نیم نگاهی به پایان نامه ها با محوریت قرآن و امام محمد باقر (ع)
از آنجا که در بسیاری از روایات، مباحث تفسیری و علوم قرآنی به صورت استشهاد، استناد، تلمیح، اقتباس و بیان مصداق از زبان امام باقر علیه السلام تجلی پیدا کرده، تحقیق لازم و کافی در این باره کاملا احساس میگردد. لذا برخی برخی از تحقیقات ارائه شده در این باره که به صورت پایان نامه های علمی تحقیقی مراکز دانشگاهی و علوم اسلامی با کسب رتبه های کارشناسی ارشد و دکترا و مزیّن به نام مبارک امام محمد باقر علیه السلام در جایگاه فابل فبولی قرار دارند را یادآور می شویم.
مبانی تفسیری امام محمد باقر علیه السلام
يكى از مباحث مهم علوم قرآنى موضوع: «مبانى و روش‌هاى تفسيرى» است. مراد از مبانى، باورها و اصول مسلم پذیرفته‌شده مفسر است، كه در فرآيند تفسير بـر اساس آن قرآن را تفسير مى‌كنـد و مـراد از روش‌هاى تفسيـرى، روشى است كـه مفسران در تفسير آيات از آن بـراى فهم و استنباط مدلـول كلام كمك مى‌گيرند. بررسى مبانى و روش‌هاى تفسيـرى مفسران نسبت به بسيارى از تفاسير در قالب كتاب و پایان‌نامه انجام گرفته است؛ ولى در مورد مبانى و روش‌هاى تفسيرى هر يك از امامان شيعه تا آنجا كه بررسى نموديم كار مستقلى صورت نگرفته است. در اين مقاله به لحاظ اهميت موضوع با طـرح اين سؤالات به بررسى مبانى تفسيرى امام باقر (ع) مى‌پردازيم: ١. مبانى تفسيرى از نگاه امام باقر (ع) چيست؟ ٢. امام چه چيزى را معيار تشخيص حديث صحيح از غير آن معرفى كرده‌اند؟
مباحث علوم قرآنی در بیان امام محمد باقر علیه السلام
پژوهش حاضر عهده‌دار بررسى نقش امام باقر (ع) در علوم قرآنى است. آن حضرت از برجسته‌ترين عالمان علـوم قرآن و شئون مختلف آن مانند شأن نـزول، اسباب نزول قـرآن، شناخت ناسخ و منـسـوخ، محكم و متشابه است. تلاش عـمـده‌ی آن حضرت تبيين سنت رسول خدا (ص) و شناساندن آيات الهى به گونه‌ی بايسته و شايسته بود. علـوم قرآنى به مجـمـوعه‌اى از دانش‌هايى خـارج از خـود قرآن كريم اطـلاق مى‌شـود كه ما را با قـرآن و چگونگى تفسير آن آشنا مى‌كند اين دانش بافاصله اندكى پس از نزول قرآن پديد آمد و با رهنمود پيامبر (ص) و برخى از صحابه و تابعان به رشد و بالندگـى رسيد. آنچه امـروزه به‌عنوان آثار و نوشته‌هاى علـوم قرآنى در اختيار ما قرارگرفته سرمايه‌اى است كه از گذشتگان به ما به ارث رسيده است.
تجلی آیات قرآن در سیره عملی امام محمد باقر علیه السلام
امام محمد باقر (ع) كه بارزترين شخصيت اهل‌بیت و امام پنجم شيعيان است كه از همه مردمان؛ شأن، فضيلت، علم، زهد و بزرگواری‌اش بيشتر و برتر بود. در روايات بـسـيـارى سـخـن از پـرستـش خـداونـد، عـفـو و گذشت، نرم‌خویی و مهربانی، سخاوتمندى، پرهيزكارى و شجاعت آن حضرت می‌گفتند و همه‌کس او را به عظمت می‌ستودند و عوام و خواص او را احترام می‌کردند و قدر و منـزلتش از ديگران بيشتر بود و از هیچ‌یک از فـرزندان امام حسن (ع) و امام حسيـن (ع) به‌اندازه او در خصوص علم دين و نشر آثار و سنت نبـوى و حقايق قـرآنى و سیرت الهى و اخـلاق و آداب، يادگارهاى گران‌بها و آثار خالده باقى نمانده است. اين مقاله با عـنـوان تجلى قـرآن در سيـره عملى امام محمـدبـاقـر (ع) درصدد بررسى جلوه‌های آشكار آيات الهى در سيره آن حضرت است. در اين پژوهش آياتى را محور قرار داده و سيره عملى امـام را با آن می‌سنجیم و در پايان به اين نتيجـه می‌رسیم كه امام محمد باقر (ع) آينه تمام نماى قرآن كريم است.
