تعليقات ابن‌عتائقى بر تفسير على‌بن ابراهيم قمى
ابن‌عتائقى حلّى (متوفى 786 هجرى)، از دانشمندان قرن هشتم حِلّه و صاحب آثار فراوانى است كه بيشتر آنها تاكنون چاپ نشده است. يكى از آثار چاپ نشده او خلاصه‌اى است كه از تفسير علىّبن ابراهيم قمى (دانشمند شيعى قرن چهارم هجرى) فراهم آورده و نزديك به يكصد و پنجاه مورد تعليقه بر اين تلخيص افزوده است. در اين گفتار، چندين تعليقه ابن‌عتائقى در مباحث قرآنى، ادبى و لغوى، رجالى و تاريخى تفسير قمى، براساس دو نسخه خطى از كتاب ابن‌عتائقى آمده است.
حواشى شيخ بهاء الدين عاملى بر كافى
نگارنده در اين گفتار، شش مورد از تعليقات شيخ بهاءالدين عاملى بر دو حديث از كتاب كافى در باب ويژگى‌هاى عقل را از يك نسخه خطى كافى نقل مى‌كند.
وجوه و مصاديق واژه‌هاى «ماء» و «سماء» در قرآن
معانى واژه‌هاى «ماء» و «سماء»، در اين مقاله مورد بررسى است. «ماء» در قرآن، در دو بُعد مادّى و معنوى مطرح شده است. در بعد مادى، مصاديقى مثل آب نوشيدنى، باران و نطقه؛ و در بعد معنوى، مصاديقى مثل: حامل عرش الهى، پاداش استقامت در راه حق و مايه تأليف قلوب دارد.
كلمه «سماء» نيز در اصل به معناى رفعت و بلندى است. در قرآن، اين كلمه نيز دو بُعد مادّى و معنوى دارد: مادّى يعنى آسمان كه همگان مى‌بينند. معنوى، مانند غيب و ملكوت.
جايگاه تأويل در روايات تفسيرى امام سجاد علیه السّلام
بخش قابل توجهى از روايات تفسيرى را كه از امام سجاد 7 برجاى مانده، تأويل آيات و ارائه مصاديق آنها تشكيل مى‌دهد. اين روايات نقش تعيين‌كننده‌اى در بازسازى عقايد جامعه پس از شهادت سيد الشهداء 7 دارد، در اين گفتار، فزونىِ روايات تأويلى و تعيين مصاديق آيات، بر پايه مخاطب و فضاى صدور روايات تحليل شده است.
نگارنده، نمونه‌هايى از موضوع‌هاى اين روايات را بدين‌سان برمى‌شمارد: بازسازى بنيان تفكّر ولايت‌مدار، ترسيم محورهاى تفكّر مهدوى، تعيين مصاديق آيات.
تعليقات آيت‌الله جعفرى بر اصول كافى، هفده باب از كتاب الحجّة
آيت الله شيخ محمّد رضا جعفرى ضمن ترجمه انگليسى كتاب اصول كافى، تعليقات ارزشمندى بر آن افزوده است. در اين گفتار، تعليقات نگارنده بر هفده باب كافى آمده است. نگارنده در اين تعليقات، درباره سليمان و ابوذر، حكومت عبّاسيان، نام بعضى از راويان احاديث، و درونمايه احاديث، نكات مهمّى بيان كرده است.
معرفی کتاب تفسير مصباح الهدى
نگارنده در اين گفتار، تفسير مصباح الهدى نوشته ميرزا جواد تهرانى را شناسانده، شيوه تفسيرى و درونمايه آن را مرور مى‌كند. شرح حال مختصر ميرزا جواد تهرانى نيز در اين گفتار آمده است.
آيات العقائد
در مقدّمه، بر اين نكات تأكيد مى‌شود: «در معارف قرآنى به ويژه در آيات اعتقادى توحيد و معاد، بايد روش تعقّل در تعاليم وحى را در درجه نخست اهمّيّت قرار داد… عقل درمى‌يابد كه وحى، منبعى استوار و مطمئن براى دريافت حقايق است… و از سويى درمى‌يابد كه خطا و محدوديت در وحى راه ندارد… البتّه آيات و احاديثى مورد استفاده قرار مى‌گيرد كه از متشابهات نباشد و از روشنى دلالت برخوردار باشد، چنان كه در احاديث، افزون بر روشنى دلالت، قوّت سند و صحت انتساب آن به معصومين : نيز بايد احراز گردد.» (آيات العقائد، ص 14ـ15)
حقوق مسلمين؛ موسوعه قانونى در ارتباط با مسلمانان شيعى
اين گفتار، ترجمه مقدّمه امِده كِرى بر ترجمه فرانسوىِ كتاب شرايع الاسلام محقق حلّى است. كِرى ـ كه در اواخر قرن 19 ميلادى، اين ترجمه را به سامان رسانده ـ در مقدّمه خود، به تاريخ فقه و حقوق اسلامى اشاره مى‌كند، ازجمله: شيخ مفيد، شيخ طوسى، سيد مرتضى. سپس به تفصيل در مورد شرح حال محقق حلّى و شناسايى كتاب شرايع الاسلام مى‌پردازد. نگاه خاصّ برون‌دينى به فقه شيعى را در اين گفتار مى‌توان يافت.
انديشه تفويض و آراى مفوضه؛ واكاوى يك خلط ناموفّق
صحت نقد و بررسى تاريخ تفكّر هر مذهبى بيش از هر چيز نيازمند دسترسى به منابع متقن و موثق است. پس از آن، ايده‌پردازى صحيح در ارائه طرحى جامع در اين زمينه نيازمند تحليل‌هاى سالمى است كه توانايى جمع اطلاعات پراكنده را به همراه داشته و از هجوم نقض‌هاى پى‌در پى در امان باشد. در طراحى تاريخ تفكر شيعه، برخى مبتلا به افراط و تفريط‌هايى شده‌اند كه نتيجه‌اى جز ارائه طرحى ناقص و ناكارآمد نداشته است.
