منبع شناسی حديث ثقلين تا سال 1385 شمسی

این نوشتار شامل معرفی 23 عنوان کتاب و نُه مقاله و پایان نامه در موضوع حدیث ثقلین است. نگارنده آثار مکتوب در این زمینه را تا سال 1385شمسی از دانشمندان شیعه و سنی به صورت توصیفی و تحلیلی شناسانده است.

شيوه‌های ارتباط فرشتگان با ائمه علیهم السلام

ارتباط پیامبران و حتی برخی از برگزیدگان خداوند مانند حضرت مریم(سلام الله علیها)با فرشتگان، از موضوعات مهمی است که در فرهنگ قرآنی و روایی ما مطرح است. این موضوع با وجود اهمیت آن، به جهات مختلف مبهم مانده است. در این نوشتار سعی شده، با شیوۀ تحلیلی و توصیفی و با بررسی روایات معصومان(علیهم السلام)، به این پرسش ها پاسخ دهیم که آیا شواهد قرآنی و روایی، ارتباط ائمه(علیهم السلام) و دیگر افراد غیر پیامبر را با فرشتگان تأیید می‌کند؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ، این ارتباط به چه شیوه‌هایی انجام می‌شده است؟ در این بررسی به این نتیجه رهنمون می‌شویم که چنین ارتباطی برای ائمه و غیر پیامبران، مستند قرآنی و روایی دارد و این ارتباط به دو شیوۀ تمثل فرشتگان در قالبی مادی و تحدیث محقق می‌شود. «تحدیث» سخن گفتن فرشته با ولی خداست که در این حالت، محدَّث، فرشته را نمی‌بیند و فقط صدای او را می‌شنود. برخورداری از چنین ارتباطی مستلزم نبوت محدَّث نیست. این شیوه، با الهام متفاوت است که در آن مطالبی در قلب افکنده می‌شود.

امامت از ديدگاه زيديه

زيديه از جمله فرق اصلى شیعه است كه نظريه امامت، مرز مايز آنها با اماميه است. نظریه امامت این فرقه مبتنی بر قبول نص است. آنها امامت را عالی ترين مرتبه قدرت در دولت اسلامى می‌دانند؛ به تعظيم ذاتى و جايگاه مقدس براى امام قایل نیستند و معتقدند که امام از صفاتی همچون عصمت، علم لدنى و… بهره اى ندارد. از اين رو، هدايت جامعه به سوى خدا را از وظیفه امام نمی‌شمارند، و انتخاب امام را براى اجراى حدود، جهاد و… مى دانند. از نظر آنها تنها راه نصب امام، شرع، و راه شناخت امام، قيام و دعوت، است. پژوهش پیش‌رو بر آن است تا مباحث مربوط به آموزه امامت را از دیدگاه این فرقه ارائه نماید.

زيد بن علی بن الحسين علیهما السلام و مسألۀ امامت

زید بن علی(علیه السلام)، در انعکاس منابع شیعۀ امامیه، امامت را مقامی الهی و تعیینی می‌داند نه امری مردمی و اختیاری. او به امامت بلافصل امیرالمؤمنین(علیه السلام) معتقد است و امامت دیگران را غاصبانه می‌داند و بر این باور است که مجموعه امامان، دوازده نفرند که نه تن از آنان از نسل امام حسین(علیه السلام) است؛ ولی در اقوال و آثار او نامی از امامان چهارم به بعد مشاهده نشده است. در آثار مکتوبی که به او نسبت داده شده، به تعداد امامان اشاره‌ای نشده است. و برای خود نیز ادعای امامت نکرده؛ مگر اینکه خود را حجت بر مردم معرفی کرده است. او اصل افتراض طاعت را برای بعضی از اهل بیت(علیهم السلام) می‌پذیرد؛ ولی در تعیین و تشخیص مصادیق امام مفترض الطاعة دچار تزلزل است.

امامت از ديدگاه انديشمندان اماميه در مدرسۀ کوفه

اندیشۀ امامت و ویژگی‌های امام به عنوان اصلی‌ترین وجه تمایز مکتب امامیه نسبت به سایر مکاتب اسلامی، از مهم‌ترین مسائلی است که‌اندیشمندان نخستین امامیه بر محور آن به بحث و گفتگو نشسته و دربارۀ آن نظریه‌پردازی کرده‌اند. اندیشمندان و محدثان شیعه در کوفه دربارۀ تعریف امامت، انگاره‌های مشترکی داشته و بر این باورند که امامت مقامی بسیار والا و حتی بسی بالاتر از مقام نبوت و رسالت است. آنان مهم‌ترین مؤلفۀ مقام امامت را وجوب پیروی و اطاعت مستقل از امام می‌دانستند که با تفویض دین، رابطه‌ای مستقیم دارد. از این‌رو لازم است که خداوند این حق اطاعت را برای امام جعل و نصب کند. البته بزرگان اصحاب امامیه در کوفه در پاره‌ای از خصوصیات امامت نظیر گسترۀ منابع علم امام به ویژه علم الهامی، گسترۀ ولایت و نوع نگاه به مسأله عصمت، با یکدیگر اختلافاتی داشته‌اند. بیشتر این اختلافات به نگرش اندیشمندان و روش کلامی آنان بستگی داشت. در این بین جریان کلامی هشام بن حکم به دلیل مستدل کردن مسائل امامت به استدلالات عقلی در نهایت دیدگاهی خاص ارائه کرد که نسبت به باور جریان اکثریت و محدثان امامیه، در غالب موارد دیدگاهی حداقلی محسوب می‌شود.

