کتابشناسی تحلیلی پایاننامه های رضوی حوزوی
پایان نامهها، از منابع مهم اطلاعاتی و پژوهشی به شمار میروند که در نسخههای محدود تولید میشوند و باید در پژوهشهای بعدی از آنها استفاده شود. نویسندگان در این گفتار، 9 علیه السلام پایان نامه را شناساندهاند که در حوزههای علمیه ایران در مورد امام رضا علیه السلام نوشته شده است. بیشتر اینان همراه با چکیده عرضه شدهاند. براساس این گفتار، بیشترین موضوعی که در پایاننامهها بررسی شده، سیره اخلافی – سیاسی امام رضا علیه السلام است، که 39 عنوان (نزدیک به چهل درصد) را به خود اختصاص داده، و کمترین عدد، از آنِ موضوعهای حدیث و جلوههای تربیتی است که هر کدام 2 پایاننامه بدان پرداختهاند.
معرفی سه کتاب مشتمل بر مجموعة مقالهها، در موضوع امام رضا علیه السلام
جنبههای برجسته و آموزههای نورافشان در متون و اخبار رسیده از امام رضا علیه السلام ، با وجود پژوهشهای پرشمار، همواره نکاویدههای فراوان دارد. در این مقاله، سه مجموعه معرفی میشود که هر کدام دربرگیرندة دهها نوشتار و مقالة با ارزش علمی بوده و به صورت کتاب، چاپ شده است. اول و دوم دو جلد مجموعه با نام «ابعاد و شخصیت و زندگی حضرت رضا علیه السلام » که در کلّ مشتمل بر 25 نوشته است. سومین مجموعه مقاله کتابیست با عنوان «جستاری در ادعیه رضویه» که در یک جلد چاپ شده و شامل 25 مقاله میباشد. معرفی مختصری از هر پژوهش در ادامه خواهد آمد. غالباً مقالات و تحقیقهائی که در قالب همایشها ارائه میشوند، کمتر مورد توجه قرار گرفته و اطلاعرسانی درستی در مورد آنها صورت نمیگیرد، و سایتهای معروفی که مقالات را نمایه میکنند نیز به اینگونه مجموعهها توجه ندارند، لذا هدف از این گزارش، اطلاع رسانی به جامعة علمی کشور است تا از وجود چنین پژوهشهایی بیخبر نمانند. اگر چه گاه نکات مثبت و یا منفیِ تحقیقها مطرح شده، ولی نگارنده به هیچ روی، رویکرد تحلیل، تمجید، و یا نقد نداشته است.
مکتب تفسيری امام علی بن موسی الرضا علیه السلام
روايات تفسيري امام رضا علیه السلام به دليل شرایط خاصّ سياسي و علمي زمان خود، از اهميت خاصي برخوردار است، به گونهای که ميتوانيم بر آن به مكتب تفسيري امام رضا علیه السلام اطلاق نماييم؛ زیرا ايشان در دوران سکونت در مرو تا حدودی آزادانه و تقریباً بدون تقیه به نشر معارف اسلامی میپرداخت؛ نویسندگان به بررسي روش تفسير امام رضا علیه السلام در مکتب تفسیری ایشان پرداخته و روشهاي گوناگون امام را در تفسير قرآن بيان كردهاند. امام علیه السلام در همه روشهاي تفسيري قرآن، از روش تفسير قرآن به قرآن استفاده كرده است. در پايان به مباحث علوم قرآن از نگاه امام رضا علیه السلام نيز اشاره شده است.
مروری بر معنای عبارت «ادنی المعرفة» در حدیث امام رضا علیه السلام
معنای عبارت «ادنی المعرفة» که در حدیث امام رضا علیه السلام در باب توحید به کار رفته، موضوع اصلی این مقاله است. نویسنده، معنای «کمترین حدّ معرفت» را در برابر این عبارت نمیپذیرد و به جای آن، «حقّ المعرفة» و «حدّ المعرفة» را پیشنهاد میکند. به نظر وی ترجمۀ مورد نقد، به دلیل کلام محمد غزالی در کتاب احیاء العلوم مطرح شده است. لذا در بررسی خود، ابتدا اصل کلام غزالی را طرح میکند، و نقد آن را از کلام میرزا حبیب الله خویی میآورد. آنگاه معنای «ادنی» را در لغت، قرآن، حدیث و کلام محدثان از جمله میرزا مهدی اصفهانی پی میگیرد؛ سپس با طرح نکاتی در باب فطری و موهبتی بودن توحید، به مدعای خود میپردازد.