بررسی مبانی تفسیر قرآن کریم از دیدگاه امام محمد باقر (ع)
یکی از مباحث مهم در حوزه علوم قرآنی و تفسیر، مسئله «مبانی یا اصول تفسیر» است. مبانی تفسیر که همان باورها و اصول پذیرفته‌شده و مسلّم نزد مفسّر است، در فرایند تفسیر وی، ایفای نقش می‌کند و پذیرش یا عدم پذیرش آن‌ها، سبب رویکرد خاص در تفسیر میگردد. ازآنجاکه مبانی مفسران متفاوت است، لذا اختلاف در تفسیر پدید می‌آید. از امام محمد باقر (ع) روایات فراوانی در حوزه تفسیر آیات قرآن و علوم قرآنی باقی مانده است که با توجه به آن‌ها برخی از مبانی تفسیری از دیدگاه امام محمد باقر (ع) عبارت‌اند از: قدسی بودن قرآن کریم، سلامت آن از خطر تحریف، قرائت واحد قرآن، امکان و جواز تفسیر آن، ساختار چندمعنایی قرآن، حجیّت سنت رسول اکرم (ص) و اوصیای ایشان در تفسیر و … .
بررسی شیوه قرآنی مناظره‌های امام محمد باقر علیه السلام
مقاله حاضر با عـنـوان «شيوه قـرآنى حضرت امام باقـرالعلـوم (ع) در مناظرات» ابتدا بـه توضيح و تبيين شخصيت امام محـمـد بـاقـر (ع) و جايگاه آن حـضـرت در آيات قرآن می‌پردازد. سپس با رويكرد تاريخـى، اوضاع سياسى ـ اجتماعى و فرهنگى عصر آن حضرت را بيان می‌دارد. آنگاه پس از ذكر چند نمـونه از مناظرات آن حضرت از لابه‌لای آن‌ها اصولـى را بيان می‌دارد كه برخاسته از خصيصه حكمت اسـت و آن اصـول الگوى مناسبى در جهت كسب مهارت‌های ارتباطى در تعاملات اجتماعى هستند. نتيجه مقاله اين است كه پايه استدلالات امام باقر (ع) در مناظرات بر پايه علم امامت و با استدلال به آيات قرآن صورت گرفته است و ازآنجایی‌که آن حضرت شبیه‌ترین مردم بـه رسول خـدا (ص) بود اخلاق آن حـضـرت اخلاق قرآنى بـود كه در منـاسـبـات اجتماعى با توجه به شرايط و مقتضاى حال به اصولى چند مبتنى بود.
امام باقر علیه السلام و حفظ و صیانت حدیث
اهل‌بیت رسول اکرم (ص) طبق سفارش آن حضرت که در آخرين لحظات حيات فرمودند: «اني تارک فيکم خليفتين، کتاب الله حبل ممدود و ما بين السماء و الارض، او ما بين السماء الي الارض و عترتي اهل بيتي و انهما لن يفترقا حتي يراد علي الحوض» (ابن حنبل {بی‌تا}: ج 5، 182 و 189؛ سيوطي 1421: ج 2، 60)، بالاترين مرجع علمي در کنار قرآن کريم هستند که خداوند متعال براي هدايت و رهبري مسلمانان پس از رسول اکرم (ص) آن‌ها را برگزيد. امام باقر (ع) پنجمين امام و پس از پيامبر (ص) درزمانی سکان کشتي هدايت را به دست گرفتند که شرايط اجتماعي، سياسي نسبتاً متفاوت با دوران ائمه پيشين بر جامعه حکم‌فرما بود به‌گونه‌ای که آن حضرت تا حدي توانستند به آموزش علمي مسلمانان بپردازند و درهاي علوم مختلف را به روي آنان بگشايند. در اين جستار به گوشه‌هایی از حرکت‌های علمي و توصيه و تأیید ثبت و حفظ حديث، آن بزرگوار اشاره می‌کنیم.
