امام جواد علیه السلام
نقد درونی و بیرونی روایات مربوط به خویشاوندان و نزدیکان ائمه(ع) می‌تواند پاره‌ای ابهام‌های تاریخی را برطرف کند و گوشه‌های تاریک از تاریخ زندگی معصومان(ع) را روشن سازد. درباره مادر امام جواد(ع) آمیخته‌ای از اطلاعات درست و نادرست در منابع تاریخی آمده است. این نوشتار پس از توضیح درباره مهمترین مفاهیم استفاده شده در مقاله و بررسی نام‌ها، کنیه، تبار، مکان تولد و مدفن خیزران، مادر امام جواد(ع)، کوشیده است سه روایت اصلی دربردارنده اطلاعات درباره این بانوی بزرگوار را با بهره‌گیری از روش سنجش داده‌های تاریخی بررسی کند. این سه روایت که با توجه به محتوای آن، می‌توان آنها را «روایت درخواست ابلاغ سلام به بانو از سوی امام کاظم(ع)»، «روایت ولادت امام جواد(ع)» و «روایت قیافه‌شناسی» نامید، به لحاظ سند قوت چندانی ندارد. با این حال، بخشی از مفاد روایت اول و سوم به دلیل همسویی با مفاد روایات معتبر و دیگر قرائن تاریخی، قابل پذیرش به نظر می‌رسد.
بررسی نظریه شیخ مفید درباره شهادت امام جواد علیه السلام
مسأله شهادت یا مرگ طبیعی امامان شیعه(ع) از جمله مسائلی است که نظر شیعه‌پژوهان را به خود جلب کرده است. شیخ صدوق (م381هـ.ق) شهادت همه ائمه(ع) را بخشی از اعتقادات شیعه شمرده است ولی شیخ مفید (م413هـ.ق) با تردید در این حکم عام، شهادت بیشتر امامان: از جمله امام جواد(ع) را نپذیرفته و بر این باور است که امام(ع) به مرگ طبیعی رحلت کرده است. اختلاف نظر این دو عالم بزرگ، با توجه به جایگاه بلندی که دارند، منشأ بحث‌های گوناگونی در سال‌های اخیر شده است. این نوشتار با تفکیک سه رویکرد تاریخی، روایی و کلامی در بررسی این موضوع، کوشیده است با تکیه بر شواهد تاریخی، اختلاف این دو عالم بزرگ شیعی را نتیجه دو رویکرد متفاوت در بررسی موضوع بداند و نشان دهد این دو دیدگاه با یک‌دیگر قابل جمعند.
مناسبات امام جواد علیه السلام با شیعیان ساکن منطقه جبال ایران
فرایند و چگونگی مناسبات اهل بیت(ع) با ایرانیان، یکی از مهمترین مباحث تاریخ ایران در دوره اسلامی به شمار می‌رود. امام جواد(ع) در عمر کوتاه خود، با وجود محدودیت‌های بسیار، به روش‌های مختلف با شیعیان ساکن در ایران به ویژه در منطقه جبال (جبل) مانند قم، همدان و ری ارتباط داشت. این نوشتار پس از مروری بر مفاهیم اصلی استفاده شده در مقاله و اشاره به شرایط زیست اجتماعی امام جواد(ع)، کوشیده است با استناد به انواع گزارش‌های تاریخی، شکل‌های تعامل امام جواد(ع) با شیعیان ساکن در قم، همدان، ری، قزوین، آوه، کاشان، اصفهان و دینور را، که در قالب تماس‌ها، مکاتبات، روابط مالی و تعیین وکیل بروز یافته است، بررسی کند. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهنده گسترش مناسبات امام جواد7 با ایرانیان در مقایسه با امامان پیش از ایشان است.
نقش اصحاب امام جواد علیه السلام در تاریخ‌نگاری دوره عباسی
بررسی فعالیت‌های گوناگون اصحاب ائمه: ابعاد تازه‌ای از تاریخ تشیع را باز می‌نُمایاند. نقش اصحاب ایرانی ائمه از جنبه‌های گوناگون قابل بررسی است و تأثیر آنها در تاریخ‌نگاری را می‌توان از جمله این نقش‌ها برشمرد. بر اساس گزارش شیخ طوسی (م460هـ.ق) 37 تن از 116 نفر اصحاب امام جواد(ع) ایرانی بودند و تنی چند از آنان، در قالب نگارش کتاب و رساله در زمینه سیره، رجال، طبقات، ملاحم و مزارات، نوشته‌های تاریخی قابل ملاحظه‌ای پدید آوردند. این نوشتار ضمن معرفی این آثار، نقش آنها را در تحریف‌زدایی از تاریخ‌نگاری رسمی دوره عباسی و ثبت رویدادها بر اساس معیارهای مکتب اهل بیت(ع) بررسی کرده است.
روش‌شناسی مناظره‌های امام جواد علیه السلام
مناظره به عنوان یکی از شکل‌های گفت‌وگو و تبیین باورها، جایگاه مهمی در زندگی اجتماعی اهل بیت: دارد. امام جواد(ع) نیز در مناظره‌های خود با گروه‌ها و گرایش‌های مختلف، با توجه به وضعیت و شرایط مخاطبان، از شیوه‌های متفاوتی بهره برده است که شناخت آنها می‌تواند بر آگاهی‌های ما درباره آن حضرت و مسائل فرهنگی و اندیشه‌ای زمان ایشان بیافزاید. این مقاله با اشاره به دو بعد رفتاری و استدلالی در مناظرات امام جواد(ع) بر این باور است که آن امام بزرگوار، ضمن رعایت جایگاه طرف مقابل و احترام به عقاید او و تحمل آن، از استدلال‌های عقلی و دلایل نقلی و گاه روش ترکیبی، برای اثبات دیدگاه خود بهره می‌برد. از سویی دیگر، استناد به آیات قرآن و سیره و سخن پیامبر(ص) جایگاه ویژه‌ای در گفت‌وگوها و مباحثه‌های آن حضرت داشت. ایشان گاهی هم برای نقد عقاید و ادعاهای طرف مناظره از گزاره‌های مورد پذیرش مخاطب خود استفاده می‌کرد.
