تحلیلی بر قیام‌های علویان در دوران امام رضا علیه السلام و ارتباط آن با ولایتعهدی
دوران امامت امام رضا (ع) (203-183 ق) علاوه بر آنكه از ساحت‌های اعتقادي و فرهنگي، دوراني کم‌نظیر و بلكه بی‌نظیر است، از جهت سياسي نيز دوراني ويژه به‌حساب می‌آید. فراواني تحرک‌های علويان در آخرين سال‌های امامت آن حضرت ازجمله مواردي است كه به اهميت اين دوران می‌افزاید. اين نكته هنگامي روشن‌تر می‌شود كه دريابيم جنبش‌های علويان در اين زمان از جهات متعددي همچون تعداد، گستره جغرافيايي، خاندان‌های علوي شرکت‌کننده در آن و به كنترل درآوردن مناطق مركزي، همچون كوفه، بصره، مكه و مدينه و نيز يمن، ويژگي خاصي می‌یابد كه در دوره‌های گذشته و آينده كمتر شاهد اين ویژگی‌ها می‌باشیم؛ و همين ویژگی‌هاست كه مأمون را وا می‌دارد براي سركوب هميشگي آنها پيشنهاد خلافت و سپس ولايتعهدي امام رضا (ع) را مطرح كند. بررسي تحليل قیام‌های علويان در اين دوره و ارتباط آن با ولايتعهدي امام رضا (ع) هدف اصلي ارائه اين نوشتار است.
تأثیر ولایتعهدی امام رضا علیه السلام بر قیام‌های علویان
با توجه به نقش علویان در حوادث سياسى، اجتماعى و فرهنگى عصر خلافت عباسى و ستم خلفای عباسی در حق آنان، برخی از علویان زيدى مسلک، قیام‌هایی بر ضد خلافت طراحی نمودند و درنتیجه، بحران‌های بسیاری برای عباسیان به وجود آمد؛ به‌گونه‌ای که سرکوبی و مقابله با این شورش‌ها، چالش اصلى خلافت عباسى بود. به‌ویژه که قیام‌های علویان در مناطق مختلفی مانند خراسان، حجاز و عراق، با استقبال مردم روبه‌رو گردید. انتساب علویان به خاندان رسالت، در پیوستن مردم به آنان نقش بسیار زیادی داشت، اما ظلم عباسیان به مردم و علویان نیز در این زمینه بی‌تأثیر نبود؛ لذا قیام‌کنندگان نیز مردم را به «الرضا من آل محمد (ص)» و مبارزه با ظلم فرامی‌خواندند و مردم نیز به‌سرعت به آن می‌پیوستند. در این جهت، مأمون با طرح مسئله ولایتعهدی امام (ع)، شورش‌های مردمی را فرونشاند. اما از سوی دیگر، مسأله ولایتعهدی، نقطه عطفی در تاریخ تشیع به شمار می-آید که حقانیت امامان را در میان بسیاری از افراد جامعه اثبات کرد. در این مقاله به ولایتعهدی امام رضا (ع) و چگونگی تأثیر آن بر قیام‌های شیعی می‌پردازد.
تأثیر قیام‌های علویان بر ولایتعهدی امام رضا علیه السلام
علویان در تحولات سياسى، اجتماعى و فرهنگى دوره خلافت عباسى تا پايان عصر اول خلافت، نقش محورى داشتند و در عصر اول عباسى قيام هاى شيعيان زيدى، مشکل اصلى خلفای عباسى بود و اين حركت ها و قيام ها، نقش برجسته اى در شكل دهى جريان هاى تاريخى این دوره داشته است. قیام های علویان در خراسان، حجاز، عراق و برخی مناطق دیگر، کم و بیش با استقبال مردمی مواجه شد و شماری از مردم به دعوت آنان پیوستند. علاقه مردم به اهل بیت (ع) و ظلم عباسیان در این زمینه نقش زیادی داشت؛ لذا قیام کنندگان نیز مردم را به «الرضا من آل محمد» (ص) و مبارزه با ظلم فرا می-خواندند و مردم به سرعت به آن می پیوستند. مأمون قصد داشت با شعار ولایت عهدی، شورش های مردمی را فرو نشاند. اما این سیاست سبب شد تا حكومت او با مشکل جدی مواجه شود. مسأله ولایت عهدی، نقطه عطفی در تاریخ تشیع است. او با استفاده از موقعیت امام رضا (ع) به عنوان برگ برنده ای در مقابل عباسیانی كه طرف دار خلافت امین بودند، ولایت عهدی را به ایشان تحمیل كرد. این نوشتار، به تأثیر قیام-های علویان بر ولایت عهدی امام رضا (ع) می پردازد.
