ریشه شناسى جریان هاى سیاسى کوفى در نیمه نخست قرن اول هجرى/هفتم میلادى
شناخت چگونگى بنیان شهر کوفه و روند تحول ساختار جمعیتى آن, از تإسیس در سال هفده هجرى قمرى تا ایام حکومت امام على(ع), نقش بنیادى در تبیین و معرفى جناح هاى سیاسى در نیمه سده هفتم میلادى/قرن اول هجرى دارد.
این جناح ها در حوادث منجر به قتل خلیفه سوم, و موضع گیرىهاى ایام حکومت امام على(ع) نقش اساسى ایفا کردند. به گمان نویسنده, خاستگاه اجتماعى ـ اعتقادى هسته مرکزى نیروهایى که قیام سال 35 هجرى را رهبرى کردند و سپس در طول حکومت امام على(ع) در موضوع حکمیت و انشعاب نهروان از مواضع متفاوت رویاروى شدند, در روند مطالعه جامعه کوفه به دست مى آید. بازشناسى اوضاع برآمدن و شکل گیرى این جناح ها و تبیین موضع گیرىهاى آن ها موضوع این مقاله است
پژوهشى در باب جغرافى دانان اندلس و آثار آن ها
مسلمانان در طى هشت قرن حضورشان در اندلس میراث علمى بسیار گران سنگى را از خود بجاى گذاشتند. یکى از مهم ترین موضوعاتى که مورد توجه ویژه آنان قرار گرفت, جغرافیا بود. در این مقاله جغرافى دانان اندلس و تإلیفات آن ها مورد بررسى قرار گرفته است. این آثار جغرافیایى را مى توان به شیوه هاى مختلفى تقسیم بندى کرد. تعدادى از آن ها به شکل مسالک و ممالک تإلیف شده اند مهم ترین اثر در این زمینه کتاب المسالک و الممالک بکرى است که فقط بخش هایى از آن باقى مانده است. همچنین در اندلس به سفرنامه نویسى و تهیه نقشه هاى جغرافیایى نیز اهمیت ویژه اى مبذول شده است.
در این مقاله سعى شده تا آثار جغرافیایى که در هر یک از زمینه هاى فوق تإلیف شده به اختصار مورد بررسى قرار گیرد.
قرمطیان در ایران
این مقاله بر این فرضیه نهاده شده که قرمطیان براى پیشبرد اهداف و نیات شان در ایران در سده چهارم هجرى, تلاش مى کردند به صاحبان قدرت و هیإت هاى حاکمه نزدیک شوند و آن ها را به آیین اسماعیلى وارد کنند و از این طریق به رواج عقاید و اندیشه هاى مذهبى خود بین مردم بپردازند. آن ها به اصل ((الناس على دین ملوکهم)) کاملا آگاه بودند و آن را بهترین وسیله اشاعه و ترویج عقاید مذهبى شان بین مردم مى دانستند. در این مقاله میزان موفقیت آن ها در نیل به این هدف, بحث و بررسى شده است
این مقاله بر این فرضیه نهاده شده که قرمطیان براى پیشبرد اهداف و نیات شان در ایران در سده چهارم هجرى, تلاش مى کردند به صاحبان قدرت و هیإت هاى حاکمه نزدیک شوند و آن ها را به آیین اسماعیلى وارد کنند و از این طریق به رواج عقاید و اندیشه هاى مذهبى خود بین مردم بپردازند. آن ها به اصل ((الناس على دین ملوکهم)) کاملا آگاه بودند و آن را بهترین وسیله اشاعه و ترویج عقاید مذهبى شان بین مردم مى دانستند. در این مقاله میزان موفقیت آن ها در نیل به این هدف, بحث و بررسى شده است.
موقعیت تجارى افریقیه و مغرب و نقش آن در تإسیس خلافت فاطمى
فاطمیان پس از دو دهه دعوت و فعالیت سیاسى, مذهبى و نظامى در افریقیه و مغرب در سال 297 ه’ موفق به تشکیل خلافت در قیروان شدند.
از عواملى که به تشکیل این حکومت کمک کرد, موقعیت تجارى افریقیه و مغرب بوده است. افریقیه و مغرب داراى مراکز و جاده هاى بزرگ و مهم بازرگانى بود. وضعیت بازرگانى ویژه آن مناطق, جایگاه ممتازى را براى تشکیل خلافت فاطمیان فراهم کرد.
این مقاله در پى بررسى نقشى است که مراکز و راه هاى بازرگانى و تجارى افریقیه و مغرب در تإسیس خلافت فاطمیان داشته است.
عبدالملک بن اعین
یکى از فرهیختگان سده دوم هجرى عبدالملک بن اعین, برادر زراره بن اعین, راوى معروف است. متإسفانه با آن که تعریف ها و توصیفات ارزنده اى از وى در لسان شریف امام صادق(ع) و اندیشمندان شیعه و سنى شده, ولى چهره وى بر برخى از رجالیون پوشیده مانده است. هرچند مقاله حاضر بحثى رجالى نیست اما تا اندازه اى زوایاى گوناگون زندگى عبدالملک را بررسى نموده و به علل تضعیف وى از سوى پاره اى رجالیون اهل سنت اشاره کرده و به گونه اى نسبتا مفصل درباره (خاندان) اعین سخن مى گوید.
مسلمانان و خزرها
خزران, قومى ترک نژاد و ترک زبان بودند که در سده هاى هفتم تا دهم میلادى / اول تا چهارم هجرى در شمال شرقى دریاى سیاه و شمال غربى دریاى مازندران حکومتى مستقل و مقتدر داشته اند. در منابع کهن اسلامى از شهرهاى اتل, بلنجر و سمندر به عنوان تختگاه خزران یاد شده است. طبقه حاکم خزران در نیمه دوم قرن هشتم میلادى با انگیزه هاى سیاسى به آیین یهود گرویدند. در سده اول هجرى تاریخ روابط خزران و مسلمانان در دو سوى شمال و جنوب کوه هاى قفقاز, شامل جنگ هاى مکرر و بى سرانجامى است که در سده دوم پس از تغییر کیش سران خزر و برقرارى برخى روابط دوستانه با خلفاى عباسى, از شدت درگیرىها کاسته شد اما همچنان تا فروپاشى دولت خزران به دست روس ها در قرن چهارم ادامه داشت. سیاحان و جغرافى نویسان مسلمان از جمعیت پرشمار مسلمانان در کشور خزران خبر داده اند. کوشش این نوشتار, به دست دادن تصویرى روشن از تاریخ خزران با تإکید بر روابط ایشان با مسلمانان, بر اساس منابع کهن اسلامى و بازسازى اطلاعات پراکنده منابع درباره فرجام خزران است.