نظام هاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي شيعه در آستانه غيبت تا پايان قرن پنجم
از اقدامات موثر امامان شيعه برنامه ريزي مناسب براي خودکفا کردن شيعيان از طريق سازماندهي هاي علمي، اجتماعي و سياسي بوده است، تا شيعيان با سلامت وارد دوران غيبت شده، به حيات فکري و اجتماعي خود در مقابل مخالفان ادامه دهند. در اين راستا، نظام مرجعيت ديني موجب خودکفايي علمي شيعيان گرديد، نظام وکالت در تنظيم امور اجتماعي آنان کارساز شد، نظام وکالت به ساماندهي امور سياسي اجتماعي پرداخت و سرانجام نظام نقابت، هويت بخشي و تا حدودي استقلال سياسي را براي شيعيان به ارمغان آورد.
نقش امام موسي صدر در ارتقاي جايگاه شيعيان لبنان
لنبان کشور پيچيده اي است که اقوام، طوايف و گرايش هاي ديني گوناگون را در خود جاي داده است؛ لذا اولويت هاي طايفه اي حاکم بر جامعه لبنان در عرصه سياست، موجبات جنگ داخلي بين طوايف را فراهم آورده است.
«حاکميت استعمار در لبنان و همچنين کم توجهي حاکمان سياسي» به شيعيان، باعث شده است علي رغم تلاش رهبران شيعه و کثرت جمعيت طايفه شيعي نسبت به ساير طوايف، آنها همواره از لحاظ سياسي در اقليت بوده، محروم تر از ديگر طوايف باشند.
رشد آگاهي شيعيان معاصر لبنان، مديون تلاش هاي امام موسي صدر بوده است و تلاش هاي وي در عرصه سياسي و اجتماعي و همچنين تاثيرات ناشي از انقلاب اسلامي ايران، شيعيان لبنان را به يکي از قدرتمندترين طوايف اين کشور تبديل نموده است.
نويسنده در اين مقاله «در صدد است ضمن بررسي» وضعيت شيعيان لبنان تا قبل ورود امام موسي صدر به صحنه سياسي اجتماعي اين کشور، تاثيرات عملي حضور امام موسي صدر بر جايگاه شيعيان لبنان را برجسته سازد.
رويکرد احساسي – عاطفي به واقعه عاشورا در ايران (از صفويه تا مشروطه)
واقعه عاشورا به سبب جايگاه ويژه آن در تاريخ اسلام، به ويژه تاريخ تشيع، در طول تاريخ مورد عنايت بسياري از مورخان تاريخ اسلام و مقتل نويسان بوده است؛ اما با گذشت زمان و گسترش مراسم عزاداري و سوگواري، به ويژه از دوره حاکميت فراگير دولت شيعي صفويه، به دلايل گوناگون، برداشت هاي گوناگوني از اين واقعه شده و يا بر برخي از برداشت ها تاکيد بسيار شده است؛ بر اين اساس پژوهش حاضر به مطالعه و جريان شناسي تاريخي مهم ترين و مشهورترين قرائت از واقعه عاشورا، يعني قرائت سوگوارانه و احساسي – عاطفي از دوران صفويه تا مشروطه پرداخته و پس از ارايه پيشينه اين قرائت، به مهم ترين ويژگي هاي آن مي پردازد. در ادامه، زمينه ها و عوامل ترويج اين برداشت، مورد بررسي قرار گرفته است.
وضو از نگاه فقه القرآن شيعه
آيه وضو، يکي از آيات مطرح در حوزه فقه القرآني است که به دليل گستره وسيع فقهي، ادبي، تفسيري و قرائي آن، همواره مورد توجه فقه پژوهان قرآني بوده و هست؛ از سوي ديگر اين آيه شريفه به لحاظ قلمرو فقهي از جامع ترين آياتي است که طهارات ثلاث را مدنظر قرار داده، از روزگاران ديرين تا به امروز ميان فرق اسلامي مورد بحث و گفت و گو بوده است؛ و هر کدام سعي نموده اند بر اساس مباني فکري، عقيدتي و تفسيري، برداشت هايي از آيه داشته باشند که در اين ميان ديدگاه شيعه از برجستگي خاصي برخوردار است. نويسنده در اين مقاله سعي نموده اين آيه را تنها در موضوع وضو مورد بررسي قرار دهد و از ديدگاه فقه القرآن شيعه به تفسير آن پرداخته است؛ همچنان که براي امکان داوري و وقوف بر برتري ديدگاه هاي شيعي، به ديدگاه هاي اهل سنت نيز اشاره نموده است.
