جریان شناسی کلامی- سیاسی عصر امام رضا (ع) (183 – 203 ق)
در پژوهشي با عنوان «جريان‌شناسي کلامي- سياسي» بايد جريان‌هايي شناسايي شوند که هم، پشتوانه کلامي و هم کنش سياسي داشته و چشم به قدرت دوخته باشند. هر دوره‌اي را که براي تاريخ اسلام فرض بگيريم، مي‌توان جريان‌هاي کلامي- سياسي را در آن دوره رصد نمود. شناخت اين جريان‌ها از آن رو که فضايي از شرايط سياسي آن دوره را ترسيم مي‌کنند، بسيار موجه است. تمرکز اين نوشتار، بر مقطعي از تاريخ اسلام است که در آن به مدت بيست سال، امام رضا (ع) هدايت معنوي و سياسي جريان موسوم به شيعيان اثنا‌عشري را بر عهده داشتند. در حقيقت، بررسي کنش‌هاي سياسي اين جريان در کنار ساير جريان‌هاي آن روزگار که مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از: «جريان عباسي»، «جريان‌هاي علوي»، «جريان‌هاي نژادپرستانه» و «جريان خوارج»، فضاي بازتري را در شناخت خاستگاه، بسترها، رويکردها و کنش‌هاي سياسي هر يک از جريان‌هاي موجود مي‌گشايد. اين نوشتار خاستگاه، مباني کلامي و عملکرد سياسي جريان‌هاي کلامي- سياسي دوران امامت امام رضا (ع) (183-203 ق) را بررسي و تحليل مي‌نمايد.
رفتارشناسی امام رضا علیه السلام در جریان غلو
پدیدة غلو آفتی است که به دلایل مختلف در میان شیعیان، مانند دیگر گروه‌های اسلامی و غیر اسلامی راه یافت و عده‌ای را به بیراهه کشاند. عقاید غالیان شیعی دارای نظم و انسجام خاصی نبود، ولی بنیان عقاید آنها بر درجة خدایی و الوهیت قائل شدن برای پیامبر اعظم (ص) و به مقام خدایی و نبوت رساندن ائمه معصوم: استوار بود. غالیان با افکار و گفتار خود، اصل توحید را هدف قرار می‌دادند. درنتیجه با توجه به اهمیت مسئله، ائمه شیعه از راه‌های مختلف و به‌شدت با غلو و غالی‌گری به مبارزه می‌پرداختند و افکار و گفتار غالیان را نفی می‌کردند. در این راستا امام رضا (ع) به‌شدت با غالیان برخورد کرد و آنها را طرد و لعن نمود. بررسی مواضع امام رضا (ع) پس از بیان پاره‌ای از افکار، گفتار و رفتار غالیان آن زمان، موضوع نوشتار حاضر است.
تعامل امام رضا علیه السلام با فرقه واقفیه
پس از شهادت امام موسي کاظم علیه السلام در سال 183 هـ.ق، عواملي دست به دست هم داد تا عده اي، ايشان را آخرين امام و قائم و مهدي بدانند و بر اين اساس، بر ايشان توقف نمايند و امامت امام رضا علیه السلام و ساير امامان معصوم پس از ايشان را نپذيرند. توقف کنندگان بر امام کاظم علیه السلام، خود به گروه هايي تقسيم شدند که در مواردي چون چگونگي رحلت و غيبت و ظهور و قيام آن امام با هم اختلاف داشتند. نکته مهم آنکه مساله توقف بر امام کاظم (ع)، توسط عده اي از اصحاب برجسته و وکلاي آن حضرت ترويج مي شد و با توجه به اينکه مبلغان آن، از جايگاه علمي و اجتماعي بالايي در ميان شيعيان برخوردار بودند، مشکلات فراواني را براي جامعه شيعه به وجود آوردند. بررسي اين مشکلات و نحوه مبارزه و برخورد امام رضا علیه السلام با واقفيان و افکار و گفتار و اعمال آنان، موضوع نوشتار حاضر است و مسلما با توجه به الگو بودن نقش امامان براي شيعيان اماميه، شناخت سيره آنها درباره چگونگي برخورد با گروه‌هاي مختلف، اهميت خاصي مي يابد و همين امر، ضرورت پژوهش هايي چنين را آشکارتر مي نمايد.
تعامل امام رضا (ع) با فرقه زیدیه
زیدیه یکی از فرقه‌های مهم شیعی، از قیام زید بن علی سرچشمه می‌گیرد. زیدیان درباره امام و امامت آراء و عقاید خاصی داشتند و یکی از مهم‌ترین شرایط امام ازنظر آنان، دعوت مردم به امامت خویش و قیام با شمشیر بود. در طول تاریخ حضور ائمه (ع) شاهد برخوردهایی میان زیدیه و امامیه شیعه هستیم. شناخت چگونگی تعامل هرکدام از ائمه (ع) از جمله امام هشتم (ع) با آنان، علاوه برافزودن بر آگاهی‌های تاریخی در این زمینه و آشنا شدن با پاره‌ای از مشکلات ائمه (ع) به چگونگی برخورد با گروه‌های مختلف در جوامع کنونی کمک می‌کند. در تعامل امام رضا (ع) با زیدیان، مشاهده می‌شود که آن حضرت (ع) در مواردی قیام‌کنندگان را از قیام نهی می‌کردند ولی در رفتار کلی ایشان، نوعی بی‌اعتنایی همراه با مدارا دیده می‌شود و امام (ع) فقط در برخورد با برادر خود، زید النار به‌شدت از او انتقاد کردند. دقت در انتقادات امام (ع) نشان می‌دهد که افکار و رفتار نامناسب زید مورد نکوهش آن حضرت قرار گرفته است.