بازشناسی بنیادگرایی و سلفیه در دوران معاصر با تأکید بر طالبان و القاعده
اندیشه سیاسی سلفی گری رادیکال که ریشه در آرا و اندیشه های خوارج، حنابله و وهابیت دارد، به جریان خردگریز در میان مسلمانان اشتهار دارد؛ زیرا با تکیه بر ظواهر قرآن و سنت، هرگونه گرایش های عقلی، فلسفی و کلامی را در حوزه دیانت برنمی تابد. این جریان که در دوران معاصر با عنوان القاعده و طالبان ظهور یافت، مدعی انحصاری اسلام گرایی است که با تکفیر سایر گروه های اسلامی، به ویژه شیعیان، به اعمال خشونت بار خویش علیه آنان مشروعیت بخشیده است که در ادامه توضیحات بیشتری در این مورد بیان خواهد شد.
القاعده و تروریسم مذهبی
بررسی منابعی که به مطالعه سازمان القاعده پرداخته اند نشان می دهد که هر کدام از منظر خاصی به این سازمان نگاه کرده و آن را از نقطه نظر خاص خود، مورد کندوکاو قرار داده اند. در این میان، سه دسته از نظریات وجود دارند که بیشتر از بقیه مورد توجه قرار گرفته اند: دسته اول براین باورند که ایدئولوژی القاعده و اعمالی که توسط این سازمان انجام می گیرد، مصداقی از نظریه «برخورد تمدن¬ها»ی هانتینگتون است. دسته دوم، نظریه هایی می باشد که این سازمان را پدیده ای مدرن، قلمداد کرده و حتی در بعضی موارد، ایدئولوژی القاعده را بیشتر از آن که ریشه¬دار در آموزه های اسلامی بدانند، متأثر از اندیشه چپ اروپایی در نظر می گیرند. دسته سوم نیز از بُعد مذهبی به سازمان، نگاه کرده و ایدئولوژی آن را تحت عنوان تروریسم مذهبی بررسی کرده اند. پژوهش حاضر نیز همین دیدگاه اخیر را مورد تأکید قرار می دهد.
القاعده: زمینه ساز استقرار پایگاه های نظامی آمریکا و ناتو در آفریقا
کشورهای غربی و کشورهای شمال آفریقا در خصوص توانایی های القاعده در مغرب اسـلامی مـبالغه می‌کنند. القاعده در مـغرب اسلامی در واقع همان گروه “جماعت سلفی دعوت و کشتار الجزایر” است که دو سال قبل زمانی که درماندگی و ناتوانی ایـن گروه در الجزایر آن در سراشیی نابودی قرار داده بود برای ترمیم روحیه طرفداران خود و جلب حـمایت مادی و معنوی مردم مـسلمان جـهان، و سوءاستفاده از عواطف اسلام گرایانه مردم شمال آفریقا، خود را تشکیلات مغرب اسلامی شبکه جهانی القاعده اعلام و آزادسازی اندلس و شمال آفریقا را از لوث کفار هدف خود بیان کرد و با این نحو تبلیغات، چهره خود را موجه ساخت. کارنامه دو سال گذشته این گروه وهـابی تکفیری نشان داد که سیاست کشتار حداکثری و انتقام جویی بی رحمانه نه تنها عواطف مسلمانان منطقه و جهان را جذب نکرد بلکه عملکرد آنها ضربه بزرگی به اسلام گرایی در منطقه بود. نداشتن پایگاه مردمی موجب شد که ایـن گروه در شمال آفریقا نتواند کوچکترین ضربه کاری به منافع غرب و یا مراکز نظامی دولت های منطقه وارد سازد. اما در عوض غرب توانست با بزرگ نمایی خطر این گروه مسلح، قراردادهای تسلیحاتی کلانی را به دولت های منطقه تـحمیل نموده و بدنبال پایگاه دایمی در منطقه باشد. سیاست های مدبرانه عبد العزیز بوتفلیقه از یکسو و عملکرد غیرانسانی گروه‌های وهابی تکفیری در قتل و عام‌های ددمنشانه که منجر به کشتار بیش از دویست هزار نفر در الجزایر شد از سوی دیگر زمـینه انزواو اضمحلال گروه های مسلح وهابی تکفیری را در الجزایر فراهم ساخت و این کشور که معروف به کشور یک میلیون شهید راه مبارزه با استعمار است، اولین کشور آفریقایی قربانی تروریزم وهابی تکفیری بودکه در حال حاضر مـسیر آشتی ملی و سازندگی را به خوبی طی می کند.
