تقیه در اسلام و فلسفه تقیه امام رضا علیه السلام با تکیه بر آیات و روایات
آیین مقدس اسلام یک آیین فطری است. مسألة أخذ میثاق که بارها در قرآن مجید (از جمله الحدید/8) وارد آمده، به همین نکته اشارت دارد. شایان ذکر آنکه، جمیع احکام شرع مقدس اسلام، اعم از احکام تکلیفی که بر اساس اقتضاء و تخییر جعل شده‌اند و احکام وضعی که قراردادهای الهی در زندگی عادی بشر می‌باشند، معالیل مصالح و مفاسد می‌باشند؛ یعنی اگر کسی واجبی از واجبات دینی را امتثال نماید، به مصلحتی عاجل یا آجل دست یابد و به عکس اگر انسان مکلفی از ارتکاب حرامی از محرمات شرعی باز ایستد، از مفسده‌ای دنیایی یا اخروی نجات یابد. در احکام وضعی نیز داستان از همین قرار است؛ یعنی اگر کسی مثلا از راه ازدواج شرعی تشکیل خانواده دهد و دارای اولادی گردد، به مصلحتی دست یافته باشد، لیکن اگر از راه هوای نفس رود و از شیطان پیروی نماید و از راه غیر مشروع صاحب اولادی گردد، گرفتار مفسده‌ای می‌شود. تقیه نیز که یکی از احکام شرع مقدس اسلام است، از این قانون مستثنا نمی‌باشد. چه اگر کسی در صورت وجوب تقیه بدان عمل نکند، به خود و دین اسلام زیان رساند و نیز اگر به تقیه عمل کند، به مصالح دست یابد و دین را از خطر برهاند. نویسندة مقاله در این جستار کوشش نموده تا حقیقت و ماهیت حکم تقیه که یکی از احکام دین مبین اسلام است، بیان نماید و تا حدودی به فلسفۀ این حکم اشارت کند و نقش معصومان (ع) و به خصوص امام رضا (ع) را در بیان و تبیین این حکم بسیار مهم الهی نشان دهد.
گونه‌های مقابله با فرقه‌های کج‌اندیش در سیره امام رضا علیه السلام
مسلمانان پس از رحلت رسول اعظم(ص) و با توسعه سرزمين هاي اسلامي به فرقه هاي گوناگون تقسيم شدند و به تدريج انحرافاتي در عقايد آنها پديدار شد. ائمه عليهم السلام که جانشينان رسول خدا(ص) در ميان امت اسلامي هستند، به مقابله با اين انحرافات پرداختند و در زمان هاي مناسب، عقايد نادرست ايشان را بيان فرموده، مطلب حق را ادا مي کردند. امام رضا(ع) که در دوران خلافت مأمون (از طرفداران مکتب اعتزال) در پايتخت زندگي مي کردند، با فرقه هاي مختلف مواجه بودند، از جمله آنها فرقه هاي واقفيه، غلات، متصوفه، معتزله،مجبره و مفوضه بودند که اين مقاله به بيان شيوه مقابله آن حضرت با اين فرقه ها پرداخته است.
مهدویت در واقفیه و موضع‌گیری امام رضا (ع)
با مطالعه تاریخ فرقه‌های اسلامی، می‌توان به این مطلب پی برد که همة آن فرقه‌ها در طول حیات فرهنگی و سیاسی خود با یکسری انشعابات روبه‌رو بوده‌اند. در این مقاله، به این مطلب پرداخته شده است که مذهب شیعة اثناعشری نیز همانند دیگر مذاهب اسلامی با انشعاباتی روبه‌رو بوده است. بیشتر آن گروه‌های انشعابی از جریان مهدویت، سوء استفاده نموده‌اند. یکی از موارد مهم آن انشعاب‌ها، فرقه واقفیه با ادعای مهدویت برای امام هفتم (ع) است. این جریان انحرافی در مدتی کوتاه، شبهاتی را در مسأله مهدویت پدید آوردند. از جانب دیگر امام رضا (ع) و برخی یاران آن حضرت، برابر این گروه به مبارزه برخاسته، شبهات آنان را به گونه‌ای مناسب پاسخ دادند و از فتنه‌انگیزی آنان جلوگیری نمودند.
رفتارشناسی امام رضا علیه السلام در جریان غلو
پدیدة غلو آفتی است که به دلایل مختلف در میان شیعیان، مانند دیگر گروه‌های اسلامی و غیر اسلامی راه یافت و عده‌ای را به بیراهه کشاند. عقاید غالیان شیعی دارای نظم و انسجام خاصی نبود، ولی بنیان عقاید آنها بر درجة خدایی و الوهیت قائل شدن برای پیامبر اعظم (ص) و به مقام خدایی و نبوت رساندن ائمه معصوم: استوار بود. غالیان با افکار و گفتار خود، اصل توحید را هدف قرار می‌دادند. درنتیجه با توجه به اهمیت مسئله، ائمه شیعه از راه‌های مختلف و به‌شدت با غلو و غالی‌گری به مبارزه می‌پرداختند و افکار و گفتار غالیان را نفی می‌کردند. در این راستا امام رضا (ع) به‌شدت با غالیان برخورد کرد و آنها را طرد و لعن نمود. بررسی مواضع امام رضا (ع) پس از بیان پاره‌ای از افکار، گفتار و رفتار غالیان آن زمان، موضوع نوشتار حاضر است.