پژوهشی در جایگاه کلامی بزنطی و منزلت وی نزد امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام
بررسی حیات فرهنگی و اجتماعی اصحاب امامان شیعه:، نظر تاریخ‌پژوهان دهه‌های اخیر را به خود جلب کرده است. اغلب پژوهش‌های جدید، احمد بن محمد بن عمرو بن ابی‌نصر بزنطی (م221هـ.ق) را به عنوان یکی از اصحاب امام رضا(ع) مورد توجه قرار داده‌اند اما به همراهی او با امام جواد(ع) و نیز جایگاه کلامی او به صورت بایسته نپرداخته‌اند. این نوشتار پس از مروری بر زندگی‌نامه بزنطی، آرای کلامی او را موضوع بررسی خود قرار داده است و پس از ارائه تحلیلی درباره جایگاه او در بین جریان‌های کلامی آن روزگار، روایات کلامی او را با تکیه بر محتوا و قالب بیان آن، گزارش کرده است؛ در ادامه، میزان و چگونگی ارتباط او با این دو امام را با استناد به شواهد تاریخی، مقایسه کرده و با اثبات این مدعا که پاره‌ای از روایات بزنظی از امام رضا(ع)، در حقیقت منقول از امام جواد(ع) است، به این نتیجه رسیده است که وی، با وجود فاصله جغرافیایی که با اصحاب امام رضا(ع) داشت، توانست در عهد امام جواد(ع) هم جایگاه ویژه خود را در بین آنان حفظ کند.
نقد و بررسی تاریخ ولادت و شهادت امام جواد علیه السلام
تاریخ ولادت و شهادت امام جواد(ع) از جمله موضوعاتی است که گزارش‌های تاریخی چندگانه‌ای از آن، در منابع تاریخی آمده است. رسیدن به نتیجه‌ای روشن در این گونه موارد، علاوه بر افزودن آگاهی‌های قابل اعتماد درباره معصومان(ع)، به شناخت بهتر زمان صدور برخی روایات و رویدادها مدد می‌رساند. این مقاله برای تعیین زمان دقیق تولد و شهادت امام جواد(ع)، با بررسی گزارش‌های موجود در منابع شیعه و اهل سنت درباره سال و ماه تولد امام(ع)، گزارش‌های تولد آن حضرت در غیر سال 195 قمری و نیز گزارش تولد ایشان در دهم ماه رجب را نامعتبر و گزارش تولد آن حضرت در پانزدهم ماه رمضان سال 195 قمری را مستند و برتر از دیگر گزارش‌ها شمرده است. این نوشتار، گزارش‌های دال بر شهادت امام جواد(ع) در غیر سال 220 قمری را نیز دارای اعتبار ندانسته و گزارش شهادت آن حضرت در آخر ماه ذی‌قعده سال 220 قمری را برتر از دیگر گزارش‌ها نهاده است.
افول کبرویه در آسیای مرکزی، دوین دویس
در طی قرون ششم تا هشتم هجری/ دوازدهم تا چهاردهم میلادی فرقههایی از تصوّف، در جهان اسلام و به ویژه آسیای مرکزی پدید آمدند که مهمترین آنها یسویه، کبرویه و نقشبندیه بودند. از میان این سه فرقه، یسویه و کبرویه در آسیای مرکزی مجال رشد یافتند و حتّی در قرون بعدی کبرویه به یکی از انجمنهای مهم تصوّف مبدل شدند. کبرویه در آسیای مرکزی، حضوری چشمگیر و مقتدرانه در تمام عرصههای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی داشتند به طوری که آنها را سبب گرایش ایلخانان مغول به اسلام و بازگشت مجدد این دین به ایران تلقی کردهاند؛ ولی به تدریج به دلیل شرایط سیاسی حاکم بر جامعه و اختلافات درون فرقهای، دچار پراکندگی و انشعاب و نهایتاً افول شدند. نویسنده این مقاله ضمن معرفی کبرویه، به حضور کبرویه در آسیای مرکزی اشاره کرده و علل افول آنها را مورد بررسی قرار داده است.
تأثیر علمی – فرهنگی هند در دانش مسلمانان در سده های نخستین اسلامی
پیش از آنکه اسلام ظهور کند، اقوام و ملتهای بسیاری دارای فرهنگ و تمدن بودند. پس از گسترش مرزهای جغرافیایی اسلام، مسلمانان با فرهنگها و تمدنهای گوناگون از جمله فرهنگ و تمدن سرزمین هند آشنا شدند. هند در شمار سرزمینهایی است که به گواهی مورخانی چون یعقوبی و مسعودی در زمان ظهور اسلام از نظر دانش به ویژه در زمینههای طب، نجوم و ریاضیات از پیشینه و اندوختههای درخشانی برخوردار بود و نه تنها مسلمانان که دیگر ملتها هم از دانش آنها بهرهمند میشدند. این نوشته خواهد کوشید تأثیرپذیری مسلمانان را از حوزه جغرافیایی سند و هند بر پایه منابع متقدم و تنها در سدههای نخستین هجری بررسی نماید و به معرفی دانشمندان تاثیرگذار هندی و میراث هندی موجود در دست مسلمانان بپردازد.