جایگاه آثار اندیشمندان امامی مکی در گسترش فضای علمی در مکه در قرن ۱۱ و ۱۲ هجری
پژوهش پیرامون حیات علمی اندیشمندان امامی مقیم، نزیل یا مجاور بیت‌الله، آثار مکتوب و غیرمکتوب ایشان در مکه جلب توجه می‌نماید. تألیف و استنساخ کتاب، تجدید بنای کعبه، اجازه‌های فقهی و روایی، مقابله، تصحیح و قرائت بسیاری از کتابهای فقهی و حدیثی امامیه در مکه و جلسات و محافل علمی ایشان که مشتاقان فراگیری علوم اهل‌بیت(ع) را به مکه می‌کشانده، عمق حضور عالمان مکتب اهل‌بیت(ع) در این شهر را روشن خواهد نمود. قرن یازدهم شاهد بیشترین حضور علمی و عملی عالمان امامی در مکه است. برخی از این اندیشمندان در مکه جایگاه رفیعی داشته‌اند تا جایی که کتاب‌هایی که توسط مخالفان در گذشته و حال پیرامون اعلام مکی نوشته شده از ایشان نام برده‌اند.
بررسی تحلیلی تاریخ‌نگاری روایی امامیه تا نیمه قرن پنجم هجری
با از بین رفتن بخشی قابل توجه از تألیفات علمای امامیه در حوزه تاریخ‌نگاری، آثار نگاشته شده از سوی محدثان، مهمترین منبع پژوهش در تاریخ تشیع و سیره معصومان: را تشکیل میدهد. این موضوع خاستگاه پیدایش این پرسش است که کاربست رویکرد و روش حدیثی در نگارش تاریخ، چه اثری بر گزاره‌های تاریخی داشته است و به طور کلی، تاریخ‌نگاری روایی امامیه از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟ تحقیق حاضر برای پاسخ‌دادن به این پرسش، با رویکردی میان رشته‌ای، پس از ارائه گزارشی درباره بستر شکل‌گیری این کتب، به بررسی انگیزه محدثان از نگارش آن‌ها و مقایسه رویکرد آنان در گزارش تاریخ با دیدگاه تاریخ‌نگاران پرداخته است؛ و سپس ارزیابی سندی و محتوایی برخی گزاره‌های تاریخ‌نگاری روایی امامیه تا نیمه قرن پنجم هجری را در دستور کار خود قرار داده است.
بررسی انتقادی دیدگاه‌ها درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان او
نوشتار پیش‌رو، در پی بررسیِ انتقادی نظرگاه‌های نایکسان درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان وی است. در این باره، دو دیدگاه وجود دارد؛ گروهی از نویسندگان در سده‌های متمادی، با گرایشهای اعتقادی مختلف و از طیف‌های گوناگون فکری و علمی، او را پیرو مذهب زیدیه شمرده اند و در مقابل، گروهی دیگر از نویسندگان امامی که بیشتر از قرن دهم هجری به بعد هستند، با استناد به پارهای از گزاره‌ها، او را عالمی امامی مذهب معرفی کرده‌اند. با بررسی تحلیلی گزاره‌ها و شواهد تاریخی و نیز آثار و آرای ناصر کبیر، درمی‌یابیم که دیدگاه گروه نخست، به صواب نزدیک تر است. در زمینه مذهب خاندان ناصر کبیر نیز میتوان گفت اگرچه برخی منابع به مذهب امامی ایشان تصریح کرده‌اند، ولی با بررسی قراین و شواهد تاریخی، به‌احتمال قوی، سایر افراد دودمان ناصر کبیر نیز به مذهب زیدیه باورمند بوده‌اند
بررسی انتساب کتاب اثبات الوصیه به مسعودی
اثبات الوصیة، کتابی است که درباره اوصیا و وصایت ائمه: نگاشته شده است. این اثر، از زمان نجاشی، عالم رجالی مشهور اوایل قرن پنجم هجری، به علی بن حسین مسعودی، نگارنده مروج الذهب منسوب گردیده است. علت این انتساب را میتوان ذکر گزارههایی با گرایش امامی در لابه‌لای کتب مسعودی شمرد. ارائه این دیدگاه از سوی نجاشی، سبب گردید بسیاری از محققان و محدثان به پیروی از او، اثبات الوصیة را به مسعودی نسبت دهند.این مقاله کوشیده است با بررسی مقایسهای دو کتاب مروج الذهب که در انتساب آن به مسعودی تردیدی نیست و اثبات الوصیة که انتسابش به نگارنده مروج الذهب محل تأمل است، درباره این انتساب داوری کند. تفاوت‌های دو کتاب، در: سبک نگارش، روش تدوین، مشایخ و راویان، سبب شده که این انتساب، مردود شمرده شود.
