تشیع بصره در قرون نخستین
منابع تاریخى بصره را شهرى سنى و طرفدار عثمان معرفى کرده اند, در حالى که بصره قدیم فى الجمله شیعه عثمان بوده نه بالجمله. استعمال واژه شیعه على(ع) در مقابل شیعه عثمان در محاورات مردم بصره و… گویاى این مدعا است که شیعیان از آغاز در حیات سیاسى ـ مذهبى شهر تإثیر گذار بوده اند; از این رو باید پیشینه تشیع بصره را همگام با تولد شهر دانست, هر چند این گروه از جمله اقلیت هاى مذهبى شهر به شمار مىآمدند. در قرن پنجم, تفکر شیعى در این شهر بسط و گسترش یافت و مذهب غالب شهر شد. مقاله حاضر به ارائه شواهدى در اثبات وجود تشیع در بصره در قرون نخستین مى پردازد.
سیره نبوى(ص) در کتاب بحارالانوار
سیره نبوى(ص) به لحاظ اهمیت نظرى و عملى از دیرباز مورد توجه نویسندگان مسلمان بوده است. بى شک تحقیق صحیح و موفق در این باب مى طلبد که کلیه منابع و روایات موجود مورد نظر و نقد و بررسى قرار گیرند. منابع شیعى در این زمینه به سبب عوامل مختلف سیاسى و مذهبى و اجتماعى یا از بین رفته یا شرایط بروز و ظهور نیافته اند, با این حال بخش عمده اى از روایات سیره در منابع شیعى متإخر یافت مى شوند که براى پالایش و جرح و تعدیل روایات متداول در منابع مشهور و متعارف سیره بسیار ارزشمند مى باشند. کتاب بحارالانوار گرچه از منابع متإخر به شمار مى رود, ولى به جهت گردآورى روایات پراکنده منابع متعدد شیعى از اهمیت بیشترى برخوردار است.
روابط ایران و مصر از اسلام تا دوره فاطمیان
نوشتارى که برگردان آن در پى مىآید, پژوهشى است مستند به منابع اصیل براى بازشناخت روابط ایران و مصر در سه قرن اول هجرى, مولف در این مقاله به مطالبى از این دست پرداخته است: نقش فعال ایرانیان یمن در سپاه عمروبن عاص در فتح مصر (19 و 20 هجرى) و آغاز حضور موقت و دائمى شمارى از آنان در آن سرزمین, نقش قاطع و تعیین کننده خراسانیان در سرنگونى امویان و تعقیب مروان ـ آخرین خلیفه اموى ـ تا مصر, رواج کلمات و واژه هاى فارسى و اصطلاحات دیوانى ایرانى در قلمرو شرق خلافت اسلامى, مهاجرت گروه هایى از ایرانیان به مصر و اسکان و استقرار آن ها در آن کشور, گستردگى فعالیت تجارى ایرانیان تا شمال آفریقا, سلطه و سیطره ایرانیان بر ایالتى از مصر و تإسیس سلسله اى نیمه مستقل در مصر, استقرار نظام دیوان سالارى و شیوه هاى حکمرانى ایرانى در قلمرو شرق خلافت اسلامى و موارد دیگر.
دیوان در صدر اسلام
شناخت دیوان و دیوان سالارى, در شناخت تشکیلات ادارى مسلمانان بسیار راه گشاست, به ویژه آن که تا پیش از تإسیس سلسله صفویه در ایران, و احتمالا دولت هاى معاصر با آن در دیگر کشورها, تنها دیوان دستگاه مهم ادارى مسلمانان بوده است. دیوان به مجموعه اى از شعر یا نثر دفتر ثبت یا یک اداره اطلاق مى شود.
دیوان انواع و اقسامى داشته که هر یک در حکم وزارت خانه هاى عصر حاضر به شمار مى رفته اند. در این مقاله چگونگى پیدایش دیوان, سیر تاریخى آن, انواع دیوان ها و ارتباط و تإثیر آن ها بر یکدیگر مورد توجه قرار گرفته است.
کتابشناسى نهایه الارب فى معرفه انساب العرب
کتاب ((نهایه الارب فى معرفه إنساب العرب)) در علم تبارشناسى در معرفى نسب عرب, اثر ارزشمند احمد بن عبدالله قلقشندى (821 ه’) است. او فقیه, نسابه, ادیب و شاعر بود و در سن بیست و یک سالگى به مقام اجازه فتوا و تدریس فقه شافعى نایل شد و بعدها با پیوستن به دیوان انشإ, کتاب ((صبح الاعشى فى کتابه الانشإ)) را به خامه کشید و در کنار این دو اثر ادبى و انسابى در سایر علوم نیز کتاب هایى بنگاشت.
مقاله حاضر تلاشى در معرفى یکى از منابع مهم در علم تبارشناسى است و با یک مقدمه به معرفى مولف, تإلیفات او, معرفى کتاب ((نهایه الارب فى معرفه انساب العرب)), ویژگى ها و امتیازات آن, منابع کتاب و روش کار محقق و مصحح آن مى پردازد.