راهنمای پژوهش درباره دعبل خزاعی
دِعبِل خُزاعی شاعری نامدار از سدة سوم و در شمار یاران امام رضا علیه السلام است. و قصیدة تائیة او که در حضور حضرت رضا علیه السلام خوانده، در میان اشعار او شهرت خاصّی دارد. این مقاله، گزارشی است از حدود 150 منبع در مورد دعبل، که در چهارده بخش سامان یافته است، از جمله: کتابهای چاپی و خطی، مقالات نشریات و کتابهای مرجع، پایاننامهها، آثار مربوط به قصیدة تائیه، آثاری به زبانهای غیر از فارسی و عربی.
روششناسی تفسیری امام رضا علیه السلام
در طول تاریخ تفسیر قرآن کریم از آغاز تا کنون تفاسیر متعدد و گوناگونی از آیات قرآن کریم از سوی مفسران ارائه شده است، هر مفسر با توجه به علایق و قدر علمی خود در نگارش تفسیر از روش یا روشهای متفاوتی برای روشن ساختن معانی و مفاهیم آیات بهره میگیرد. ائمه: نیز به عنوان مفسران واقعی کلام وحی، که پس از پیامبراکرم6 آشناترین افراد به مراد و مقصود خداوند متعال هستند، روش و شیوهای در تفسیر قرآن کریم دارند که برای شناسایی روش ایشان، تنها مستند ما روایات تفسیری است. در این پژوهش به هدف شناسایی روش تفسیری امام رضا علیه السلام روایات تفسیری ایشان مورد بازکاوی قرار گرفته است؛ و در این بررسی مشخص شد ایشان روشی جامع در تفسیر آیات قرآن کریم دارند، و با بهرهگیری از روش قرآن به قرآن، استفاده از روایات دیگر ائمه: و همچنین روش کلامی به تفسیر آیات پرداختهاند که روش اخیر نسبت به دیگر روشها در روایات تفسیری ایشان غلبه دارد.
نگاهی به موضوع بداء در مناظرة ارزشمند امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی
در میان صفات و افعال الهی، بحث بداء از جایگاه ویژه برخوردار است تا آنجا که تاکید گردیده که خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده، مگر اینکه از او نسبت به بداء الهی میثاق گرفته است. امام رضا علیه السلام در مناظره با سلیمان مروزی براساس آیات قرآن به اثبات و شرح اجمالی حقیقت مفهوم بداء پرداختهاند، در این گفتار، با رجوع به آراء برخی از دانشمندان برجستة شیعه، اعم از محدثان و متکلمان و فلاسفه به تبیین معنای بداء پرداخته شده است.
از جمله شروح علماء در این خصوص، تقریرات میرزا مهدی اصفهانی (ره) است که براساس آن به تفصیل، جنبههای مختلف مسئلة بداء روشن شده است.
الرساله المأمونیة ـ تصحیح: محمد حسین نجفی
عباسقلی شریف رازی از دانشوران سدة چهاردهم، در الرساله المأمونیة در موضوع شهادت امام رضا علیه السلام سخن میگوید. مؤلف با بررسی مقالهها و نوشتههای دانشمندانی همچون ابوبکر خوارزمی، قطیفی، ابوالفرج اصفهانی، شیخ صدوق، حسن بن محمد نوفلی، ابوالصلت هروی، قول علامة مجلسی را بهترین سخن در این موضوع میداند که امام رضا علیه السلام با سمّ مأمون به شهادت رسیده است. این رساله تاکنون خطی بوده و متن آن برای نخستین بار در انجا چاپ شده است.
خورشید شرق، کتابی در شناخت جناب فضل بن شاذان نیشابوری
خورشید شرق در سده سوم عنوان کتابی است از دکتر مهدی بیات مختاری در مورد شخصیت و آثار جناب فضل بن شاذان نیشابوری (متوفی 260) صحابی و دانشمند بزرگ شیعی، که به عنوان چهارمین کتاب از سلسله «بزرگان شیعه» و بیستمین کتاب از سلسله منشورات مؤسسه کتابشناسی شیعه منتشر شده است.
