امامت در نگره قرآنی امام کاظم علیه السلام
در این مقاله، زوایایی از امامت، در نگاه امام موسی بن جعفر علیهالسلام و با توجه به تفسیر آیاتی از قرآن کریم، تبیین می‌گردد و تفسیر قرآن کریم توسط ائمه اطهار علیهم السلام سلاحی برّنده در تبلیغ امامت معرفی می شود.
برخی از مباحث این نوشتار، چنین است: تفسیر قرآن، سلاحی برّنده در تبلیغ امامت، جایگاه امامت، امامت در عینیت جامعه، رحمت الهی بر مردم، امانت الهی، نعمت الهی، لزوم پیوند با امام، تحقق عینی رسالت در آینه ولایت، محوری استوار، مرجعیت دینی و علمی، مشعل های جاوید، امام و مسائل اقتصادی و… .
فرزندان امام کاظم علیه السلام
این نوشتار موضوع فرزندان امام کاظم علیه السلام را مورد واکاوی قرار داده است.
فرزندان امام كاظم علیه السلام
حضرت امام كاظم (ع) دارای فرزندان پسر و دختر فراوانی بوده‌اند كه اطلاعات چندانی از بیشتر آن‌ها در دست نیست. در منابع و كتب تراجم ائمه (ع)، در تعداد و اسامی این فرزندان اختلاف‌نظر وجود دارد و شمار آن‌ها بین سی تا شصت فرزند تعیین شده است. در این نوشتار، ابتدا بر اساس منابع درجه‌یک تاریخ و مناقب ائمه (ع)، نظیر «ارشاد» شیخ مفید، «اعلام‌الوری» شیخ طبرسی، «الهدایه‌الكبری» خصیبی، «دلائل‌الامامه» طبری، «مناقب» ابن شهرآشوب، «تاریخ ابن خشاب» و «تذكره‌الخواص» سبط‌ابن‌جوزی، و نیز كتب انساب نظیر «لباب‌الانساب» بیهقی، «شجره‌المباركه» فخر رازی و «عمده‌الطالب» ابن‌عنبه، اسامی فرزندان امام كاظم (ع) و موارد اختلاف میان این منابع استخراج شده است. هم‌چنین کوشیده تا آگاهی‌های پراكنده موجود درباره برخی فرزندان آن حضرت، از سایر منابع معتبر استخراج گردد.
شرح‌حال پنج‌تن از فرزندان امام کاظم علیه السلام
در مـورد فرزندان ذکور امام کاظم (ع)، پژوهش‌های درخور توجه انجام نگرفته است. تحقیقات موجود، بیشتر تک‌نگاری است که ایـن تک‌نگاری طبیعتاً همه فرزندان ذکور را شامل نیست، بلکه به فرزندان معروف آن حضرت مانند احمد بـن موسی (ع)، حمزه، هارون و حـسین بـن موسی (ع) پرداخته است؛ ازاین‌رو سؤالات زیادی در مورد آنان باقی می‌ماند که باید به آن‌ها پاسخ داده شود. یکی از سؤالات مطرح‌شده درباره آنان، گنبد و بارگاه‌های آن‌هاست که بیشتر در ایران قرار دارند و گاهی برای یکی از فرزندان امام کـاظم (ع) چند بارگاه جداگانه در چند شهر ایران وجود دارد، مثل امام‌زاده هارون، حمزه، محمد، حسین و عبدالله. در این تحقیق، شرح‌حال پنج‌تن از فرزندان امام کاظم (ع) بیان‌شده و بارگاه‌هایی که در ایران و عراق و جاهی دیگر بدان‌ها منسوب‌اند، بررسی گـردیده است.
