امپراتورى عثمانى و اصلاحات; مدحت پاشا
در سده نوزدهم میلادى, امپراطورى عثمانى به واسطه آشنایى با فرهنگ مغرب زمین و از طرف دیگر مواجهه با موانع ساختارى در درون جامعه خویش به انجام اصلاحاتى در ابعاد مختلف دامن زد. به دوره اى که این اصلاحات انجام گرفته است عصر تنظیمات اطلاق مى شود. تنظیمات در اصل در 26 شعبان 1255 قمرى برابر با سوم نوامبر 1839 میلادى با اعلان فرمان تنظیمات خیریه آغاز گردید.
بدون تردید یکى از بازیگران تإثیرگذار اصلاحات عثمانى مدحت پاشا است که در مقام یکى از دولتمردان تجددگرا خود را شناسانده است. نوشتار حاضر ترجمه مدخل ((مدحت پاشا)) از دایره المعارف بزرگ اسلامى به زبان ترکى استانبولى مى باشد که در آن مولف به طور مبسوط به زیست نامه و کارنامه سیاسى این شخصیت بزرگ پرداخته است.
ادب جهادى در ایران قرن سیزدهم
نوشتارى که برگردان آن در پى مىآید, در زمره یکى از نخستین پژوهش هایى است که در زمینه موضوع جهادیه در دوره قاجاریه انتشار یافته است. مولف بعد از اشاره اى مختصر به مسإله جهاد در صدر اسلام به جایگاه جهاد در فقه و کلام شیعه در چهار دوره اصلى از تاریخ تشیع; یعنى آل بویه, ایلخانیان, صفویان و موکدا دوره قاجاریان پرداخته است. وى در هر یک از این چهار دوره به دیدگاه یکى از برجسته ترین فقیهان استناد کرده و نظریات آنان در باب جهاد را بررسى کرده است. از همین روى در بخش پایانى مقاله به روابط علما با دولت در دوره فتحعلى شاه پرداخته و با اشاره به مهم ترین مسإله این دوره, یعنى جنگ هاى ایران و روس, به ضرورت صدور فتاوى جهادیه از سوى علما اشاره کرده است. نویسنده براى یک بررسى موردى از این فتاوى, بخش جهادیه کشف الغطإ اثر شیخ جعفر کاشف الغطإ را برگزیده و ضمن توضیح درباره آن, بخشى از متن این اثر را در مقاله خود به زبان انگلیسى برگردانده است.
تاریخ اسلام از منظر چند پایگاه اسلامى
در شماره 7, تاریخ اسلام از منظر چند پایگاه غربى, مورد بررسى قرار گرفت. گرچه دیدگاه طراحان این پایگاه ها, تإثیر غیر قابل انکارى در ذهن خواننده دارد, در عین حال, براى یک محقق و پژوهشگر, آشنایى با نظرات مختلف مفید خواهد بود.
در این شماره, بر خلاف مطالب قبل, تاریخ اسلام را از منظر پایگاه هائى مورد بررسى قرار مى دهیم که طراحى و ساخت صفحات وبWeb) ) آنها در جهان اسلام و یا توسط یک مسلمان انجام شده است.
على(ع) و نحوه نگرش به قدرت
تشریح اندیشه سیاسى على(ع) و دیدگاه هاى وى درباره قدرت همواره مورد توجه مورخان و محققان بوده است. اما در این میان نظریه اى که امام على(ع) را از سایر حاکمان اسلامى متمایز مى نماید, حاکم آرمانى و اصولى بودن و نگاه اعتبارى داشتن به قدرت است. نوشتار حاضر که مقدمه اى در این زمینه است, سعى در بررسى این دیدگاه بر اساس برخى شواهد تاریخى دارد.
سادات در دوره مغول
یکى از پیامدهاى اجتماعى ظهور اسلام, شکل گیرى طبقه اى به نام ((سادات)) در جامعه اسلامى بود. با گسترش اسلام در سرزمین هاى دیگر, سادات از شرق تا غرب عالم اسلامى پراکنده شدند و به عنوان گروهى محترم و متنفّذ مورد توجه قرار گرفتند. ایران از جمله سرزمین هایى بود که سادات در آن نفوذ و جایگاه قابل توجهى یافتند و روز به روز بر شهرت و اعتبار آنان افزوده شد. با این حال, موقعیت آن ها از شرایط سیاسى, اجتماعى, اقتصادى و مذهبى دوره هاى مختلف تاریخ ایران نیز تا…ثیر مى پذیرفت. در این مقاله, وضع سادات در ایرانِ عصر مغول بررسى شده است.
