نگاهی به موضوع بداء در مناظرة ارزشمند امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی
در میان صفات و افعال الهی، بحث بداء از جایگاه ویژه برخوردار است تا آنجا که تاکید گردیده که خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده، مگر اینکه از او نسبت به بداء الهی میثاق گرفته است. امام رضا علیه السلام در مناظره با سلیمان مروزی براساس آیات قرآن به اثبات و شرح اجمالی حقیقت مفهوم بداء پرداخته‌اند، در این گفتار، با رجوع به آراء برخی از دانشمندان برجستة شیعه، اعم از محدثان و متکلمان و فلاسفه به تبیین معنای بداء پرداخته شده است.
از جمله شروح علماء در این خصوص، تقریرات میرزا مهدی اصفهانی (ره) است که براساس آن به تفصیل، جنبه‌های مختلف مسئلة بداء روشن شده است.
الرساله المأمونیة ـ تصحیح: محمد حسین نجفی
عباسقلی شریف رازی از دانشوران سدة چهاردهم، در الرساله المأمونیة در موضوع شهادت امام رضا علیه السلام سخن می‌گوید. مؤلف با بررسی مقاله‌‌ها و نوشته‌‌ها‌ی دانشمندانی همچون ابوبکر خوارزمی، قطیفی، ابوالفرج اصفهانی، شیخ صدوق، حسن بن محمد نوفلی، ابوالصلت هروی، قول علامة مجلسی را بهترین سخن در این موضوع می‌داند که امام رضا علیه السلام با سمّ مأمون به شهادت رسیده است. این رساله تاکنون خطی بوده و متن آن برای نخستین بار در ا‌نجا چاپ شده است.
خورشید شرق، کتابی در شناخت جناب فضل بن شاذان نیشابوری
خورشید شرق در سده سوم عنوان کتابی است از دکتر مهدی بیات مختاری در مورد شخصیت و آثار جناب فضل بن شاذان نیشابوری (متوفی 260) صحابی و دانشمند بزرگ شیعی، که به عنوان چهارمین کتاب از سلسله «بزرگان شیعه» و بیستمین کتاب از سلسله منشورات مؤسسه کتابشناسی شیعه منتشر شده است.
مبنای اصلی کتاب، پایان نامه دکترای نویسنده بوده با این مشخصات:
فضل بن شاذان نیشابوری، زندگی و آراء او. پایان‌نامه دکتری علوم قرآن و حدیث، نوشته م – بیات مختاری. استاد راهنما: آیت الله محمد‌هادی معرفت. اساتید مشاور: آیت الله مسلم داوری و حجه الاسلام محمد علی مهدوی راد. دانشگاه قم: مرکز تربیت مدرس، بهار 1385، 11 علیه السلام 2 صفحه، موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه قم، به شماره «160- علوم قرآن» دربخش پایان نامه‌ها.
نگاهی گذرا بر علم بلا معلوم در احادیث امام رضا علیه السلام
علم بلا معلوم در مناظرة امام رضا علیه السلام با سلیمان مروزی بیان و با توضیحات میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی بررسی و تبیین شده است. خداوند وصف ناپذیر است. اما توصیفی که از جانب بندگان نسبت به خدای متعال انجام می‌شود، دو گونه است: 1. وصف خداوند آنگونه که خود توصیف کرده (معرفت فطری). 2. وصف خدا آنگونه که بشر ادراک می‌کند. بندگان مخلص خدا وصفی از جانب خود نسبت به خدای متعال نمی‌کنند. کسی که به دنبال توصیف خدا باشد، جاهل به خداست و درباره خدا به الحاد افتاده است. امام رضا علیه السلام بندگان را از توصیف خدا به علم و قدرت به سان توصیف خودشان به علم و قدرت بر حذر داشته است. علم و قدرت در انسان کمالی مستقل از حقیقت انسان و در گفتار اوست. همچنین ارادة خدا غیر از علم و قدرت است. ارادة خدا، احداث و ایجاد اوست و برای خدا قصد چیزی را داشتن و فکر نمودن در کار مطرح نیست. وجود معلوم همراه با علم، تحدید علم است و خداوند از هر گونه تحدید و تعینی در علمش منزّه است.