سند خطبه طولانی غدير در التحصين

سخنان پیامبر گرامی اسلام در روز غدیرخم به گونه­‌های مختلفی از حیث حجم ثبت و ضبط شده است. طولانی‌ترین متن منقول از این سخنان که به آن خطبۀ طولانی غدیر گفته شده است، نسبت به سایر گونه‌ها به ویژه نسبت به حدیث غدیر، کمتر مورد بحث و کاوش سندی و دلالی قرار گرفته است. گرچه تعداد اندکی از عالمان و پژوهشگران امامی، پیرامون متن این خطبه آثاری از خود به جای نهاده‌اند، اما در مورد اعتبار سندی آن، پژوهشِ دقیقی صورت نگرفته است. از این‌رو، در متن پیشارو کوشیده شده است آخرین سندِ موجود از خطبۀ طولانی غدیر، که در اثری از آثار سال‌های واپسینِ حیات سید بن طاووس به نام التحصین مضبوط گشته، مورد بررسی رجالی واقع شود. در این راه پس از بیان مقدماتی پیرامونِ تفاوتِ میانِ (حدیث غدیر) و (خطبۀ غدیر) و تقسیم بندیِ گونه‌های مختلف ضبطِ سخنان پیامبر و ارائۀ فهرستی از منابع موجود به ترتیب زمان، به پژوهشی مختصر در خصوص آثار مرتبط با این سند و مآخذ آن پرداخته شده است. در این پژوهش با بررسی ها و پژوهش‌های رجالی صورت گرفته، وثاقتِ تمامیِ راویانِ شیعه و مخالفِ مذکور هر طبقه، مطابق با مبانی رجالی آن مذهب، مورد بررسی قرار گرفته، و در نهایت با تکیه بر نظریۀ اطمینان، سند این خطبه در حکمِ (موثّق) دانسته شده است.

معنا و جايگاه اجماع اهل حل وعقد

مسأله انتخاب و گزینش و یا انتصاب امام، یکی از مهم‌ترین مسأله‌ها در حوزۀ خلافت و امامت است. امامیه معتقد به انتصاب امام از جانب پروردگار متعال از طریق نص می‌باشد، و سایر فرق از قبیل معتزله و اشاعره و اهل حدیث، وجود نص را در باب خلافت انکار نموده و این فرآیند را بر عهدۀ اهل حل و عقد و خبرگان امت گزارده‌اند.
نوشتار حاضر به تشریح مسائل مربوط به اجماع اهل حل و عقد با استناد به متون معتبر اهل سنت پرداخته و از پیشینۀ تاریخی، تعریف، شرایط، وظایف و مبانی حجّیت اهل حل و عقد سخن می‌گوید. در این میان برخی از آراء مورد نقد قرار گرفته و به مناسبت، دیدگاه‌های دانشمندان اهل سنّت نیز طرح و ارزیابی شده است. در نهایت، این مقاله می‌کوشد تا تصویری گویا و مستند از مباحث پیرامون اجماع اهل حل و عقد ارائه دهد.

نظريۀ نص از ديدگاه متکلمان امامی

امامت محوری‌ترین جایگاه را در منظومۀ اعتقادی شیعۀ امامی دارد. نوع تعیین و نصب امام نیز در این مكتب با دیگر مكتب‌های اسلامی متفاوت است. امامیان از همان ابتدا به دلیل آنكه مقام امامت را امتداد مقام نبوت می‌دانستند، معتقد بودند امامت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)نه به دلیل فضائل بی‌شمار او نسبت به سایر صحابه و نه به دلیل انتخاب مسلمانان، بلكه بر اساس تعیین و معرفی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بوده است. این رویكرد در لسان علمی اندیشمندان امامی با تئوری (نص) تبیین شد. آنان در بحث امامت عامه (مقام ثبوت) بر آن شدند که نص، طریق انحصاری تعیین امام است؛ از این‌رو، در صدد ابطال راه‌های دیگر برآمدند، و در بحث امامت خاصه (مقام اثبات)، امامت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)را هم با نصوص جلی، هم با نصوص خفی و هم با نص فعلی (اظهار معجزه) اثبات كردند. مقالۀ پیش‌رو (تئوری نص) امامیان را با روی آورد توصیفی _ تحلیلی بررسیده است.