زيد بن موسی
زید یکی از فرزندان امام کاظم (ع) می‌باشد که درباره وفات وی اقوال مختلف ابراز شده است و دو بارگاه در ایران به وی منسوب است. یکی در افریزقارن خراسان و دیگری در صلهد اصفهان. مهم‌ترین مسأله درباره زید، زندگی سیاسی وی است که در قیام بزرگ محمد بن ابراهیم طباطبا در دوره مأمون، شرکت داشت. زید بعد از مرگ محمد بن ابراهیم از جانب محمد بن محمد بن زید به ولایت بصره گمارده شد و آنجا را از چنگ عباسیان درآورد. بعد از سرکوبی قیام و شکست آن، زید دستگیر شد و او را به مرو نزد مأمون بردند. مأمون کار او را به امام رضا (ع) واگذار نمود. امام رضا (ع) زید را در ظاهر مورد توبیخ قرار داد و او را آزاد نمود.
بررسی تاریخی و آماری فرزندان امام کاظم علیه السلام
تعداد و اسامی فرزندان امام کاظم (ع)، یکی از مسائل اختلافی بین تاریخ‌نگاران و سیره‌نویسان است که گاه شاهد ارائه آمار بسیار متفاوتی در این زمینه هستیم. پژوهش حاضر با مراجعه و بررسی 33 کتاب تاریخی، روایی و انساب بین قرن سوم تا دوازدهم هجری، تمام نام‌های ذکرشده برای فرزندان ایشان را که 90 تن هستند، به تفکیک دختران و پسران استخراج و به ترتیب حروف الفبا و ذکر منبع بیان نموده است. در ادامه فراوانی هر نام در منابع گوناگون مشخص گردیده و سیر تطور آماری فرزندان بررسی شده است. تأثیر مذهب، اعتقادات و سلایق دینی نویسندگان و تاریخ‌نگاران شیعه و سنی و تصحیفات و اشتباهات نسخه‌نویسان، ازجمله مسائلی است که در این نوشتار بدان پرداخته‌شده است. در بخش پایانی این نوشتار، با جمع‌بندی اطلاعات، نظری بیان‌شده با واقعیت تطابق بیشتری دارد.
بررسی تاریخی دختران امام کاظم علیه السلام
درباره تعداد دختران امام کاظم (ع) اختلاف زیادی وجود دارد. آنان عموماً دارای فضل و دانش بوده‌اند، در میان آنان، فاطمه معصومه (س) که در شهر قم مدفون است از ویژگی خاصی برخوردار است، درباره فضیلت زیارت آن حضرت، چند حدیث از امام رضا (ع) و امام جواد (ع) بیان‌شده است، به‌جز فاطمه معصومه (س) که مختصر شرح‌حال وی در منابع تاریخی و حدیثی آمده، شرح‌حال سایر آن‌ها مشخص نیست. در بسیاری از شهرهای ایران بارگاه‌هایی به آنان نسبت داده‌اند که مدرک معتبر ندارد؛ این بارگاه‌ها در قرون متأخر به آنان نسبت داده‌شده است. تنها بارگاه معتبر از دختران امام هفتم (ع)، بارگاه فاطمه معصومه (س) است که در شهر قم وجود دارد. این نوشتار درصدد بررسی انتساب این بارگاه‌ها به آنان است.
ازدواج دختران امام کاظم علیه السلام
گفته می‌شود دختران امام کاظم (ع) ازدواج نکردند. این به دلیل وصیت آن حضرت بود. منشأ این سخن، گزارشی از یعقوبی مورخ است که در این مقاله به نقد و بررسی آن می‌پردازیم. آن‌گونه که از مجموع گزار‌ش‌های تاریخی و روایات منابع اسلامی برمی‌آید، می‌توان سخن یعقوبی را تأیید کرد؛ هرچند امام معصوم برخلاف سنت نبوی وصیت نفرموده، بلکه آن حضرت بر اساس روایتی، به ازدواج کردن فرزندانش تأکید می‌کنند.