پراکندگی جغرافیایی امامیه در ایران دوره سلجوقی
آگاهی از جغرافیای انسانی گروههای مذهبی، میتواند به شناخت ترکیب جمعیت، ظرفیت‌های اندیشه ای و توان مدیریتی بزرگان آن مذهب برای گسترش باورهای خود کمک کند. مذهب شیعه که از آغاز اسلام به تدریج در ایران هوادارانی یافته بود، در دوره سلجوقیان در مناطق قابل توجهی از ایران گسترش یافت. این نکته با توجه به تعصب مذهبی سلجوقیان، بسیار قابل توجه است. محور اصلی این مقاله، شناسایی مراکز جمعیتی با اکثریت و یا اقلیت شیعی در حوزه کویر مرکزی، شمال و شمال شرقی و جنوب ایران طی قلمرو حکومت سلجوقیان، با اشاره به زمینه های شناخت بهتر افراد و خاندانهای شیعه در این مناطق است.
تعامل امام رضا (علیه السّلام) با فرقه زیدیه
زیدیه یکی از فرقههای مهم شیعی، از قیام زیدبن علی سرچشمه میگیرد. زیدیان درباره امام و امامت آراء و عقاید خاصی داشتند و یکی از مهمترین شرایط امام از نظر آنان، دعوت مردم به امامت خویش و قیام با شمشیر بود. در طول تاریخ حضور ائمه: شاهد برخوردهایی میان زیدیه و امامیه شیعه هستیم. شناخت چگونگی تعامل هر کدام از ائمه: از جمله امام هشتم با آنان، علاوه بر افزودن بر آگاهیهای تاریخی در این زمینه و آشنا شدن با پارهای از مشکلات ائمه: به چگونگی برخورد با گروههای مختلف در جوامع کنونی کمک میکند. در تعامل امام رضا با زیدیان، مشاهده میشود که آن حضرت در مواردی قیام کنندگان را از قیام نهی میکردند ولی در رفتار کلی ایشان، نوعی بیاعتنایی همراه با مدارا دیده میشود و امام فقط در برخورد با برادر خود، زید النار به شدت از او انتقاد کردند. دقت در انتقادات امام نشان میدهد که افکار و رفتار نامناسب زید مورد نکوهش آن حضرت قرار گرفته است.
مذهب خواجه نصیرالدین طوسی و تاثیر آن بر تعامل وی با اسماعیلیان نزاری
خواجه نصیرالدین طوسی (597 – 672 ه.ق)، عالم بزرگ قرن هفتم، جایگاه علمی برجستهایی در میان عالمان و دانشمندان ایرانی داشت. دانش وی در زمینههای گوناگون علمی، موجب نوآوریهای منحصر به فردی شد که آوازه علمی او را در ایران و خارج از ایران منتشر کرد. در پی حمله مغولان، تخریب مراکز علمی و قتل و غارت ناشی از آن، خواجه نصیرالدین طوسی به قلعههای اسماعیلیان پناه برد. او با استفاده از این فرصت مناسب، کتابهای ارزشمندی در زمینههایی گوناگون؛ مانند اخلاق، ریاضیات، نجوم، فیزیک و مانند آن تالیف کرد. علم دوستی و دانش پروری اسماعیلیان فرصت مطلوبی را در اختیار او قرار داد تا در زمان حمله مغولان، هنگامی که دست آوردهای علمی و فرهنگی ایران در معرض نابودی قرار داشت، از باقی مانده این میراث گرانقدر حراست کند.
برخی از آثار خواجه نصیرالدین دارای آرای اسماعیلی است اما رویدادهای بعد از تسخیر قلعههای اسماعیلیان و پیوستن خواجه نصیر به هولاکوخان نشان میدهد که او اسماعیلی نبوده است. رفتار سیاسی خواجه برای حفظ و احیای شیعه اثنا عشری موجب شد از اصل تقیه استفاده کند و با همکاری اسماعیلیان از باقی مانده میراث تمدن بزرگ ایران اسلامی پاسداری کند.
جریان شناسی سیاسی بنی هاشم پس از قیام عاشورا
در مقالۀ حاضر، با بهرهگیری از دو مفهوم «پارادایم» و «استراتژی سیاسی»، در بعد نظری به کاوش در اندیشه و رفتار جریانهای هاشمی پس از قیام عاشورا پرداختهایم. هم چنین با نگاهی به تاثیرات عاشورا بر هاشمیان، پارادایم اعتقادی ـ سیاسی که متعلق به امامیه است و نیز پارادایم سیاسی که مربوط به سایر رهیافتهاست بررسی شده است.
ذیل دو پارادایم اصلی، رهیافتهای «علوی ـ فاطمی» با گرایشهای امامیان، حسنیان و زیدیان؛ «علوی ـ غیرفاطمی» (حنفیان)؛ و رهیافت «عباسی» مورد کاوش قرار گرفته است. در ادامه این سه رهیافت با شاخصهایی، چون: اندیشه سیاسی؛ مبارزه با رژیم/ مبارزه بر رژیم؛ مبارزه باز/ پوشیده؛ اصلاح / انقلاب؛ و نحوۀ ارتباط با سایر رهیافتها، سنجیده شدهاند.