فلسفه غیبت حضرت ‌ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، در مروری بر خلاصة النظر

پرسش از چرایی یا فلسفه غیبت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)از مهم‌ترین و اساسی‌ترین پرسش‌ها در حوزه باورداشت مهدویت است. چرا امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)برخلاف دیگر اولیاء الهی در متن جامعه و در میان مردم ظاهر نیست و از چشم مردم غیبت فرموده است؟

نکات قابل نقد در تفسیر تاج التراجم

یکی از تفاسیر کهن فارسی است که برای نخستین بار در سال 1375ش با تحقیق نجیب مایل هروی توسط شرکت انتشارات علمی و فرهنگی با همکاری دفتر نشر میراث مکتوب منتشر شده است.
این کتاب، از جهت ادبی و واژگان نکاتی در بردارد که در پژوهش‌های ادبی باید بحث شود. امّا هدف از این یادداشت، بررسی محتوایی آن است. نقد کتاب بر این اساس، فرصتی مبسوط می‌طلبد که فعلا مقدور نیست. لذا در این فرصت کوتاه به درج یادداشت مختصری اکتفا می‌شود که زمانی کوتاه پس از انتشار کتاب نوشته شد.

خطبۀ نبوی پس از نزول آیۀ ولایت

روایت می‌کند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از نزول آیه شریفه { إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا} (مائده، آیه 55) خطبه‌ای بلیغ ایراد فرمود. متن این خطبه راآیت الله سید علی میلانی در کتاب نفحات الأزهار (16 / 352 ـ 355) از کتاب یاد شده آورده و در غالب منابع مربوط به غدیر،کمتر بدان اشاره شده است. متن و ترجمه این خطبه برای بهره‌گیری اهل پژوهش در پی می‌آید.توضیح این که گزیده‌ای از کتاب توضیح الدلائل تحت عنوان فضائل الثقلین من کتاب توضیح الدلائل به تحقیق حسین حسنی بیرجندی چاپ شده (تهران: مجمع تقریب مذاهب اسلامی، 1428) که خطبه یاد شده در صفحات 248 و249 آن آمده است:

نگاهی به «امین شریعت» کتابی دربارۀ علامه امینی و اثری تازه چاپ از او

این کتاب که به کوشش جمعی از نویسندگان و از سوی «بنیاد محقق طباطبایی» در بهار 1392 در قم، در 336 صفحه قطع وزیری منتشر شده است، در واقع ویژه‌نامة همایش رونمایی کتاب المقاصد العلیۀ علامه شیخ عبدالحسین امینی(رحمه الله) است.
المقاصد العلیة کتابی متفاوت از علامه است که شامل چهار مقاله مفصل تفسیری است و چهرة تفسیری ایشان را نشان می‌دهد.
مراسم یاد شده در تاریخ 14/2/92 به همت همان بنیاد در مدرسه علمیه امام خمینی وابسته به جامعة المصطفی(صلی الله علیه و آله)، با حضور گروهی از دانشوران، محققان و اساتید و دانشجویان حوزه و دانشگاه، همراه با پیام افتتاحیه از سوی آیت الله سبحانی و سخنرانی و گفتگوی تنی چند از حاضران بود.
کتاب امین شریعت از یک مقدمه و پنج بخش و جمعا 19 گفتار و شعر تشکیل شده است که دو گفتار آن به عربی است و مناسب بود که در بخشی جداگانه آورده شود.

پاره‌هایی از دو کتاب قدیمی در غرر الأخبار دیلمی

حسن بن ابی الحسن محمد دیلمی از علمای قرن هشتم است.
صاحب روضات و آقا بزرگ او را معاصر فخر المحققین (م 771ق) و شهید اول (م 786ق) ذکر کرده‌اند. او در کتب خود از کتابهای علامه حلی (م 726ق) نقل کرده و ابن فهد حلی (م 841ق) از کتب او نقل می‌کند.
سه کتاب از وی تاکنون به چاپ رسیده است: ارشاد القلوب، أعلام الدین و غرر الأخبار.

نقش آگاهی از مورد صدور حديث در فهم حديث

دانشمندان علم الحدیث در این زمینه بحث کرده‌اند که دانستن مورد صدور حدیث و زمینه‌هایی که در فهم حدیث دخالت دارد ـ مانند سؤالی که منجر به جواب معصوم شده ـ در فهم معنای صحیح حدیث و دلالت آن، نقش اساسی دارد. و ندانستن آن یا بی توجهی به آن یا تقطیع حدیث سبب می‌شود که به معنای دیگری از حدیث برسیم که گاهی با جهت گیری کلّی دین منافات دارد.
مثالهای متعدّد در این زمینه آورده‌اند، که به یک مثال توحیدی برای تبیین مطلب بسنده می‌کنیم:
شاید بتوان تلاش دشمنان را در کتمان خطبة مفصل غدیر، در همین راستا دانست؛ چرا که هر کس متن کامل خطبه را بخواند، برای او کمترین تردیدی نمی‌ماند که «مولی» در بیان پیامبر، معنایی جز ریاست و سیادت در تمام شؤون دنیا و آخرت ندارد. و راه استوار، منحصر در قبول ولایت اهل بیت و تبرّی از دشمنان است.
ولی با تقطیع حدیث و انحصار آن در یک جمله (من کنت مولاه…) می‌توان آن را به سوی معانی دیگر کلمة مولی کشانید.
باری، این اصل در مورد احادیث مربوط به امامت نیز کاربرد دارد که در اینجا دو نمونه بیان می‌شود.