تعامل امام رضا علیه السلام با فرقه واقفیه
پس از شهادت امام موسي کاظم علیه السلام در سال 183 هـ.ق، عواملي دست به دست هم داد تا عده اي، ايشان را آخرين امام و قائم و مهدي بدانند و بر اين اساس، بر ايشان توقف نمايند و امامت امام رضا علیه السلام و ساير امامان معصوم پس از ايشان را نپذيرند. توقف کنندگان بر امام کاظم علیه السلام، خود به گروه هايي تقسيم شدند که در مواردي چون چگونگي رحلت و غيبت و ظهور و قيام آن امام با هم اختلاف داشتند. نکته مهم آنکه مساله توقف بر امام کاظم (ع)، توسط عده اي از اصحاب برجسته و وکلاي آن حضرت ترويج مي شد و با توجه به اينکه مبلغان آن، از جايگاه علمي و اجتماعي بالايي در ميان شيعيان برخوردار بودند، مشکلات فراواني را براي جامعه شيعه به وجود آوردند. بررسي اين مشکلات و نحوه مبارزه و برخورد امام رضا علیه السلام با واقفيان و افکار و گفتار و اعمال آنان، موضوع نوشتار حاضر است و مسلما با توجه به الگو بودن نقش امامان براي شيعيان اماميه، شناخت سيره آنها درباره چگونگي برخورد با گروه‌هاي مختلف، اهميت خاصي مي يابد و همين امر، ضرورت پژوهش هايي چنين را آشکارتر مي نمايد.
تعامل امام رضا (ع) با فرقه زیدیه
زیدیه یکی از فرقه‌های مهم شیعی، از قیام زید بن علی سرچشمه می‌گیرد. زیدیان درباره امام و امامت آراء و عقاید خاصی داشتند و یکی از مهم‌ترین شرایط امام ازنظر آنان، دعوت مردم به امامت خویش و قیام با شمشیر بود. در طول تاریخ حضور ائمه (ع) شاهد برخوردهایی میان زیدیه و امامیه شیعه هستیم. شناخت چگونگی تعامل هرکدام از ائمه (ع) از جمله امام هشتم (ع) با آنان، علاوه برافزودن بر آگاهی‌های تاریخی در این زمینه و آشنا شدن با پاره‌ای از مشکلات ائمه (ع) به چگونگی برخورد با گروه‌های مختلف در جوامع کنونی کمک می‌کند. در تعامل امام رضا (ع) با زیدیان، مشاهده می‌شود که آن حضرت (ع) در مواردی قیام‌کنندگان را از قیام نهی می‌کردند ولی در رفتار کلی ایشان، نوعی بی‌اعتنایی همراه با مدارا دیده می‌شود و امام (ع) فقط در برخورد با برادر خود، زید النار به‌شدت از او انتقاد کردند. دقت در انتقادات امام (ع) نشان می‌دهد که افکار و رفتار نامناسب زید مورد نکوهش آن حضرت قرار گرفته است.
تعامل امام رضا علیه السلام با فرقه زیدیه
زيديه يکی از فرقه های مهم شیعی، از قیام زيد بن علی سرچشمه می گیرد. زيديان درباره امام و امامت آراء و عقايد خاصی داشتند و يکی از مهمترين شرايط امام از نظر آنان، دعوت مردم به امامت خويش و قیام با شمشیر بود. در طول تاريخ حضور ائمه: شاهد برخوردهايی میان زيديه و امامیه شیعه هستیم.
چرایی انتخاب امام رضا (ع) به ولیعهدی از سوی مأمون
استاد محمد الله اکبری در این نشست، با ارائه شواهد تاریخی، انگیزه مامون از انتخاب امام رضا (ع) به ولایتعهدی را خاموش کردن شورش علویان و مهم تر از آن، همراه کردن حزب عربی عباسی با خود دانست.
سیره قرآنی امام رضا علیه السلام
قرآن کریم کتابی آسمانی، وحی منزل، کلام خدا و راهنمای مؤمنان است. این کتاب آن قدر با عظمت و ارزشمند است. که آخرین پیامبر عهده دار تفسیر و تبیین آن شد و پس از وی اهل بیت:که عِدل قرآن معرفی شده اند، عهده دار چنین امر مهمی شدند. امام رضا علیه السلامکه یکی از همان مفسران واقعی قرآن بود، در طول زندگی پر برکتش عنایت بسیار ویژه ای به این راهنمای بزرگ داشته و علاوه بر استفاده ای که در بعد شخصی و فردی از آن داشته در ابعاد دیگر نیز بهره های فراوانی از این کتاب گرفته و به دیگران انتقال داده است. این نوشتار به ترسیم گوشه ای از سیمای قرآنی آن بزرگوار می پردازد.