توحید تنزیهی در کلام رضوی
حدود دو هزار حدیث از امام رضا علیه السلام در موضوعات مختلف جمع‌آوری شده که حدود پانصد حدیث آن در موضوعات اعتقادی و توحیدی است. در احادیث رضوی توحید تنزیهی از ابعاد مختلف بررسی شده است: اولین درجه معرفت خدا خروج از حد تعطیل و تشبیه است. توحید تنزیهی به معنای اعتقاد به یگانه دانستن خدا و بی‌دلیل دانستن او در تمامی صفات کمالی و عدم اشتراک هیچ یک از مخلوقات با او نه در ذات و نه در صفات. در این مقاله عناوین زیر آمده است: وصف‌ناپذیری خدا با حواس و ادراکات، منع تشبیه، اثبات بلا تشبیه، حدود شرک و کفر، نهی از توصیف خدا به غیر آنچه خود توصیف کرده، همراه نبودن چیزی با خدا، خالقیت خدا، حدوث عالم، علم خدا، رد سخن ثنویّه. در بیان رضوی، معرفت، صنع و فعل خدا است و پاداش توحید، بهشت و ایمنی از عذاب الهی می‌باشد. تفکر درباره خدا به معنای “تفکر در قدرت و عظمت خدا با دقت در عظمت مخلوقاتش”، معادل با عبادت ذکر شده است.
راهنماى پژوهش درباره علامه امينى و آثارش
اين گفتار، حدود 260 منبع درباره علامه امينى و آثار او را مىنماياند. اين منابع
شامل كتاب اعم از تك نگاشت يا بخشى از منابع، مقاله، پايان نامه، مدخل هايى از كتابهاى
مرجع از جمله دانشنامهها و منابع غير مكتوب است.در انتخاب مدخلها براى معرفى، عواملى
مدّ نظر بوده، از جمله قدمت، اعتبار، نوآورى، پژوهشى بودن. منابع معرفى شده در مورد علامه
امينى، مكتبة الامام اميرالموءمنين عليهالسلام در نجف كه به دست او تأسيس شده و آثار مكتوب او
سامان يافته، كه در اين مورد، منابع مربوط به كتاب الغدير جايگاه ويژهاى دارد.
معرفى «معجم احاديث الإمام المهدى عليه السلام» در پرتو اصول حاكم بر جوامع حديثى
موسوعهها يا دايرهالمعارفهاى حديثى مجموعههاى كلان
حديثى با كاركردهاى مختلف است كه دانشمندان حوزه علم حديث در
عصر حاضر به منظور جمعآورى و تبويب موضوعى احاديث معصومين
متناسب با نيازهاى گوناگون بدان روى آوردهاند. اين مجموعهها در
واقع گونهاى از تأليفات حديثى شمرده مىشود كه با عنوان «جامع
حديثى» سابقه آن به اواخر قرن دوم مىرسد. مؤلّفان جوامع حديثى از
ديرباز گاه در صدد جمع مطلق احاديث معصومين عليهمالسلام بودهاند و گاه
تنها در موضوعى خاص به گردآورى احاديث پرداخته‌اند. از اينرو
جامع حديثى گاه «جامع مطلق» و گاه «جامع نسبى» محسوب مىشود.
دانشمندان حوزه حديث در بررسى و شناسايى اين جوامع ملاكهاى
گوناگونى را مورد نظر قرار مىدهند. در اين مقاله موسوعه «معجم
احاديث الإمام المهدى عليهالسلام» از منظر اين ملاكها بررسى و معرّفى شده
است.
مستدركى بر نهج البلاغه در ميان نسخه هاى خطى نهج البلاغه
از آنجا كه نهج البلاغه دربردارنده بليغترين و فصيحترين
خطبههاى اميرالمؤنين عليهالسلام است، عالمان، محدّثان و ادباء بسيارى پس
از تأليف اين كتاب، شروع به نوشتن شرح، حاشيه و استدراك بر اين
كتاب گرانسنگ كردند. از جمله اين مستدركها مى‌توان به مستدرك
احمدبن ناقه (م 559 ق) اشاره كرد كه داشتن خطبههايى مانند:
الدرهاليتيمة، الأقاليم، البيان، از ويژگيهاى اين مستدرك است. يادآورى
مىشود كه اين خطبهها در هيچ يك از مصادر روايى موجود به طبع
نرسيده است.
فضاى تاريخى عرضه و تبيين معارف دين از سوى اهل بيت عليه السلام با تأكيد بر آموزه هاى روايى
ارائه و تبيين آموزه هاى عميق شيعه كه ريشه در كتاب و
سنّت دارند، نيازمند بسترى مناسب است كه تحقق آن در ارتباط
مستقيم با همسويى يا عدم همسويى عناصر اثرگذار تاريخى يا همان
اجزاء سياسى، اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى است. تأمّلى بر تأثير اين
عناصر بر روند ارائه اجمالى ـ تفصيلى دستگاه معرفتى شيعه و تبيين آن
در دورههاى مختلف حضور امامان، بدون پيدايش تغيير در مبانى آن،
مهر تأييد مىنهد.