مبنای اصلی کتاب، پایان نامه دکترای نویسنده بوده با این مشخصات:
فضل بن شاذان نیشابوری، زندگی و آراء او. پایاننامه دکتری علوم قرآن و حدیث، نوشته م – بیات مختاری. استاد راهنما: آیت الله محمدهادی معرفت. اساتید مشاور: آیت الله مسلم داوری و حجه الاسلام محمد علی مهدوی راد. دانشگاه قم: مرکز تربیت مدرس، بهار 1385، 11 علیه السلام 2 صفحه، موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه قم، به شماره «160- علوم قرآن» دربخش پایان نامهها.
نگاهی گذرا بر علم بلا معلوم در احادیث امام رضا علیه السلام
علم بلا معلوم در مناظرة امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی بیان و با توضیحات میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی بررسی و تبیین شده است. خداوند وصف ناپذیر است. اما توصیفی که از جانب بندگان نسبت به خدای متعال انجام میشود، دو گونه است: 1. وصف خداوند آنگونه که خود توصیف کرده (معرفت فطری). 2. وصف خدا آنگونه که بشر ادراک میکند. بندگان مخلص خدا وصفی از جانب خود نسبت به خدای متعال نمیکنند. کسی که به دنبال توصیف خدا باشد، جاهل به خداست و درباره خدا به الحاد افتاده است. امام رضا علیه السلام بندگان را از توصیف خدا به علم و قدرت به سان توصیف خودشان به علم و قدرت بر حذر داشته است. علم و قدرت در انسان کمالی مستقل از حقیقت انسان و در گفتار اوست. همچنین ارادة خدا غیر از علم و قدرت است. ارادة خدا، احداث و ایجاد اوست و برای خدا قصد چیزی را داشتن و فکر نمودن در کار مطرح نیست. وجود معلوم همراه با علم، تحدید علم است و خداوند از هر گونه تحدید و تعینی در علمش منزّه است.
توحید تنزیهی در کلام رضوی
حدود دو هزار حدیث از امام رضا علیه السلام در موضوعات مختلف جمعآوری شده که حدود پانصد حدیث آن در موضوعات اعتقادی و توحیدی است. در احادیث رضوی توحید تنزیهی از ابعاد مختلف بررسی شده است: اولین درجه معرفت خدا خروج از حد تعطیل و تشبیه است. توحید تنزیهی به معنای اعتقاد به یگانه دانستن خدا و بیدلیل دانستن او در تمامی صفات کمالی و عدم اشتراک هیچ یک از مخلوقات با او نه در ذات و نه در صفات. در این مقاله عناوین زیر آمده است: وصفناپذیری خدا با حواس و ادراکات، منع تشبیه، اثبات بلا تشبیه، حدود شرک و کفر، نهی از توصیف خدا به غیر آنچه خود توصیف کرده، همراه نبودن چیزی با خدا، خالقیت خدا، حدوث عالم، علم خدا، رد سخن ثنویّه. در بیان رضوی، معرفت، صنع و فعل خدا است و پاداش توحید، بهشت و ایمنی از عذاب الهی میباشد. تفکر درباره خدا به معنای “تفکر در قدرت و عظمت خدا با دقت در عظمت مخلوقاتش”، معادل با عبادت ذکر شده است.
راهنماى پژوهش درباره علامه امينى و آثارش
اين گفتار، حدود 260 منبع درباره علامه امينى و آثار او را مىنماياند. اين منابع
شامل كتاب اعم از تك نگاشت يا بخشى از منابع، مقاله، پايان نامه، مدخل هايى از كتابهاى
مرجع از جمله دانشنامهها و منابع غير مكتوب است.در انتخاب مدخلها براى معرفى، عواملى
مدّ نظر بوده، از جمله قدمت، اعتبار، نوآورى، پژوهشى بودن. منابع معرفى شده در مورد علامه
امينى، مكتبة الامام اميرالموءمنين عليهالسلام در نجف كه به دست او تأسيس شده و آثار مكتوب او
سامان يافته، كه در اين مورد، منابع مربوط به كتاب الغدير جايگاه ويژهاى دارد.