مناسبات امام کاظم علیه السلام با ایرانیان (با تکیه بر برمکیان)
فرایند و چگونگی مناسبات هر یک از اهل‌بیت (ع) با ایرانیان، از مباحث مهم و اساسی در تاریخ ایران دوره اسلامی است. در این میان، امام کاظم (ع) نیز به‌رغم محدودیت‌های بسیار، با شیعیان ساکن در ایران و نیز ایرانیان ساکن در عراق مانند کوفه و بغداد از طرق مختلف ارتباط داشتند. مقاله حاضر، این مهم را در محورهایی چون مناسبات امام با ایرانیان در مدینه، عراق و نیز به‌طور خاص مناسبات آن حضرت با برمکیان بررسی و واکاوی می‌کند و به این پرسش پاسخ می‌دهد که مناسبات امام کاظم (ع) با ایرانیان چگونه بود؟ تحقیق حاضر به دلیل نگاه خاص و ریز به موضوع و گزارش اجمالی از سیر مناسبات امام کاظم (ع) با ایرانیان، می‌تواند برای شیفتگان آن حضرت مفید تلقی شود.
سبک زندگی و سیره اخلاقی امام کاظم علیه السلام
مباحث مربوط به سبک زندگی و سیره اخلاقی معصومان امروزه اهمیتی دوچندان یافته است؛ زیرا انسان‌ها برای درست زندگی کردن در فضای آلوده این عصر، نیازمند الگوهای مطمئنی هستند تا اساس زندگی خود را بر پیروی از آنان بنا نهند و مسیر خود را با اطمینان خاطر برگزینند. سیره، به مفهوم اصولی ثابت است که در همه زمان‌ها و مکان‌ها قابلیت تبعیت دارد و برای استنباط آن اصول، باید به قواعدی ملتزم بود. ابعاد بحث درباره سیره، در تقسیمی منطقی، به سلوک معنوی و عبادی، فردی و زیست‌محیطی، خانوادگی و اجتماعی قابل‌طرح است. درباره سیره امام کاظم (ع) هرچند تاکنون آثاری ارزشمند تدوین‌شده، به‌جرئت می‌توان گفت هنوز اثری جامع و ناظر به محورهای یادشده، با تتبع کامل در متون روایی و تاریخی و منطبق با تعریف یادشده از سیره فراهم نگشته است. مقاله حاضر، مدعی انجام دادن این رسالت نیست که تحقق آن مستلزم کاری فراتر از یک مقاله است؛ اما در این نوشتار، تلاش شده که چارچوب بحث ارائه گردد و نمونه‌هایی عرضه شود.
راهبرد و مواضع سیاسی امام کاظم علیه السلام در مقابل خلفای عباسی
هدف از نگارش این مقاله، راهبرد و مواضع سیاسی امام کاظم (ع) در مقابل خلفای عباسی و اثبات حق زمامداری ایشان در مقابل حاکمان وقت است. برای رسیدن به این مهم، بر اساس روش توصیفی ـ تاریخی، در آغاز اصول کلی اندیشه سیاسی امامان شامل تربیت جامعه برای تشکیل حکومت دینی، اعتراض به حکومت‌های زمانه، کناره‌گیری مدبرانه و در مواردی همکاری با خلفای زمان برای حفظ اصل اسلام، به‌عنوان پیش‌درآمد خط‌مشی سیاسی امام کاظم (ع)، تبیین می‌شود. در ادامه، مواضع سیاسی حضرت در برابر خلفای عباسی، مانند موضع آشكار برای اثبات حق زمامداری خود در احتجاج با حاكمان عباسی، توصیه شیعیان به قطع رابطه با حکومت و نفوذ دادن برخی از یاران در بدنه حاکمیت طرح می‌گردد؛ و سپس به سیاست‌های ایشان در برابر فرقه‌ها و گروه‌های سیاسی شیعی مانند رهبری و نظارت مستقیم بر امور شیعیان، راهنمایی آنان ازنظر عقیدتی ـ فكری، سازمان‌دهی برخی از گروه‌های شیعه، نظارت مستقیم بر پیروان خود و بیدار كردن وجدان انقلابی امت، پرداخته می‌شود تا آنجا که اتخاذ این مواضع، از دلایل زندانی شدن حضرت برشمرده شده است. در بخش نتیجه، بر اساس شواهد تاریخی، مجموعه این سیاست‌ها، در جهت اثبات حق حاکمیت امام معصوم و احیای نظریه امامت منصوص الهی ارزیابی می‌گردد.