نوشته پيش رو تلاش دارد تا نظريه فوق را به صورت تطبيقى در مورد
آموزه امامت، بر اساس روايات اهلبيت عليهمالسلام ارائه نمايد كه در آن،
ضمن پاسخ به چرايى برخى پديدههاى تاريخى معرفتى، چگونگى روند
مذكور را پيش از دوران غيبت آنچنانكه منظومه معرفتى
اهلبيت عليهمالسلام در نهان دارد، نشان دهد.
تعليقات آيت الله شيخ محمّد رضا جعفرى بر اصول كافى هشت باب از كتاب الحجة
پيشتر در شماره‌هاى 19، 20، 22، 23، 24، 25، 27 و 28 سفينه، ترجمه بخشهايى از تعليقاتى كه مرحوم آيت الله شيخ محمّدرضا جعفرى نجفى بر ترجمه انگليسى اصول كافى نوشته بود، به نظر خوانندگان رسيد. اين تعليقات به ترتيب ابواب كتاب الحجة عرضه شده است؛ امّا يك بخش از اين نوشتارها باقى مانده است كه در ترتيب ياد شده، بايد ميان مطالب شماره 19 و 20 قرار مى‌گرفت.
نقد و بررسى كتاب «قرآن و كتاب مقدس؛ درون مايه هاى مشترك»
در ميان مستشرقان برخى براى كم اعتبار جلوه دادن قرآن و
دين اسلام سعى بر آن دارند تا نشان دهند قرآن از عهدين استفاده نموده
است. براى پژوهشگران اين سؤال مطرح است كه چقدر مشابهت ميان
قرآن و عهدين وجود دارد كه چنين ادعايى مىتواند مطرح شود. كتاب
“قرآن و كتاب مقدس؛ درون مايههاى مشترك” كتابى است كه مىتواند
تا حدودى به اين سؤال پاسخ دهد. در اين نوشتار به كتابشناسى آن
پرداخته مىشود. در انتها نيز به چند نقد عمده اكتفا شده است.
عدد المحاربين فى الطّفّ لسيّد الشهداء عليه السلام
نويسنده در اين رساله كه در سال 1234 نوشته شده، درباره
تعداد كسانى كه در روز عاشورا به جنگ با حضرت سيّدالشهدا عليهالسلام
آمدند، بر اساس منابع تاريخى بحث و بررسى مىكند. در مقدّمه، درباره
سيّد حسن صدر و آثار او تحقيق شده است.
معناشناسى حديث «لو دلّيتم بحبل الى الارض لهبط على الله» و نقد ديدگاه عرفا درباره آن
از جمله مستندات روايى صوفيه، عبارت «لو دُلِّيتُم بِحَبلٍ الى الارض لَهَبِطَ عَلَى الله» است. آنها اين روايت را به عنوان شاهدى بر نظريه وحدت وجود و موجود تلقى مى‌كنند. درباره مآخذ و اسناد اين حديث، بايد گفت كه در منابع حديثى شيعه، حديث مزبور نقل نشده است؛ امّا محدّثان سنّى، آن را در تفسير آيات ابتدايى سوره حديد، با اسنادى ضعيف نقل كرده و توضيحاتى در مورد آن بيان داشته‌اند. مى‌توان گفت، بر فرض صدور اين حديث از پيامبر 9، مراد از آن اشاره به احاطه علم و قدرت خداوند بر همه جاست؛ هم‌چنانكه برخى محدثان نيز بدان اشاره كرده‌اند.
كاوشى در دعاى ام داوود
ادعيه مأثور از گنجينه‌هاى معنوى و ميراث فرهنگى شيعه است كه در بنيانهاى اعتقادى و زيرساختهاى فرهنگى انديشه شيعى و در تقويت اركان ايمانى و تحكيم پايه‌هاى معرفتى انسان نقش شايسته و مؤثّر دارد. يكى از اين دعاها، دعاى استفتاح معروف به ام داوود است كه به خواندن اين دعا، به همراه اعمال ويژه آن در نيمه ماه رجب توصيه شده است. اين دعا را بزرگانى چون شيخ طوسى، ابن طاووس و علامه مجلسى از نظر تأثير براى رسيدن به حاجت و رفع گرفتارى و برطرف شدن ظلم و ستم، معتبر دانسته‌اند.
در اين نوشتار كه تحقيقى پيرامون دعاى شريفه است، تلاش بر اين بوده كه پس از آشنايى اجمالى با دعاى ام داوود، صحت صدور آن از معصوم به يكى از سه شيوه ارزش منابع و صحت سند و قابليت انطباق بر قرآن و سنّت و عقل سنجيده شود.