تحوّل اندیشه هاى کلامى و فلسفى در عهد موحدین
در حالى که مسیحیان آندلس در کنار صلیبیان تهاجمى گسترده علیه مسلمانان را آغاز مى کردند و خلافت عباسى به دنبال مهار جریان تشیع و سامان دادن امور غرب در جهت مصالح مذهب تسنن بود, موحدین بر پایه مهدویت بر مغرب مسلط شدند. دو قرن مناقشه در عرصه اندیشه هاى فلسفى و کلامى به نتیجه اى ارزشمند در دوره موحدین انجامید. هر چند نفوذ نظریات فلسفى ابن رشد در غرب مسیحى با عکس العمل شدید کلیسا مواجه شد; اما متکلمان مسیحى از کلام غزالى استقبال کردند. تلفیق, التقاط و ترکیب اندیشه هاى فلسفى و کلامى از مشخصه هاى بارز دوره موحدین است.
بنى غانیه خاندانى حکومت گر در غرب اسلامى
بنى غانیه خاندانى از بربرها بودند که در قرن ششم هجرى در منطقه شرق اندلس و افریقیه به حکومت رسیدند. نخستین امیر از بنى غانیه محمد بن على بن غانیه مُسوفى و آخرین آنان عبدا& بن اسحاق است. این خاندان که با حمایت مُرابطان روى کار آمد, پس از سقوط دولت مرابطى و در زمان حاکمیت موحدان از حامیان بزرگ تفکر مرابطان به شمار مى رفت. تاخت و تازهاى بنى غانیه تا مدت ها سبب سلب آرامش از موحدان شد. سپاهى که آنان از اعراب مهاجر و صحرا گرد فراهم آوردند, سبب آشفتگى اوضاع اِفریقیه در نیمه دوم سده ششم و نیمه نخست سده هفتم شد. ضربات مداوم موحدان و حَفصیان به آنان در افریقیه سرانجام به حضور بنى غانیه در آن جا خاتمه داد.
شاخه دیگر این خاندان در میورقه حضور داشتند که موحدان در سال هاى آخر سده ششم به حضور آنان خاتمه دادند, این نواحى تا زمان تصرف به دست مسیحیان در دست موحدان باقى ماند.
«طعمه» و تحوّل آن در تشکیلات ادارى و مالى صدر اسلام
«طعمه» به عنوان یک اصطلاح در تشکیلات مالى و ادارى مسلمانان در دوره هاى مختلف معنى و مفهوم متفاوت داشته است. در دورهئ پیامبر(ص) به معنى واگذارى و بخشیدن سهم هاى مشخصى از محصولات اراضى خالصه به افراد بوده است. پس از آن در دوره خلافت نوعى اقطاع استغلال بوده و به معناى واگذارى حق بهره بردارى از عواید یک منطقه حکومتى به کار مى رفته است. در این مقاله با استناد به شواهد و مدارک تاریخى مدلول اصطلاح طعمه در صدر اسلام (زمان پیامبر(ص) و خلفاى راشدین و اموى) مورد بحث و بررسى قرار مى گیرد.
تتبعى در راحه الصدور راوندى
کتاب اعلام الملوک, مسمى به راحه الصدور و آیه السرور از کتب مهم اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم خواه از باب سلاست انشإ و خواه از جهت اشتمال بر اطلاعات فراوان تاریخى و اجتماعى در شمار معتبرترین و سودمندترین کتب فارسى پیش از حمله مغول به شمار مى رود. مولف آن نجم الدین از راوند کاشان مى باشد. وى در این کتاب پر ارزش پس از مقدمه وارد تحقیق و بحث در دولت سلجوقیان شده و کار آنان را از ابتدا تا پایان کار سنجر به تفصیل آورده است.
این کتاب در سال 1921 میلادى به سعى و اهتمام محمد اقبال تصحیح گردید و توسط انتشارات امیر کبیر (چ اول, 1333 و چ دوم, 1364ش) با حواشى مرحوم مجتبى مینوى به چاپ رسید. مصحح محترم مقدمه عالمانه اى به زبان انگلیسى درباره شیوه کار خود در تصحیح, نویسنده کتاب, محتوا و منابع آن, تإثیر راحه الصدور در کتب تاریخ پس از خود و نقد کتاب نوشته اند که براى مبتدیان و منتهیان فوق العاده سودمند است و به نکاتى اشاره کرده اند که پیش از آن کمتر کسى مطرح نموده است.
مقاله حاضر, ترجمه مقدمه انگلیسى محمد اقبال بر این کتاب گرانسنگ است.