آرايه هاي داستاني منابع عصر صفوي و رسميت تشيع در ايران
در سال 907 هـ.ق شاهد يکي از مهم ترين حوادث تاريخي ايران اسلامي مي باشيم. در اين سال شاه اسماعيل به کمک مريدان خانقاه اردبيل و قبايل ترک آناتولي موفق به شکست الوند آق قويونلو و تصرف تبريز شد. فتح تبريز توسط اسماعيل، رسميت تشيع در سراسر ايران را در پي داشت.
چگونگي و نحوه ايجاد اين تحول به عنوان اولين اقدام شاه اسماعيل، در منابع عصر صفوي شديدا با آرايه هاي داستاني در هم آميخته است؛ به گونه اي که پژوهشگران معاصر مخصوصا مستشرقين، با دستاويز قرار دادن اين آرايه ها، رشد و گسترش تشيع در ايران را نتيجه اقدامات خشن شاه اسماعيل و عمال قزلباش اش نشان مي دهند؛ در حالي که بررسي سير تاريخي روند رشد و گسترش تشيع، نشان دهنده سير تدريجي رشد و گسترش مذهب اهل بيت (ع) در ايران است.
اقتضاها و امتناع هاي عقل گرايي در فقه سياسي شيعه
فقه سياسي شيعه، بخشي از فقه عمومي است که از مباني معرفتي مشتري برخوردار است. توجه به تفاوت هاي دونوع عقل گرايي متصلب و تحول پذير در مباني معرفتي فقه شيعه و الزامات و نتايج هر يک، اهتمام محوري مقاله حاضر است. در اين راستا با تفکيک ساختاري دونوع از عقل گرايي در سنت فقهي شيعه، استدلال کرديم که تنها چنان عقل فقهي اي مي تواند مقتضي متحول سازي فقه سياسي از درون گردد که از ظرفيت هاي تکامل پذيري تاريخي برخوردار باشد. در مقابل، هر گونه عقل گرايي در فقه که در مقابل تکامل پذيري قرار گيرد، ابزار مناسبي براي پوياسازي فقه سياسي نخواهد بود. عدم توجه به عقل فقهي تحول پذير و منحصر کردن عقل گرايي در فقه شيعه به عقل متصلب، مهم ترين امتناع در عقل گرايي در حوزه فقه سياسي است و در مقابل، توجه به عقل تحول پذير در وضعيت ماقبل شرع، از اقتضاهاي عقل گرايي در فقه سياسي شيعه است.
گونه هاي مقابله با فرقه هاي کج انديش در سيره امام رضا (ع)
مسلمانان پس از رحلت رسول اعظم (ص) و با توسعه سرزمين هاي اسلامي، به فرقه هاي گوناگون تقسيم شدند و به تدريج انحرافاتي در عقايد آنها پديدار شد. ائمه (ع) که جانشينان رسول خدا (ص) در ميان امت اسلامي هستند، به مقابله با اين انحرافات پرداختند و در زمان هاي مناسب، عقايد نادرست ايشان را بيان فرموده، مطلب حق را ادا مي کردند. امام رضا (ع) که در دوران خلافت مامون (از طرفداران مکتب اعتزال) در پايتخت زندگي مي کردند، با فرقه هاي مختلف مواجه بودند؛ از جمله آنها فرقه هاي واقفيه، غلات، متصوفه، معتزله، مجبره و مفوضه بودند که اين مقاله به بيان شيوه مقابله آن حضرت با اين فرقه ها پرداخته است.
بررسي ديدگاه هاي فلسفه اجتماعي آيت اله سيد محمد باقر صدر (1313-1359 ه.ش.)
نوشتار حاضر به توضيح ديدگاه هاي فلسفه اجتماعي آيت اله سيد محمد باقر صدر، نظريه پرداز برجسته اقتصاد، فلسفه و فقه اسلامي/ شيعي معاصر مي پردازد. از ايشان مکتوب مستقلي در زمينه فلسفه اجتماع و يا فلسفه تاريخ موجود نيست؛ ولي آراي اجتماعي او را مي توان در ذيل آثار پراکنده ايشان، از جمله مباحث تفسيري- تاريخي وي که در اوايل انقلاب اسلامي ايران (1357) طرح شده، مطالعه نمود. حاصل اين مقاله اين است که آيت اله صدر در عرصه فلسفه اجتماع، نظريه ابداعي مستقلي ارايه نکرده است: در برخي از مسايل به اقتباس از آراي بعضي از فلاسفه بزرگ معاصر خود پرداخته و در برخي ديگر، ديدگاه ناهمخواني عرضه کرده است.