قیام های علویان در دوران امام رضا علیه السلام
نویسنده در این مقاله تلاش می کند با بیان ویژگی جنبش های علویان در دوران امام رضا (ع) به بررسی علت پیشنهاد ولایتعهدی به امام توسط مامون بپردازد.
دوران امامت امام رضا(ع)(183ــ203ق)علاوه بر آنکه از ساحت هاي اعتقادي و فرهنگي / دوراني کم نظير و بلکه بي نظير است، از جهت سياسي نيز دوراني ويژه به حساب مي آيد. فراواني تحرک هاي علويان در آخرين سال هاي امامت آن حضرت از جمله مواردي است که به اهميت اين دوران مي افزايد. اين نکته هنگامي روشن تر مي شود که دريابيم جنبش هاي علويان در اين زمان از جهات متعددي همچون تعداد، گستره ي جغرافيايي، خاندان هاي علوي شرکت کننده در آن و به کنترل در آوردن مناطق مرکزي، همچون کوفه، بصره، مکه و مدينه و نيز يمن، ويژگي خاصي مي يابد که در دوران هاي گذشته و آينده کمتر شاهد اين ويژگي ها مي باشيم؛ و همين ويژگي هاست که مأمون را وا مي دارد براي سرکوب هميشگي آنها پيشنهاد خلافت و سپس ولايتعهدي امام رضا(ع) را مطرح کند. بررسي تحليل قيام هاي علويان در اين دوره و ارتباط آن با ولايتعهدي امام رضا(ع) هدف اصلي ارائه اين نوشتار است.
فرقه های درون شیعی دوران امامت امام رضا(ع)(با تکیه بر فطحیه و واقفیه)
گرچه امام رضا(ع)(183-203ه.ق.) توانست از فضای به دست آمده عصر خود، به بهترین وجه استفاده نماید، اما ظهور جریانهای قدرتمند شیعی مخالف امام(ع) و مشغول شدن امام(ع) به موضع گیری در برابر آنها تا حد زیادی جلوی شتاب حرکت امام(ع) را گرفت. در یک گونه شناسی می توان این جریانهای درون شیعی را به غالیان، زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و واقفیه تقسیم کرد که به جز گروه اخیر، فرقه های دیگر قبل از این دوره پدید آمده بودند و در این دوره کم و بیش به فعالیتهای خود ادامه می دادند.
الرضا من آل محمد صلی الله علیه و آله
در این نوشتار برآنیم تا شعار «الرضا من آل محمد» را بررسی کنیم؛ شعاری که عباسیان با تکیه بر آن توانستند بسیاری از بنیهاشم و شیعیان آنان ـ بهویژه ایرانیان ـ را با خود همراه کرده و مدتها چهره واقعی خود را در پشت آن پنهان سازند.
این بررسی، در چهار محور الرضا در لغت عرب، الرضا در عرف مسلمانان در دو قرن نخست هجری، الرضا در دعوت عباسی و الرضا نزد دعوت شدگان تقدیم میگردد.
امام رضا علیه السلام دوره خلافت امين
تيرگي روابط بين “امين” و “مأمون” به امام ـ‌ع ـ اين فرصت را داد تا به وظائف رسالت خود عمل نمايد و به کوشش و فعاليت خويش بيفزايد شيعيان نيز از اين فرصت استفاده کرده با آن حضرت دائماً در تماس بودند، از علم و دانش و راهنمائيهايش بهره مي بردند، پس در نتيجه امام رضا ـ‌ع ـ از مزاياي منحصر به فردي که برايش پيش آمده بود، توانست راهي را بپيمايد که به تحکيم موقعيت و گسترش نفوذش در قسمتهاي مختلف اسلامي بيانجامد، اين مطلب از بيان خود امام ـ‌ع ـ که درباره عدم تمايلش به ولايت عهدي به مأمون سخن مي گفت، استفاده مي شود آنجا که مأمون از امام ـ‌ع ـ فوق تعهدش انتظار داشت، فرمود:
“فوالله ان الخلافة لشيء ما حدثت به نفسي، و لقد کنت بالمدينة اتردد في طرقها علي دابتي و ان اهلها و غيرهم يسألوني الحوائج فأقضيتها لهم… و ان کتبي لنافذة في الامصار و ما زدتني في نعمة هي علي من ربي”(1)
آراء مختلف در مورد شهادت امام رضا عليه السلام
این مقاله بخشی از کتاب زندگی سیاسی هشتمين امام، تالیف سيد جعفر شهيدى است که تقدیم می گردد .