قرإء
نوشتار حاضر مختصرا به ارائه تصویرى از قرا مى پردازد. مولف کوشیده با تفکیک میان قارى و اهل القرإ نشان دهد که اطلاق واژه قرإ در معناى قاریان قرآن به کسانى که بستر روش خوارج شدند و نیز حصر نظر در این جنبه, موجب ابهام و حتى گمراه کنندگى در تاریخ اسلام شده است, زیرا به عقیده مولف اگر قرا را قاریان قرآن بشماریم لاجرم این قاریان باید کسانى باشند که قرائت ویژه اى از قرآن را به کار مى برده اند یا در باب اعتبار دستورات قرآنى دیدگاه هاى غیر متعارفى داشته اند, حال آن که در رساله هاى مربوط به بدعت نگارى یا قرائت نامه هاى قرآن نشانى در جهت اثبات این نظر دیده نمى شود, لذا مولف بر این باور است که قرا همان اهل القرإ (روستاییان) هستند که پس از شرکت در نبردهاى اولیه علیه ساسانیان در عراق ساکن شدند و اراضى خالى از سکنه جنوب عراق را تصاحب کردند و چون منافعشان در عصر حکومت عثمان به مخاطره افتاد در ناآرامى هاى این دوره شرکت کردند و سرانجام این که گروهى از همین قاریان بودند که پدیده خوارج را آفریدند.
دور قیامت در نظر اسماعیلیان نزارى
نزاریان ایران از سال 487 قمرى که المستنصر بالله فوت کرد تا سال 557 قمرى از امام مستور پیروى مى کردند. از این تاریخ به بعد پیرو امامت حسن بن محمد بن کیابزرگ که پدرش حجت و داعى امام مستور بود گردیدند. حسن دوم در سال 559 قمرى با اعلام دور قیامت تغییر اساسى در نگرش نزاریان به مذهب و عقاید مذهبى به ویژه بهشت و دوزخ به وجود آورد و عبادات ظاهرى را ملغى اعلام کرد.
جایگاه و اهمیت امام در بین نزاریان و همچنین باطنى گرا بودن آنها در پذیرش این اعتقاد تإثیر بسزائى داشت. با اعلام دور قیامت, نزاریان وارد دور جدید تاریخ خود شدند که تا سال 607 قمرى ادامه داشت. در این سال جلال الدین حسن نومسلمان قیامت را باطل اعلام کرد و نزاریان را به پیروى از شریعت فرا خواند, اما این اعتقاد هم دیرى نپایید که با به قدرت رسیدن فرزندش علإالدین محمد سوم بار دیگر رویکرد محدودى به عقیده قیامت به وجود آمد و عقیده ستر بین آنها نضج گرفت.
«زرنگ» در قرون نخستین اسلامى
در این مقاله تلاش گردیده با استفاده از مدارک و نوشته هاى جغرافى دانان و مورخان اسلامى, جغرافیاى تاریخى زرنگ (مرکز حکومتى سیستان) که هم اکنون یک شهر مدفون شده ایرانى ـ اسلامى است روشن گردد, به نحوى که باستان شناسان قبل از حفارى بتوانند نقشه شهر و هر یک از تإسیسات مهم و حدود آنها را به خوبى تشخیص دهند.
سوابق تاریخى شهر و سیماى آن چون تعداد حصار و دروازه, مسجد, آتشگاه, مدارس علمیه, قصرها, ضرابخانه, خزائن, زندان, بازار, کاروانسرا, کوىها و سراها شناسایى و توصیف شده اند. روستاهاى پیرامون شهر و سیستم آب رسانى آن و انهار و باغ ها مورد توجه قرار گرفته اند. در بخشى از مقاله به علل تباهى زرنگ چون عوامل طبیعى و انسانى پرداخته شده و در پایان به موقعیت جغرافیایى آن بر اساس نقشه هاى جغرافیا نگاران اشاره شده است.
کتب جغرافیاى عمومى و سفرنامه ها در جهان اسلام
در فاصله قرن هاى دوم تا چهارم هجرى, سیر و سفر در میان مسلمانان, رواج بسیارى یافت. فریضه حج و کنجکاوى علمى, از جمله انگیزه هاى آنان براى جهانگردى و سیر در آفاق بود. در این نوشتار سعى شده است تا با کندوکاو در نخستین منابع جغرافیایى اسلامى, توصیفى اجمالى از مهم ترین سفرهاى جغرافیادانان و سفیران مسلمان, به دست داده شود.
«شخصیت» و «تاریخ» خلیفه بن خیاط
رشد و تکامل تاریخ نگارى در گستره فرهنگ و تمدن اسلامى مرهون کوشش مورخان بسیارى است; یکى از این مورخان خلیفه بن خیاط عصفرى صاحب دو کتاب تاریخ و طبقات است که در میان پژوهشگران و دانشجویان تاریخ اسلام چندان شناخته شده نیست. وى در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم قمرى در بصره مى زیسته و یکى از پیشگامان تاریخ نگارى به شیوه سالشمار و نیز طبقات نگارى مى باشد. در نوشتار حاضر زندگى و کتاب تاریخ وى به اختصار بررسى شده است.