القاعده در کنیا
کشور کنیا یکی از مهم ترین پایگاه های نیروهای القاعده در شرق آفریقاست و بر اساس شواهد موجود، مرکز اصلی شاخه آفریقای القاعده در این کشور استقرار دارد. پیشینه ورود نیروهای القاعده به کنیا به سال های 1992 و 1993 باز می گردد.
القاعده در تانزانیا
کشور تانزانیا نیز همچون کنیا به دلیل محیط خاص جغرافیایی خود، از جمله سواحل ممتد اقیانوس هند و جزیره های متعدد و پراکنده، به ویژه مجمع الجزایر زنگبار (که چندان تحت نظارت و کنترل نیروهای امنیتی و اطلاعاتی تانزانیا قرار ندارند)، بستر مناسبی برای اقدامات القاعده به شمار می رود.
القاعده در اوگاندا
اوگاندا از نظر اشاعه افکار سلفی گری و وهابیت، همواره از اهمیت کمتری در مقایسه با کنیا و تانزانیا برخوردار بوده است. آغاز فعالیت سازمان القاعده در این کشور به سال 1994 باز می گردد. که در ادامه مطالبی در مورد القاعده و کشور اوگاندا بیان خواهد شد.
از شهادت طلبی شیعه تا عملیات انتحاری القاعده
این نوشتار در صدد بیان دیدگاه های فقه شیعه در مورد مسئله جهاد است و به بحثهایی چون جهاد ابتدایی، جهاد دفاعی، جهاد از منظر اسلام و قرآن، سیره فقها در دفاع از سرزمینهای اسلامی و بحث عملیات شهادت طلبانه می پردازد. در حقیقت این مقاله در پی آن است که با تعریف کلی از جهاد و انواع آن، مرزهای تفکیک این فریضه دینی با مسئله ترور و حملات انتحاری را تبیین کند.
پشت پرده جدایی النصره از القاعده
پشت پرده جدایی النصره از القاعده چیست؟
سلفیه جهادی در شبه جزیره؛ بررسی رویکرد و عملکرد القاعده شبه جزیره
یمن در جنوب شبه جزیره عربستان، از دیرباز و از همان نخستین سال های پس از بعثت پیامبر(صلّی الله علیه وآله) محل توجه مسلمانان بود. مسلمانانِ این منطقه به شجاعت و قیام در دوره های مختلف تاریخی شهره اند و نقشی مهم در حوادث صدر اسلام ایفا کرده اند. القاعده نیز به عنوان یکی از اصلی ترین گروه های سلفی – جهادی معاصر، پایگاهی در این منطقه دارد که پس از ادغام با گروه القاعده در عربستان سعودی، به القاعده شبه جزیره تغییر نام داد و به منطقه حاکمیت خود وسعت بخشید. در این مقاله می کوشیم فعالیت های القاعده در شبه جزیره و همچنین رویکردها و عملکردهای این گروه را بررسی کنیم، از جمله مسائلی همچون سیر شکل گیری این گروه، خط فکری، رهبران و شخصیت ها، و عملیات های القاعده شبه جزیره. جست وجوی دقیق و تتبع گسترده کتب و منابع الکترونیکی و پایگاه های اینترنتی در موضوعات فوق و تحلیل و بررسی اطلاعات گردآوری شده نشان می دهد القاعده شبه جزیره، یکی از اصلی ترین گروه های سلفی – جهادی است که توانسته است با برنامه ریزی گسترده، خود را به عنوان یکی از مهم ترین گروه های خاورمیانه مطرح کند و با انتشار مجله الملاحم به دو زبان عربی و انگلیسی، ایدئولوژی خود و همچنین فعالیت های خود را به خارج از مرزهای جغرافیایی، به خصوص اروپا و آمریکا صادر کند. با دقت در اقدامات القاعده در شبه جزیره درمی یابیم که این تشکیلات سعی دارد ایدئولوژی خود را، که مقابله با آمریکا و دولت های مشابه است، با تعبیر «کفار» به عنوان دشمن دور در کنار دولت های مسلمان به عنوان دشمن نزدیک، نمایش دهد.