بازتاب حماسه عاشورا در شعر بعضي از شعراي عرب زبان
ادبيات در قلمرو شعر و شاعري در ميان شيعيان از آغاز، مرتبتي بلند داشته است. شايد مهارت و توانمندي امامان شيعه در سرودن شعر و همچنين تشويق و تکريم آنها نسبت به شاعران متعهد و با اخلاص، انگيزه اي شد تا ابيات و سوگ سروده ها، براي کسب منافع مادي نباشد، بل براي رضايت خدا و دفاع از آل اله بر زبان آيد؛ از سوي ديگر، جدال هاي سياسي و شورشگري هاي انقلابي شيعيان در عصر اموي و عباسي، در گسترش و توسعه ادب شيعه مخصوصا در حوزه شعر و شاعري، نقش مهمي ايفا کرده است؛ به ويژه پس از حادثه عاشورا در کربلا و شهادت مظلومانه امام حسين (ع) و شماري از خاندان پيامبر (ص) روح حماسي شيعه در قالب نثر و نظم پرشور تجلي يافت؛ افزون بر آنکه مساله «غدير» نيز در اين ميان جايگاه بلندي در ادب شيعه دارد و غديريه هاي فراواني در قرون اوليه اسلامي سروده شده است. در اين مقاله، به نام چند تن از مرثيه سرايان پيشتاز و نمونه اي از شعرشان بسنده مي شود.
چگونگي اسناد اضلال و هدايت به خداوند با تاکيد بر نظر علامه طباطبايي
بحث از مشيت خداوندي، مستلزم تبيين مساله قضا و قدر است. اسباب اختلاف عقايد در مساله قضا و قدر نيز به سبب اموري چون مذاق و مشرب، عقايد پيش از اسلام، نحوه معاشرت، علما و … بوده است؛ ضمن آنکه بحث از اين مساله به دوره خاصي محدود نمي شود و همواره طي دوره هاي مختلف مطرح بوده و خواهد بود، تا به سبب آن «راسخان در علم» از مقلدان متمايز و نمايان گردند؛ براين اساس، هر کس از زاويه اي به اين مساله نگريسته و بدين شکل، فرقه هايي ايجاده شده است.
در اين مقاله تعبير قرآني «من يشاء» در آياتي که به هدايت و اضلال بندگان اشاره دارد، با تاکيد بر نظر علامه طباطبايي مورد بررسي قرار گرفته و طي آن معلوم شد از اين منظر متعلق مشيت، خواست حقيقي بندگان است که در پرتو مشيت الهي تحت سلسله اي از سنن صورت مي پذيرد. از نظر وي، نفوذ مشيت الهي گرچه از طريق سلسله مراتب علي و معلولي تبيين مي گردد، مالکيت مطلق خداوند نسبت به کل هستي، بنده و فعل او را نيز به طور مستقيم در پيوند با مشيت الهي قرار مي دهد؛ اما اين مشيت بر اساس سنن الهي و متناسب با زمينه سازي بندگان به فعل آنان تعلق مي يابد و سبب جبر و تفويض نمي گردد.