نظام قضایى در ایران پس از اسلام
با سقوط ساسانیان, نظام حقوقى اسلامى به تدریج جایگزین نظام حقوقى زرتشتى شد. یکى از انگیزه هاى مهم رویکرد ایرانیان به اسلام, تإکید دین اسلام بر عدل و داد بود. پیامبر اکرم(ص) در مدینه خود به قضاوت مى پرداخت, اما براى نقاط دور دست یکى از یاران خویش را براى قضاوت مى فرستاد. در عصر خلفاى راشدین, قوه قضائیه از قوه مجریه, تفکیک شد. از عصر اموى تا اوائل خلافت عباسى, نظام قضایى در قلمرو ایشان از جمله ایران شیوه اى غیر متمرکز داشت. پس از استقرار عباسیان نظام قضایى, تحت تإثیر تمدن ایرانى, به شیوه اى متمرکز روى آرود و منصب قاضى القضات که مشابه مقام موبدان موبد در عصر ساسانى بود براى اشراف و نظارت بر کار قضات در تمام قلمرو خلافت عباسى تإسیس شد. این نظام که از جهت ماهوى و شکلى براساس فقه اهل سنت استوار بود تا سقوط عباسیان به دست هلاکو ادامه یافت.
جستارى در بحث وراثت اعمام و وراثت بنات
وراثت اعمام و وراثت بنات بحثى است که یک طرف آن بنى عباس و طرف دیگر آن علویان مى باشند. در عصر جاهلیت, تنها فرزندان ذکور, از ارث بهره مى بردند ولى با ظهور دین اسلام این قانون برداشته شد.
عباسیان که در روى کار آمدن خود و مبارزه با بنى امیه از شعارهاى علویان و پیروان آن ها استفاده زیادى بردند و ابتدا مشروعیت حکومت خود را از طریق وصیت ابوهاشم به على(ع) مى رساندند, به تدریج از علویان فاصله گرفتند و ادعا کردند خلافت, میراث عباس عموى پیامبر(ص) است. آن ها با تکیه بر این اصل جاهلى, که دختر ارث نمى برد, وارث پیامبر(ص) را عباس ـ تنها پسر عبد المطلب که تا زمان رحلت پیامبر(ص) زنده بود ـ معرفى کردند.
در مقابل, علویان به ویژه اهل بیت با استناد به آیات قرآنى و احکام عقلى در صدد رد ادعاى عباسیان بر آمدند و بدینگونه بحث وراثت اعمام و وراثت بنات مطرح شد.
در این مقاله, به بیان چگونگى پیدایش اندیشه وراثت اعمام و سابقه آن و عکس العمل علویان به ویژه اهل بیت به طور مختصر پرداخته ایم.
اوضاع سیاسى, مذهبى ایران در آستانه ظهور اسلام
تحقیق پیرامون چگونگى و چرایى گسترش نسبتا سریع دیانت اسلام در ایران در قرون اولیه هجرى از جمله مباحثى است که هنوز مورد توجه و عنایت پژوهشگران عرصه تاریخ است. آگاهى از چند و چون اوضاع سیاسى, مذهبى ایران در آستانه ورود اعراب مسلمان ما را در فهم علل و عوامل ترک آئین قدیم و گروش به سوى اسلام از سوى ایرانیان رهنمون مى سازد. مدعاى مقاله حاضر این است که حاکمیت ساسانى در آخرین ایام خود گرفتار بحران در ساختارهاى سیاسى, مذهبى شده بود و این امر بیش از هر چیز در سقوط ایشان دخیل بود.
((شــروط الـعـمریـه)) معرفى متنى کهن در باب اهل ذمه
نحوه برخورد امرا و خلفاى مسلمان, با اهل ذمه که در قلمرو حکومت اسلامى زندگى مى کردند از موضوعات مهم و قابل بحث در فرهنگ و تمدن اسلامى است. عدالت خواهى و انسان دوستى اسلام, به اهل کتاب این امکان را مى داد تا بتوانند با انعقاد قراردادى, ضمن برخوردارى از حقوق و مزایا, وظایف و تکالیفى نیز بر عهده بگیرند و خود را در مقابل حکومت اسلامى مسئول بدانند. هدف از نگارش این مقاله معرفى یکى از متون کهن, در باب اهل ذمه و بررسى حقوق و تکالیف آن هاست که در پى مى آید.
نگاهى اجمالى بر عدم شکل گیرى نظام ارزشى جدید در مکه صدر اسلام
((نبى اکرم(ص) در شهر کوهسارهاى سیاه, مکه زاده شد, بالید و به رهبرى مردمان مبعوث گشت. سیزده سال, پیام الهى خویش را پنهان و پیدا بر مکیان خواند. پیروان زیادى یافت و دل هاى مشتاق زیادى را از خارج مکه به سوى خود جلب کرد. آنان که بدو گرویدند, تا پاى جان, شکنجه و هجرت در کنار او ماندند. و آنان که وى را تکذیب نمودند, در این راه بر قتلش کمر بستند, اما نا موفق. اسطوره لیله المبیت شکل گرفت و پیامبر(ص) در پى ایجاد کانونى براى بالیدن و حفظ پیام الهى, به سوى یثرب گام نهاد, تا راهى نو را براى ابلاغ وحى بیازماید.