جاهلیت در نگاه سلفیه جهادی و اثرات سوء آن بر جهان اسلام
واژه «جاهلیت» یکی از مهمترین مبانی به کار گرفته‌شده در سلفیه جهادی است. اوج بار معنایی این واژه در دوره زمانی پس از سید قطب است که بر آن، اثراتی همچون گسترش گروه‌های تکفیری، جنگ‌های مذهبی، اسلام‌هراسی در غرب – که باعث تنزل اسلام در چشم مردم جهان و نشان‌دادن اسلام به عنوان دین خشونت است- بار شده است. از جمله مهمترین این گروه‌ها، گروه تروریستی جماعة المسلمین، جماعة الجهاد، القاعده و داعش است که هر یک از مفهوم جاهلیت برای رسیدن به اهداف خود استفاده، و احکام خاص خود از جمله تکفیر را بر آن مترتب کرده‌اند. جاهلیتی را که گروه سلفیه جهادی مطرح و درنتیجه احکامی بر آن مترتب کرد باعث لطمات جبران‌ناپذیری، همچون کشتار مسلمانان بی‌گناه، ویرانی و عقب‌افتادگی جوامع اسلامی، جنگ‌های داخلی، اسلام‌هراسی، بر جهان اسلام شد که باید سالیان متمادی بگذرد تا بتوان گوشه‌ای از آن را ترمیم کرد.
تأثیرات دوسویه وهابیت و القاعده در خاورمیانه ( با تأکید بر عربستان )
موضوع القاعده و چگونگی توسعه آن از وهابیت و همچنین عملکرد آن یکی از موضوعاتی است که در سالهای اخیر در محافل مختلف سیاسی – دینی، بحث برانگیز بوده و فضای جامعه بین‌الملل را نسبت به رفتار آنان در مواجه با کشورها، دولتها و اندیشه‌های مختلف متأثر ساخته است. در این تحقیق ضمن بررسی برای پاسخگویی به این سوال سعی گردیده تا از فرضیه این پژوهش پیرامون سیاستها، عملکرد و رفتار عربستان سعودی با استفاده از ابزاری و دوگانه از علمای وهابی در صدور فتوا که موجب تسریع نفوذ اسلام رادیکالی در قالب القاعده می‌شود ارزیابی مناسبی بدست آید، تحقیق حاضر با پرداختن به اندیشه ابن‌تیمیه بعنوان ریشه‌های فکری وهابیت شکل یابی حکومت وهابی با وحدت محمد بن عبدالوهاب و آل‌سعود در مهمترین حوزه جغرافیایی اسلام و نقش قدرتهای استعماری وقت در تشکیل حکومت مورد توجه قرار داده و در نتیجه ایجاد دولت وهابی با تفکر افراطی، توسعه‌طلبی و روشنفکری اخوان‌المسلمین بعنوان پشتوانه فکری مذهبی – سیاسی و جامعه عربستان بعنوان تأمین‌کننده نیازهای مالی می‌باشد و همچنین نقش فتواهای علمای وهابی سعودی در تشویق به رفتار جهادی موجب گردید در تسریع نفوذ اسلام رادیکالی و افراطی القاعده مؤثر باشد و نتیجه اقدامات آنان پیامدهای مثبتی برای مسلمانان به دنبال نداشته و موجب وهن اسلام گردیده است.