قدرت سیاسى امامیه در دوره ى سلطنت سلجوقیان
شیعیان امامى مذهب که در دورهى سیطره خاندان بویه از آسایش نسبى و اقتدار حکومتى برخوردار بودند در پى یورش سلجوقیان سنى به بغداد و بر افتادن حاکمیت بوئیان، دوران سختى را تجربه کردند. سلجوقیان، آنان را از مناصب ادارى راندند، پیشواى دینى آنان – شیخ طوسى – مجبور به ترک بغداد شد و در پى سرکوب شورش بساسیرى شیعیان ساکن شهر کرخ، مورد حمله سنیان قرار گرفتند. اما این وضع پایدار نماند و در طى سلطنت سلجوقیان، شیعیان به تدریج مواضع قدرت را مجدداً اشغال کردند. در این مقاله با اشاره به وجود امیران و وزیران شیعى مذهب در ایران و با تفصیل بیشتر در مورد خاندان مزید به عنوان حاکمان شیعى مذهب مناطقى از عراق که در ایران کنونى کمتر شناخته شدهاند، به دلایل سیاسى این تغییر وضع و عوامل آن پرداخته شده است.
معنا شناسی ناصبی گری با تأکيد بر متون اماميه تا قرن هفتم
پدیدۀ نصب یا ناصبی گری، از مفاهیمی است که در تاریخ مسلمانان شکل گرفته است. معنای لغوی نصب، برپا کردن بوده و سپس به معنی دشمنی و جنگ درآمده و در این معنی اخیر کاربرد وسیعی پیدا کرده است. این واژه ابتدا در متون شیعی کاربرد اصطلاحی یافته و مراد از آن، دشمنی با علی علیه السلام و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله است. در این تحقیق، ضمن بررسی معانی لغوی و اصطلاحی نصب، با تبیین مفهوم این واژه در متون فقهی و اشاره به برخی از احکام ناصبی، سعی شده تصویر صحیحی از مفهوم نصب و ناصبی گری ارائه شود. مفهوم و مصداق نصب در دیدگاه شیعی، به دقت در متون فقهی ارائه شده که به معنای خاص آن، یعنی اظهار دشمنی و جنگ با امام معصوم محدود شده و از کاربرد آن عام نصب که مطلق غیر شیعه را در برمی گیرد، پرهیز شده است.
مناسبات اهل حديث و اماميه در بغداد؛ از غيبت صغرا تا افول آل بويه
درگیری های علمی و عملی اهل حدیث با امامیان بغداد در دوران غیبت، روند صعودی و افزایشی داشته است. شواهد تاریخی حاکی از آن است که با افزایش تکاپوی اجتماعی و علمی امامیان در اواخر سدۀ سوم و اوایل سدۀ چهارم، اهل حدیث (حنبلیان) آشوب های اجتماعی را علیه شیعیان ایجاد کردند. پس از ورود آل بویه و رشد فعالیت های سیاسی _ اجتماعی شیعیان و آشکار شدن شعائر و آیین های آنان، حساسیت ها و درگیری ها به مراتب بیشتر شد و در اواخر سدۀ چهارم و اوایل سدۀ پنجم _ همزمان با اوج شکوفایی مدرسۀ بغداد _ فتنه های اجتماعی به بالاترین حد رسید. موضع بزرگان امامیه و اهل حدیث در برابر آشوب های مذهبی متفاوت بود. اندیشه وران امامیه گرچه در مقام بحث و نظر علمی در ردّ و انکار مبانی و مبادی اهل حدیث پویا بودند، اما نه تنها در درگیری های اجتماعی جلودار نبودند، بلکه در خاموش کردن فتنه تلاش می کردند. این در حالی است که محدثان و عالمان اهل حدیث، از سردمداران و جلوداران درگیری ها و تحریک و تهییج عوام بودند؛ کسانی چون ابو محمد بربهاری، ابوبکر محمد بن عبدالله محدث، ابن بطۀ حنبلی، ابن سمعون حنبلی و ابوعلی ابن المذهب.
دیدگاههای 33 تن از بزرگان امامیه
درباره مباني ارزيابي اعتبار احاديث كتابهاي حديثي شيعه، دانشمندان امامي ـ از فقيه و متكلّم و مفسّر و محدّث ـ سخناني گفته‌اند. بسياري از آنان عقيده دارند كه ارزيابي سندي، تنها عامل در بررسي اعتبار حديث نيست.
نگارنده در اين مقاله، ديدگاههاي 33 تن از دانشمندان شيعه را ـ از قرن چهارم تا دوره اخير ـ در اين زمينه آورده است كه در اين ميان آنان، بزرگاني مانند شيخ مرتضي انصاري، مولي محمّدباقر وحيد بهبهاني، مولي محمّد تقي مجلسي و علاّ مه محمّد باقر مجلسي را مي‌توان يافت.
انکار امام زمان
برگرفته از کتاب شریف الغدیر
مهدی متولد نشده است!؟
برگرفته از کتاب شریف الغدیر