سند خطبه طولانی غدير در التحصين
سخنان پیامبر گرامی اسلام در روز غدیرخم به گونه‌های مختلفی از حیث حجم ثبت و ضبط شده است. طولانی‌ترین متن منقول از این سخنان که به آن خطبۀ طولانی غدیر گفته شده است، نسبت به سایر گونه‌ها به ویژه نسبت به حدیث غدیر، کمتر مورد بحث و کاوش سندی و دلالی قرار گرفته است. گرچه تعداد اندکی از عالمان و پژوهشگران امامی، پیرامون متن این خطبه آثاری از خود به جای نهاده‌اند، اما در مورد اعتبار سندی آن، پژوهشِ دقیقی صورت نگرفته است. از این‌رو، در متن پیشارو کوشیده شده است آخرین سندِ موجود از خطبۀ طولانی غدیر، که در اثری از آثار سال‌های واپسینِ حیات سید بن طاووس به نام التحصین مضبوط گشته، مورد بررسی رجالی واقع شود. در این راه پس از بیان مقدماتی پیرامونِ تفاوتِ میانِ (حدیث غدیر) و (خطبۀ غدیر) و تقسیم بندیِ گونه‌های مختلف ضبطِ سخنان پیامبر و ارائۀ فهرستی از منابع موجود به ترتیب زمان، به پژوهشی مختصر در خصوص آثار مرتبط با این سند و مآخذ آن پرداخته شده است. در این پژوهش با بررسی ها و پژوهش‌های رجالی صورت گرفته، وثاقتِ تمامیِ راویانِ شیعه و مخالفِ مذکور هر طبقه، مطابق با مبانی رجالی آن مذهب، مورد بررسی قرار گرفته، و در نهایت با تکیه بر نظریۀ اطمینان، سند این خطبه در حکمِ (موثّق) دانسته شده است.
معنا و جايگاه اجماع اهل حل وعقد
مسأله انتخاب و گزینش و یا انتصاب امام، یکی از مهم‌ترین مسأله‌ها در حوزۀ خلافت و امامت است. امامیه معتقد به انتصاب امام از جانب پروردگار متعال از طریق نص می‌باشد، و سایر فرق از قبیل معتزله و اشاعره و اهل حدیث، وجود نص را در باب خلافت انکار نموده و این فرآیند را بر عهدۀ اهل حل و عقد و خبرگان امت گزارده‌اند.
نوشتار حاضر به تشریح مسائل مربوط به اجماع اهل حل و عقد با استناد به متون معتبر اهل سنت پرداخته و از پیشینۀ تاریخی، تعریف، شرایط، وظایف و مبانی حجّیت اهل حل و عقد سخن می‌گوید. در این میان برخی از آراء مورد نقد قرار گرفته و به مناسبت، دیدگاه‌های دانشمندان اهل سنّت نیز طرح و ارزیابی شده است. در نهایت، این مقاله می‌کوشد تا تصویری گویا و مستند از مباحث پیرامون اجماع اهل حل و عقد ارائه دهد.
نظريۀ نص از ديدگاه متکلمان امامی
امامت محوری‌ترین جایگاه را در منظومۀ اعتقادی شیعۀ امامی دارد. نوع تعیین و نصب امام نیز در این مكتب با دیگر مكتب‌های اسلامی متفاوت است. امامیان از همان ابتدا به دلیل آنكه مقام امامت را امتداد مقام نبوت می‌دانستند، معتقد بودند امامت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)نه به دلیل فضائل بی‌شمار او نسبت به سایر صحابه و نه به دلیل انتخاب مسلمانان، بلكه بر اساس تعیین و معرفی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بوده است. این رویكرد در لسان علمی اندیشمندان امامی با تئوری (نص) تبیین شد. آنان در بحث امامت عامه (مقام ثبوت) بر آن شدند که نص، طریق انحصاری تعیین امام است؛ از این‌رو، در صدد ابطال راه‌های دیگر برآمدند، و در بحث امامت خاصه (مقام اثبات)، امامت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)را هم با نصوص جلی، هم با نصوص خفی و هم با نص فعلی (اظهار معجزه) اثبات كردند. مقالۀ پیش‌رو (تئوری نص) امامیان را با روی آورد توصیفی _ تحلیلی بررسیده است.
فلسفه غیبت حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، در مروری بر خلاصة النظر
پرسش از چرایی یا فلسفه غیبت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)از مهم‌ترین و اساسی‌ترین پرسش‌ها در حوزه باورداشت مهدویت است. چرا امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)برخلاف دیگر اولیاء الهی در متن جامعه و در میان مردم ظاهر نیست و از چشم مردم غیبت فرموده است؟
نکات قابل نقد در تفسیر تاج التراجم
یکی از تفاسیر کهن فارسی است که برای نخستین بار در سال 1375ش با تحقیق نجیب مایل هروی توسط شرکت انتشارات علمی و فرهنگی با همکاری دفتر نشر میراث مکتوب منتشر شده است.