برداشت‌های القاعده از افکار جهادی سید قطب
سید قطب یکی از نظریه‌پردازان بزرگ جمعیت اخوان المسلمین مصر است که توانست با نوشتن کتاب‌هایی چون تفسیر فی ضلال القرآن و معالم فی الطریق، افکار خود را بین جوانان و نوجوان مصری رواج دهد. وی با قلم شیوا و روان در طرح برخی از مسائل چون عدالت اجتماعی در اسلام، جاهلی بودن مردم در عصر حاضر و تقسیم جهان به دارالاسلام و دارالکفر، طاغوت بودن تمام حکومت‌ها را مطرح و راهکار آن را جهاد یا هجرت اعلام کرد. بیان این‌گونه افکار تأثیرات شگرفی در جوانان عرب نهاد؛ به‌طوری‌که پس از اعدام وی، گروه‌های جهادی از جمله القاعده تشکیل شدند که غالباً متأثر از افکار او بودند. آنها در فکر و روش خود پیرو سید قطب بودند، ولی در فقه و اعتقادات از سلفیون چون ابن‌تیمیه تقلید می‌کردند؛ همان‌طور که عبدالله عزّام می‌گوید: من شاگرد چهار نفر بوده ام: در فکر شاگرد سید قطب، در فقه شاگرد نووی، در اعتقادات شاگرد ابن‌تیمیه و در مسائل روحی شاگرد ابن‌قیم. بنابراین القاعده یک گروه تلفیقی است که استراتژیک خود را از افکار سید قطب و اعتقادات خود را از ابن‌تیمیه اخذ کرده است و امروزه شاهدیم که وهابیت با سوءاستفاده از نظریات قطبی، جوانان عرب را به جنگ و جهاد دعوت می‌کند، ولی با اهدافی خاص که هیچ‌یک با اهداف سید قطب مطابقت ندارد.
داعش پس از دولت و خلافت به سراغ «مهدویت» خواهد رفت؟
حجّت الاسلام «مهدی فرمانیان» از پژهشگران حوزه امامت و مهدویت سال 1352 در کاشان متولّد شد و تحصیلات خود را از سال 1366 در حوزه آغاز کرد. از سال 1376 در «مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب» به تحصیل در رشته مذاهب اسلامی، فلسفه و کلام پرداخت و از 1381 به عضویت هیئت علمی این مرکز درآمد. او سابقه تدریس در «موسسه مذاهب اسلامی»، «مرکز تخصصی تاریخ دفتر تبلیغات» و «مرکز ادیان» را نیز دارد. فرمانیان یک دهه است که به پژهش در حوزه‌های ادیان، مذاهب، تاریخ تشیع و … می‌پردازد و کتاب‌هایی مانند «اسماعیلیه: تاریخ و عقاید»، «زیدیه: تاریخ و عقاید»، «فرق تسنن»، «آثار مکتوب بابیه و بهائیت در بوته نقد» (دو جلد)، «اعجاز قرآن از دیدگاه معتزله»، «تاریخ و عقاید فرقه‌های خوارج» و… را به رشته تحریر در آورد. وی اکنون رییس «دانشکده مذاهب اسلامی»، «مشاور مرکز جهانی علوم اسلامی» و مدیر پژهوشی «مرکز ادیان» است و به عنوان کارشناس در برنامه‌های مذهبی رادیو و تلویزیون حضور دارد. در گفت و گو با «مهدی فرمانیان» مشخصه‌های خلافت و نظریه‌های مهدویت از نگاه «داعش» را ببرسی کرده‌ایم.