نگاهى دیگر به چرایى و چگونگى عدم شکل گیرى نظم جدید در مکه, مولفه ها و مشخصه هاى فرهنگى و تمدنى مکه صدر اسلام را به تصویر مى کشد. نشان دادن تقابل نظم کهن و نظم جدید در این ام القرى, حاصل این تحقیق است.))
تاریخ دانشوران و فهارس مصنفات در منابع عربى
نوشتارى که برگردان آن در پى مىآید, با گشایش مدخلى اجمالى بر سیر تاریخ نگارى و تاریخ نگاران عرب آغاز مى شود, آن گاه نویسنده مى کوشد که اطلاعات و معرفى هاى توصیفى خود را از کتاب هاى تاریخ عمومى و علم به دست دهد. در ادامه, به توصیف تإلیفات عربى در مورد تاریخ دانشوران به ویژه اطبا و حکما پرداخته شده و به دنبال آن, کتب فرهنگ عمومى و تراجم دانشمندان و دانشوران معرفى گردیده و در پایان نیز به کتب فهارس عربى و مباحثى پیرامون فهرست نگارى و تراجم خودنوشت عربى اشاره شده است.
حــیــره عامل انتقال فرهنگ
با وجود تإثیر فرهنگى حیره در تاریخ عربستان, مورخان و محققان ایرانى عموما به نقش سیاسى حیره پرداخته اند و به نقش فرهنگى آن کمتر عنایت کمترى داشته اند. مقاله حاضر مى کوشد ردپاى حیره در حیات فرهنگى جزیره العرب (عربستان) را (پیش و پس از اسلام) بجوید و درباره آن به بحث و نظر پردازد[ .در این راستا ضمن چشم اندازى کلى بر تاریخ و جغرافیاى حیره نقش حیره را در آشناسازى اعراب با ادیان مختلف, انتشار فرهنگ ایران ساسانى در میان اعراب, تعلیم خط به ایشان و… مورد کاووش قرار مى دهد].
تاریخ اسلام از منظر چند پایگاه اینترنتى
دلیل اهمیت تحقیق در تاریخ اسلام, براى پژوهشگران غربى, نیازى به ارائه مدرک و استدلال فراوان ندارد. امروزه روابط میان دو فرهنگ اسلام و غرب, آنقدر اهمیت پیدا کرده که در بسیارى از دانشگاه هاى امریکا و اروپا, محققین فراوانى به امر پژوهش در تاریخ اسلام مى پردازند. قرن بیست و یکم, عصر پشت سر نهادن انفجار اطلاعات است. بر اساس این تئورى, از این پس داشتن اطلاعات وسیع, مزیتى را دربر نخواهد داشت, زیرا ظهور فنآورى سریع ارتباطات (از جمله اینترنت) موانع اصلى براى کسب اطلاعات را از بین برده است. قرن بیست و یکم, عصر استفاده بهینه از اطلاعات موجود است و نه کسب آن.
در حالى که بسیارى از دانشگاه ها و مراکز مطالعاتى غرب, هزینه هاى هنگفتى را براى بخش تحقیق در تاریخ اسلام اختصاص داده اند, این سوال که در مراکز علمى جهان اسلام, چه مراکزى متولى شناخت ماهیت تاریخ و فرهنگ غرب است؟, فرا روى ما جلوه مى کند.
این نوشتار با معرفى بعضى از مراکز مطالعاتى دانشگاهى در غرب که به نوعى در امر تاریخ اسلام فعال هستند, و آشنایى با آدرس هاى اینترنتى آنها, محققین و پژوهشگران کشورمان را با این برنامه ها, آشنا مى سازد.
ابن تومرت و موحدون
در این مقاله, هدف نه نگارش ((تاریخ موحدون)), بلکه توضیح فرایند ظهور یک رهبر دینى مورد نظر است که ابتدا با اندیشه اسلامى و بعد گرایش به مهدىگرى, در برابر یک امپراتورى قرار گرفت و سرانجام نظریه اش تا بجایى گسترش یافت و پذیرفته شد که تشکیلاتى را که بنیاد نهاد به شکل یک امپراتورى نمود یافت. ابن تومرت خواه در آفریقاى شمالى و خواه در تاریخ اسلام به عنوان شخصیتى انقلابى در جریان حوادث زمان قرار گرفت اما نه به گونه یک انسان استثنایى, بلکه با استفاده از شرایط زمان و نیز بحران اندیشه هاى اعتقادى, فعالیت خود را براى تبیین مرام و شعار خود ـ که در رإس آن بیشتر مسائل اخلاقى قرار داشت ـ آغاز کرد و به انجام رساند. نهضت وى که براى ایجاد یک جامعه همسان و هماهنگ آغاز شده بود, بر اثر شرایط زمان, ماهیتى سیاسى به خود گرفت.