این کتاب، از جهت ادبی و واژگان نکاتی در بردارد که در پژوهش‌های ادبی باید بحث شود. امّا هدف از این یادداشت، بررسی محتوایی آن است. نقد کتاب بر این اساس، فرصتی مبسوط می‌طلبد که فعلا مقدور نیست. لذا در این فرصت کوتاه به درج یادداشت مختصری اکتفا می‌شود که زمانی کوتاه پس از انتشار کتاب نوشته شد.
خطبۀ نبوی پس از نزول آیۀ ولایت
روایت می‌کند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از نزول آیه شریفه { إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا} (مائده، آیه 55) خطبه‌ای بلیغ ایراد فرمود. متن این خطبه راآیت الله سید علی میلانی در کتاب نفحات الأزهار (16 / 352 ـ 355) از کتاب یاد شده آورده و در غالب منابع مربوط به غدیر،کمتر بدان اشاره شده است. متن و ترجمه این خطبه برای بهره‌گیری اهل پژوهش در پی می‌آید.توضیح این که گزیده‌ای از کتاب توضیح الدلائل تحت عنوان فضائل الثقلین من کتاب توضیح الدلائل به تحقیق حسین حسنی بیرجندی چاپ شده (تهران: مجمع تقریب مذاهب اسلامی، 1428) که خطبه یاد شده در صفحات 248 و249 آن آمده است:
نگاهی به «امین شریعت» کتابی دربارۀ علامه امینی و اثری تازه چاپ از او
این کتاب که به کوشش جمعی از نویسندگان و از سوی «بنیاد محقق طباطبایی» در بهار 1392 در قم، در 336 صفحه قطع وزیری منتشر شده است، در واقع ویژه‌نامة همایش رونمایی کتاب المقاصد العلیۀ علامه شیخ عبدالحسین امینی(رحمه الله) است.
المقاصد العلیة کتابی متفاوت از علامه است که شامل چهار مقاله مفصل تفسیری است و چهرة تفسیری ایشان را نشان می‌دهد.
مراسم یاد شده در تاریخ 14/2/92 به همت همان بنیاد در مدرسه علمیه امام خمینی وابسته به جامعة المصطفی(صلی الله علیه و آله)، با حضور گروهی از دانشوران، محققان و اساتید و دانشجویان حوزه و دانشگاه، همراه با پیام افتتاحیه از سوی آیت الله سبحانی و سخنرانی و گفتگوی تنی چند از حاضران بود.
کتاب امین شریعت از یک مقدمه و پنج بخش و جمعا 19 گفتار و شعر تشکیل شده است که دو گفتار آن به عربی است و مناسب بود که در بخشی جداگانه آورده شود.
عیون المناظرات
عیون المناظرات:
کتابی است از ابوعلی عمر سکونی (م 717) دانشمند اشعری مسلک و صاحب کتابهایی مانند: لحن العوام فی ما یتعلق بعلم الکلام، التمییز مما أودعه الزمخشری من الاعتزال تفسیره للکتاب العزیز، مقتضب التمییز. (لحن العوام او به تحقیق سعد غراب در سالنامه دانشگاه تونس شماره 12 سال 1975 ص 111 ـ 255 چاپ شده است)
شرح حال مفصل او در کتاب هدیة العارفین (1/788) آمده است.
این کتاب را سعد غراب استاد تونس به عنوان پایان نامة خود در فرانسه به سال 1970 ارائه کرده است. وی تحقیق کتاب را بر اساس دو نسخه سامان داده که هر دو، در کتابخانه ملی تونس وجود دارد (به شماره‌های 11273 و9051).
کتاب، در سال 1976 در شمار منشورات دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تونس (الجامعة التونسیة، کلیة آداب والعلوم الإنسانیة) به چاپ رسیده که شامل متن کتاب با فهارس در 416 صفحه (300 صفحه متن + 116 صفحه فهارس) به ضمیمة 112 صفحه مطالب مرتبط به کتاب و نویسنده و محتوای اثر به زبان فرانسوی است.
متن کتاب، شامل 160 مناظره است. البته متن کتاب به ترتیب فقرات مختلف، تقسیم و شماره‌بندی شده که 416 بند را در بر دارد.
پاره‌هایی از دو کتاب قدیمی در غرر الأخبار دیلمی
حسن بن ابی الحسن محمد دیلمی از علمای قرن هشتم است.
صاحب روضات و آقا بزرگ او را معاصر فخر المحققین (م 771ق) و شهید اول (م 786ق) ذکر کرده‌اند. او در کتب خود از کتابهای علامه حلی (م 726ق) نقل کرده و ابن فهد حلی (م 841ق) از کتب او نقل می‌کند.
سه کتاب از وی تاکنون به چاپ رسیده است: ارشاد القلوب، أعلام الدین و غرر الأخبار.