مستشرقان يهودى و تفاسير اوّليّه اماميّه
اين مقاله به نقد و بررسى اشكالات يك نويسنده يهودى بر باورهاى شيعه اماميّه درخصوص عصمت پيامبر و عدد ائمّه : اختصاص دارد. به گمان وى، متون اوّليّه شيعه اماميّه در گذر زمان مورد پالايش قرار گرفته و امروزه در معتقدات شيعه اماميّه، اثرى از آن مشاهده نمى‌شود. او در كتابى كه درباره تفاسير اوّليّه اماميّه نوشته، با استناد به دو روايتِ برگرفته از تفاسير قمى و عياشى ـ كه به ترتيب در مورد معراج پيامبر 9 و معناى تأويلى «سبع سنابل» سخن گفته‌اند و او آنها را دو روايت غيرعادى مى‌نامد ـ نسبت به عصمت پيامبر9 و نيز عدد ائمّه : شبهه كرده است. در روايت اوّل ذيل آيه 94 سوره يونس، از وحى الاهى به پيامبر 9 در شب معراج در مورد مقامات اميرالمومنين 7 و خطور عظمت آن مقام در نفس پيامبر 9 سخن به
ميان آمده كه به گمان آن نويسنده بر حسادت پيامبر به امام على 7، شكّ در اين وحى و در نتيجه عدم عصمت ايشان دلالت دارد. در روايت دوم هم كه هفت تن از فرزندان امام حسين 7 بعنوان مصاديق سنبله ذكر شده است، نويسنده ياد شده مدّعى است كه اين روايت برخلاف آنچه شيعه امروز به آن معتقد است، از حصر تعداد ائمّه به هفت نفر و قائم بودن هفتمين آنها حكايت دارد.
جايگاه صحابه در تبيين قرآن: بررسى ده حديث
آيت الله محمّد هادى معرفت در كتاب «التفسير الاثرى الجامع»، براى تبيين مبناى خود در شيوه گزينش احاديث تفسيرى، به ده حديث از پيامبر و ائمه عليهم السلام استناد كرده كه براساس آن،اقوال صحابه و تابعين، حجّيّت و اعتبار كامل دارند. نويسنده، اين مقاله را در نقد و بررسى اين نظريه نوشته و اين احاديث را از ديدگاه سند و دلالت، بررسى و نقد مى‌كند.
دو سند در مورد كتابخانه ناصريه هند
كتابخانه ناصريه هند، يكى از آثار جاودانه‌اى است كه از خاندان صاحب عبقات بر جاى مانده است. اين كتابخانه، دهها سال، از زمان علامه سيد محمد قلى لكهنوى (پدر ميرحامد حسين) تا چند نسل پس از او، همواره با تلاشهاى دانشوران اين خاندان، راه ترقّى و تكامل پيموده و خود، منشأ بركات فراوانى بوده است.
درباره اين كتابخانه و سير تحوّلات آن، در جاى ديگرى بايد به تفصيل سخن رود. در اينجا دو سند درباره اين كتابخانه مي‌آيد، كه شامل دو يادداشت است كه پنجاه سال پيش، علّا مه امينى صاحب الغدير و فرزند دانشمند ايشان آيت‌الله حاج شيخ رضا امينى در دفتر يادبود كتابخانه نوشته‌اند و توسط حجة الاسلام شيخ عبدالله غفرانى در اختيار فصلنامه سفينه قرار گرفته است. لطف ايشان را سپاس مىگزاريم و آرزوى توفيق روزافزون براى ايشان داريم.
مروری بر احادیث معرفت خدا (1)
شمارى از روايات پيامبر و امامان معصومعليهم السلام، راه معرفت خدا را منحصر در آن دانستهاند كه خدا، خودش را به بشر معرّفى كند. نويسنده، در اين گفتار، ابتدا چهارده حديث در اين موضوع نقل مى‌كند و به توضيح آنها مى‌پردازد. پس از آن، نُه نتيجه در بحث توحيد، از آن احاديث مى‌گيرد. آنگاه، به يك حديث مهمّ در اين باب – همراه با ترجمه و توضيح آن و كلام علامه طباطبايى – اشاره مى‌كند. در پايان، چهار حديث را كه ظاهراً با موضوع اصلى مقاله تعارض دارند، بررسى مى‌كند و نتيجه مى‌گيرد كه هيچكدام از آنها با مدّعاى اصلى نويسنده – يعنى انحصار معرفت خدا به معرّفى خودش به بشر – تعارض ندارد.
پژوهشی در نسخه شهید اول از صحیفه سجادیه
نويسنده در اين گفتار، درباره كتاب صحيفه سجاديه از ديدگاه شهرت و تواتر، متن و روايت آن گفت و گو مى‌كند. سپس به روايت مشهور و متداول صحيفه مى‌پردازد و علل اختلاف روايات صحيفه را بررسى مى‌كند. آنگاه نسخه شهيد اول را با اجازات و مقابلههاى آن مىشناساند،اصالت آن را ثابت مى‌كند، راويانى را كه شهيد اول صحيفه را از آنها نقل كرده و راويانى را كه صحيفه را از شهيد اول نقل كردهاند، برمى‌شمارد. و پس از آن نام كسانى را مىآورد كه صحيفه را به صورت وجاده از نسخه شهيد اول نقل كردهاند.