راهبرد امام کاظم علیه السلام در برابر هژمونی حاکمان عباسی
محور اصلی این نوشتار، واکاوی راهبرد شیعیان به رهبری امام کاظم (ع) (148- 183 ق) بر اساس چارچوب نظام‌مند و انسجام منطقی شهید صدر و روش ترکیبی (متن – زمینه) است. امام (ع) در سخت‌ترین اوضاع سیاسی، با اتخاذ راهبرد ستیز و از طریق ایجاد پایگاه علمی- فرهنگی، پایگاه ارتباطاتی -تشکیلاتی، پایگاه اقتصادی – معیشتی و پایگاه سیاست‌گذاری تشیع، در مقابل دستگاه خلافت عباسی، جامعة شیعیان را حفظ کردند و در این زمینه از عناصر سیاسی تقیه، نفوذ تاکتیکی، پیام‌های ارتباطی، انسجام و سازمان‌دهی، استقامت، صبر و آموزش و پرورش نیروهای کارآمد بهره بردند و درنتیجه به راهبُرد موفقیت‌آمیزی دست یافتند.
بررسی زندگی امام کاظم علیه السلام در متون کهن فارسی (تا قبل از دوران صفویه)
پژوهش در مورد معصومان (ع) از دیرباز رایج بوده است اما با توجه به نیاز جامعه به‌ویژه نسل جوان به تحقیقات جدید و به‌روز و درعین‌حال جامع در این زمینه، باید در جهت کشف زوایای پنهان زندگی ایشان گام برداریم. بررسی متون کهن فارسی به‌ویژه متونی که به سده‌های نخستین اسلام نزدیک‌ترند و مقایسه داده‌های آن‌ها می‌تواند یکی از راه‌های رسیدن به این مهم باشد. در این پژوهش، زندگی امام کاظم (ع) نه‌تنها در متون تاریخی، بلکه در همه متون کهن فارسی قبل از دوران صفویه، اعم از تاریخی، انساب، جغرافیایی، کلامی و غیره بررسی شده است. اطلاعات به‌دست‌آمده نیز با هم مقایسه گردیده و روایات مشهور در جنبه‌های مختلف مانند تاریخ تولد و شهادت، مدفن، نام و کنیه، نحوه شهادت و… عرضه‌شده است. البته تکمیل این پژوهش در فرصتی مناسب و مقایسه اطلاعات متون کهن فارسی با متون کهن عربی می‌تواند مفید باشد.
امام کاظم علیه السلام و مدیریت تعارض
تعارض‌های بین فردی در روابط اجتماعی انسان‌ها که اغلب برآمده از تضاد منافع است، یکی از مسائل موردعلاقه و اهتمام پاره‌ای از شاخه‌های علوم انسانی را در چند دهه اخیر تشکیل می‌دهد. در این علوم، از چیستی و انواع تعارض‌ها، چگونگی پیدایش آن‌ها و به‌ویژه سازوکار مدیریت آن سخن گفته می‌شود. تعارض که انواع گوناگونی دارد، حسب شرایط با یکی از روش‌های پنج‌گانه رقابت، همکاری، اجتناب، نرمش و مصالحه، مدیریت می‌شود تا یک رابطه دارای تعارض و اختلاف به رابطه‌ای فاقد تعارض و اختلاف، انتقال یابد. مروری بر سخنان امام کاظم (ع) در یک متن برگزیده، خواننده را به این برداشت می‌رساند که ایشان در تعارض‌های افقی غیرکاربردی، به‌ویژه تعارض‌های احساسی و عاطفی، به‌جای به‌کارگیری یکی از روش‌های پنج‌گانه مدیریت تعارض، از روش پیش‌گیری بهره می‌برند. در این روش، یک کنشگر ارتباطی بر اساس باورهای دینی خود، به‌گونه‌ای رفتار می‌کند که خود تعارض‌زا نباشد و زمینه تعارض احتمالی از طرف مقابل را نیز بزداید. این نوشتار، ضمن بررسی فشرده این موضوع، نتیجه می‌گیرد که مبنا قرار گرفتن رهنمودهای امام کاظم (ع) در روابط اجتماعی، از بروز بسیاری از تعارض‌های بین فردی جلوگیری می‌کند.