نقش آگاهی از مورد صدور حديث در فهم حديث
دانشمندان علم الحدیث در این زمینه بحث کرده‌اند که دانستن مورد صدور حدیث و زمینه‌هایی که در فهم حدیث دخالت دارد ـ مانند سؤالی که منجر به جواب معصوم شده ـ در فهم معنای صحیح حدیث و دلالت آن، نقش اساسی دارد. و ندانستن آن یا بی توجهی به آن یا تقطیع حدیث سبب می‌شود که به معنای دیگری از حدیث برسیم که گاهی با جهت گیری کلّی دین منافات دارد.
مثالهای متعدّد در این زمینه آورده‌اند، که به یک مثال توحیدی برای تبیین مطلب بسنده می‌کنیم:
شاید بتوان تلاش دشمنان را در کتمان خطبة مفصل غدیر، در همین راستا دانست؛ چرا که هر کس متن کامل خطبه را بخواند، برای او کمترین تردیدی نمی‌ماند که «مولی» در بیان پیامبر، معنایی جز ریاست و سیادت در تمام شؤون دنیا و آخرت ندارد. و راه استوار، منحصر در قبول ولایت اهل بیت و تبرّی از دشمنان است.
ولی با تقطیع حدیث و انحصار آن در یک جمله (من کنت مولاه…) می‌توان آن را به سوی معانی دیگر کلمة مولی کشانید.
باری، این اصل در مورد احادیث مربوط به امامت نیز کاربرد دارد که در اینجا دو نمونه بیان می‌شود.
کتاب الوصیه ابوموسی بجلی
نگارش کتابهایی با موضوع وصایت امیرالمؤمنین(علیه السلام)، پیشینۀ دیرینه دارد. این کتابها با عناوینی همچون «اثبات الوصیة»، «الوصیة» و مانند آن، در فرهنگ اسلامی، نمود بارزی دارد، و می‌رساند که اصالت عقیده به وصایت حضرتش، ورای تحوّلات تاریخیِ نظرهای شیعیان یا تطوّرات سیاسی ـ اجتماعیِ جوامع شیعی است.
ولایت در سنت اسلامی
خانم دكتر مریا مسى داكیك،[1] دانشیار مطالعات دینى در دپارتمان مطالعات دینى دانشگاه جرج میسِن[2] آمریكا و عضو انجمن مطالعات خاورمیانه و آكادمى آمریكایى دین است. داكیك مدرك لیسانس خود را در سال 1990م در رشتۀ علوم انسانى از دانشگاه كُرنل[3] نیویورك، مدرك فوق لیسانس را در سال 1998 در رشتۀ مطالعات خاور نزدیك و مدرك دكتراى خود را در سال 2000م در همین رشته از دانشگاه پرینستن[4] نیوجرسى دریافت كرد. او بین سال‌هاى 1988 تا 1989 در كوئینز كالج دانشگاه آكسفورد به عنوان دانشجوى مهمان و در سال 1992 در دانشگاه امریكایى قاهره در مؤسسۀ زبان عربى تحصیل كرد و در بین سال‌هاى 1996 تا 1997 در پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى تهران به عنوان پژوهشگر مدعو مشغول فعالیت بود.
نقـدی بر رویکرد طبـری در کتمان و تحریف فضائل اهل بیت علیهم السلام در دو اثر تاریخی و تفسیری خویش
ابوجعفر محمد بن جریر طبری مورخ و مفسر مشهور قرن سوم و از علمای عامه است. در این مقاله بخشی از شواهد روشن اعتماد او به راویان غیر معتمد از سویی و کتمان و تحریف وقایع تاریخی از سوی دیگر به همراه برخی از کاستی‌های محتوایی و عقیدتی، در دو اثر تاریخی و تفسیری وی (تاریخ الأمم و الملوک و جامع البیان عن تأویل آی القرآن)، مرور می‌شود. در ضمن به معرفی شخصیت و عقاید خاص طبری نیز خواهیم پرداخت.
تفویض دین، نزاعی حقیقی یا لفظی
تفویض امر دین به پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامان(علیه السلام) از بحث‌انگیزترین مسائلی است که از دیرباز معرکۀ آراء میان عالمان و اندیشمندان قرار گرفته و موافقان و مخالفان با طرح مستندات عقلی و نقلی به دفاع از مدعای خود پرداخته‌اند. تبیین درست محل نزاع به پژوهشگران این عرصه کمک می‌کند تا علاوه بر هموار شدن بخشی از مسیر تحقیق، آشنایی دقیق‌تری با موضوع پیدا کنند و در مقام نفی یا اثبات دچار خطا و اشتباه نشوند. در این نوشتار می‌کوشیم با تنقیح و توضیح محدوده بحث در تفویض دین، نقطه کور اختلاف علماء را بررسی کنیم و در همین راستا به اشکال‌هایی که اصل نزاع را باطل دانسته و با توجیه لفظی بودن نزاع، نظریه اثبات حق تشریع برای پیامبر و ائمه را منکر شده‌اند پاسخ دهیم تا در نهایت بدانیم که بسیاری از علماء معتقد به تفویض امر دین به معنای حق تشریع بوده‌اند و هنوز جای بحث علمی دقیق در این مسأله وجود دارد.