بررسي تاثير عقايد مذهب شيعه بر ارتباطات فضايي مساجد شيعي
مذهب شيعه که نظام اعتقادي خود را بر سنت و سيره معصومين (ع) استوار ساخته است، انسان را به عدالت، آگاهي، انديشه و اجتهاد فرا مي خواند؛ از اين رو مذهب شيعه در ايران به دليل گوهر انساني و عقلاني خود، به عقايد اصيل ايراني محتوا و جهت مي بخشيد. در چنين ترکيب و پيوندي بود که انسان ايراني، هويتي تازه يافت و به تدريج عناصر متعالي و تاريخي تشيع در فرهنگ و آداب و رسوم مردم بروز کرد. روح هنرمندان و معماران ايراني به تشيع روشن گرديد، لذا دست به آفرينش فضاهايي زد که از روح و ماهيت تشيع سرشار بود. معماري مسجد به عنوان محمل بروز چنين عقايدي از ظرايفي در طراحي برخوردار گشت که درک آنها جز با شناخت دقيق مباني اعتقادي شيعه امکان پذير نيست. بدون شک اين اعتقادات در تمامي اجزا و عناصر مسجد شامل جانمايي و ارتباطات فضايي، تزيينات، ميزان نور، رنگ، مقياس و ساير عناصر مساجد تاثير گذاشته و نمايان گشته است؛ با اين حال در اين پژوهش، جهت وصول به نتيجه اي واضح تر، دوازده نمونه از مساجد شيعي و نيز دوازده نمونه از مسجد اهل سنت از لحاظ چگونگي ارتباطات فضايي مورد بررسي تطبيقي قرار مي گيرد و اصولي که در مراتب فضايي و نحوه حرکت آدمي در مساجد رعايت مي شود، معرفي مي گردد.
نقد دايره المعارف قرآن ليدن بر اساس آرا و مباني شيعه
يکي از جديدترين آثاري که خاورشناسان و قرآن پژوهان غيرمسلمان درباره قرآن و معارف والاي آن در سال هاي اخير تدوين نموده اند، دايره المعارف قرآن ليدن است. اين دايره المعارف طبق بيان سرويراستار آن، خانم جيم دمن مک اوليف داراي هزار مدخل بوده و از سال 2000 ميلادي تاکنون پنج جلد آن انتشار يافته است. نويسندگان قرآن پژوه اين دايره المعارف، نظرات و ديدگاه هاي متفاوتي درباره موضوعات قرآني نظير مصدر قرآن، تاريخ جمع و تدوين آيات، ادبيات و ساختار قرآن، تحريف قرآن و معارف و محتواي قرآن کريم ابراز کرده اند که در برخي موارد، اصول و مباني شيعه را مورد هجمه قرار داده، اظهار نظرهاي بي پايه و اساس و غيرعالمانه اي را بيان داشته اند.
لذا اين مقاله بر آن است با رعايت اصل انصاف و واقع نگري، به نقد علمي و محققانه ديدگاه هاي خاورشناسان و نويسندگان دايره المعارف قرآن ليدن بر اساس آرا و مباني شيعه بپردازد تا سهمي در تبديل فضاي تاريک اتهام ها به فضاي روش واقع نگري جامعه بشري به اين کتاب آسماني داشته باشد.
جايگاه تفسير کشاف در تفسير الميزان
در بررسي يک کتاب تفسير، علاوه بر دقت در روش ها و گرايش هاي مفسر آن کتاب و چگونگي استدلال و شيوايي بيان و سليس بودن کلمات و مستند بودن مطالب، کيفيت بهره گيري از منابع و مآخذ، مساله اي مهم و حياتي است. تفسير کشاف زمخشري يکي از منابع کيفي و کمي مهم تفسير مرحوم علامه محمد حسين طباطبايي است. علامه در تفسير الميزان که از جمله کامل ترين تفاسير شيعه است، مطالب فراواني از کشاف نقل کرده و در موارد گوناگوني براي تحکيم استدلال هاي لغوي، بلاغي و … از آن بهره برده است. در اين نوشتار، با تطبيق و مقايسه دو تفسير، به چگونگي نقل الميزان از کشاف به سبک و روش علامه طباطبايي، در کيفيت نقل و بهره گيري از مطالب زمخشري خواهيم پرداخت.
الاهيات اجتماعي شيعه
الاهيات اجتماعي به آن بخش از دانش الاهيات اطلاق مي شود که به حيات اجتماعي انسان و عوارض و لوازم و تبعات آن حيات، همچون حکومت، تجارت، تعليم و تربيت، قضاوت، نکاح و طلاق، و جنگ و صلح مي پردازد.
اين رشته بين رشته اي، خود از پنج بخش حديث اجتماعي، تفسير اجتماعي، فقه اجتماعي، کلام اجتماعي و اخلاق اجتماعي تشکيل مي شود. به شاخه هاي مذکور از آن جهت عنوان الاهيات اطلاق مي شود که همه آنها با متون ديني (قرآن مجيد و احاديث) سروکار داشته، هر يک با شيوه اي اختصاصي مدعيات، آموزه ها و احکام ديني را شرح، توضيح و تفريع و توجيه مي کنند.