طبقه‌بندی و تحلیل در روایات سیاسی، اجتماعی امام باقر (ع)
مقاله پیش رو درصدد طبقه‌بندی و تحلیل صرفاً روایات اجتماعی – سیاسی امام باقر (ع) است؛ اما گستردگی روایات اجتماعی – سیاسی وارده از امام باقر (ع) از یک‌سو و تکثر موضوعات معطوف به روایات از سوی دیگری دسته‌بندی و تحلیل روایات را بسی دشوار می‌نماید، با این وصف روایات فوق را در 7 موضوع شامل: ارکان و ویژگی‌های بنیادی جامعه، تاریخ سیاسی – اجتماعی، جنبه‌های سیاسی – اجتماعی مهدویت، مسائل سیاسی – اجتماعی، روابط سیاسی – اجتماعی امام باقر (ع)، قیام، مبارزه و روابط با سلاطین جور و هنجارها و صفات مطلوب جامعه شیعی، دسته‌بندی و تحلیل میگردد.
جایگاه امام محمد باقر علیه السلام در تبیین نظریه امامت
در بیان نقش امام محمد باقر علیه السلامدر القاء تعالیم تشیع و ازجمله مسئله «امامت»، به «تأسیسی» یا «تبیینی» بودن این نقش اشاره شده است. از سویی دیگر، برخی شبهه «تکامل تدریجی مذهب تشیع» را طرح کرده‌اند. «تفکیک بین مفهوم و اندیشه» در تحلیل تاریخ تشیع، «توجه به حساسیت مسئله امامت» و «تکامل فهم مخاطبان»، ازجمله مواردی است که عدم توجه به آن‌ها موجب این شبهه شده است. «مفهوم» را در قالبی بشری و اندیشه را در ساحتی قدسی معرفی می‌کنیم و بر آنیم تا نظریه تدریج را متوجه «مفهوم» و اصرار بر اصالت را متوجه «اندیشه» و درنهایت، آسیب را ناشی از خلط این دو بدانیم. اساساً نه مفهوم امامت و ولایت از آن مفاهیم چندان ساده‌ای است که توانسته باشد در قالب الفاظ و متون تاریخی، هویت یابد و نه هر تاریخ‌نگاری می‌توانسته حقایق مربوط به امامت را در تاریخ خود ثبت کند. نتیجه آنکه نقش امام باقر علیه السلام، در قالب کارکردی تبیینی قرار می‌گیرد؛ اگرچه نوع واکنش محافل مخالف امام، کارکردی تمایز ساز برای آن حضرت ایجاد کرده بود.
امام باقر (ع) و نشر حدیث نبوی و مقابله با نحله‌های نوظهور
پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شرایط برای نشر احادیث پیامبر اکرم فراهم نگشت، بلکه موانعی پدید آمد که امت اسلامی را از نقل و گردآوری «حدیث» و سیره ی پیامبر محروم ساخت.
امام باقر (ع) و حفظ و صیانت حدیث
اهل‌بیت رسول اکرم (ص) طبق سفارش آن حضرت که در آخرين لحظات حيات فرمودند: «اني تارک فيکم خليفتين، کتاب الله حبل ممدود و ما بين السماء و الارض، او ما بين السماء الي الارض و عترتي اهل بيتي و انهما لن يفترقا حتي يراد علي الحوض» (ابن حنبل {بی‌تا}: ج 5، 182 و 189؛ سيوطي 1421: ج 2، 60)، بالاترين مرجع علمي در کنار قرآن کريم هستند که خداوند متعال براي هدايت و رهبري مسلمانان پس از رسول اکرم (ص) آن‌ها را برگزيد. امام باقر (ع) پنجمين امام و پس از پيامبر (ص) درزمانی سکان کشتي هدايت را به دست گرفتند که شرايط اجتماعي، سياسي نسبتاً متفاوت با دوران ائمه پيشين بر جامعه حکم‌فرما بود به‌گونه‌ای که آن حضرت تا حدي توانستند به آموزش علمي مسلمانان بپردازند و درهاي علوم مختلف را به روي آنان بگشايند. در اين جستار به گوشه‌هایی از حرکت‌های علمي و توصيه و تأیید ثبت و حفظ حديث، آن بزرگوار اشاره می‌کنیم.
پاسخ به چرایی تشکیل جبهه فرهنگی امام باقر علیه السلام
داشتن الگوی فکری از جمله مسایل مهم در تعلیم و تربیت می باشد. اگر کسانی باشند که هم به لحاظ فکری و هم به لحاظ عملی این توانایی برای الگو واقع شدن را داشته باشند، یادگیری و درس آموزی از محضر آنان می تواند از مهمترین راه های رسیدن به سعادت باشد. پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) از این نمونه های عالی الگو یا به تعبیر قرآنی اسوه می باشند. شناخت بهتر سیره اهل بیت پیامبر(ص) سبب شد تا به بهانه سالروز میلاد خجسته امام محمدباقر(ع) از دیدگاههای دکتر محمد الله اکبری مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بهره مند شویم.