وجوه تضعیف و تصحیح اسناد زیارت عاشورا
دو منبع اصلى زيارت عاشورا عبارت‌اند از: كامل‌الزيارات ابن قولويه و مصباح المتهجد شيخ طوسى. نوشته حاضر به بررسى اسناد اين زيارت در اين دو منبع می‌پردازد و وجوه تضعيف و تصحيح آنها را آشكار می‌کند و به اين نتيجه می‌رسد كه سند سوم شيخ طوسى در مصباح المتهجد (روايت صفوان) اصح طرق روايت اين زيارت است و طرق ديگر هرچند خالى از ضعف نيستند، ولى می‌توانند اين طريق را تأييد و تقويت كنند.
نقد و تحليل رويکردهاي حج امام حسين علیه السلام
براي برخي از تاريخ نويسان و سيره نويسان مسلم است كه امام حسين (ع) حج خود را به عمره مفرده تبديل كرده و مكه را به‌سوی عراق ترک كردند و اين نظريه به‌عنوان نظریه‌ای مشهور ميان آنان متداول شده است. در اين جستار، براي بررسي اين مسأله، به روايات وارده در جوامع روايي پرداخته شده است؛ از تتبع در نقل‌های تاريخي و از استناد به روايات صحيح اين نتيجه حاصل می‌آید كه امام حسين (ع) با عمره مفرده وارد مكه شده و با عمره مفرده ماه ذی‌الحجه از مكه خارج گردیده‌اند. آن حضرت، از ميقات شجره يا میقات‌های ديگر، محرم به احرام عمره تمتع نشده بود تا براي خروج از احرام، نيت حج يا عمره تمتع خود را از باب حكم مصدود، به عمره مفرده مبدل ساخته باشند.
حائر الحسین علیه السلام
متوکل، دهمین خلیفه عباسی، پس از استقرار حکومتش با تخریب بارگاه ملکوتی امام حسین (ع) موجبات تنفر مسلمانان را فراهم کرد و تا پایان عمر نیز بر مخالفت با اهل‌بیت پیامبر (ص) اصرار ورزید، مقاله حاضر تلاش دارد ضمن بحث لغوی و اصطلاحی در خصوص حائر الحسین (ع) زمینه‌های تاریخی و اجتماعی آن، دلایل و انگیزه‌های تخریب و عاملان آن را بررسی کرده و واکنش‌های مخالفت‌آمیز مردم و قداست مقام حائر را در سایه رهنمودهای امام هادی (ع) روشن نماید. بدیهی است در این زمینه احادیث منقول از آن حضرت در شأن حائر نیز موردبررسی قرار خواهد گرفت.
بررسی تاریخی روزه عاشورا در صدر اسلام
استحباب و سنت بودن روزه عاشورا، همواره موردتوجه اهل سنت بوده است و بر آن تأکید می‌شود. از طرفی این روز در نزد شیعیان اهمیت ویژه‌ای دارد و روزه آن را نه‌تنها سنت و مستحب نمی‌دانند بلکه آن را بدعت و مکروه می‌شمارند. بررسی‌های تاریخی و روایی چنین می‌نمایند که روزه عاشورای صدر اسلام نه در ماه محرم، بلکه در روز دهم ماه تشری بوده است که روزه یهود با نام «کیپور» و «عاسور» در آن واقع می‌شود. علت اشتباه این روز با دهم محرم، تشابه در تلفظ است که عرب هر دو روز را «عاشورا» می‌خواند و از طرفی روزه آن روز نیز با وجوب روزه رمضان نسخ شده است. احیای این حکم منسوخ، نه‌تنها سنت نیست بلکه بدعتی است که از سوی افراد همسو با سیاست‌های اموی ترویج گردیده است. بر این اساس، تبیین علمی این امر می‌تواند در کاهش تنش‌های فرقه‌ای و مذهبی مؤثر باشد. این نوشتار بر آن است تا پس از اشاره به آرای فقهی و روایت‌های این واقعه در منابع فریقین، با رویکردی تاریخی آن به این پرسش پاسخ دهد که ریشه روزه عاشورای صدر اسلام از کجاست و در عصر نبوی چه حکمی داشته است؟
نقش عاشورا و عزاداری های عصر ائمه علیه السلام در سقوط امويان و پيروزی عباسيان
واقعه خونين و غمناك عاشورا هرچند از ديد امويان نقطه عطفى در تاريخ خلافت اموى به شمار مى‌رفت، اما درواقع اين قضيه بستر سقوط آنان را فراهم ساخت؛ زيرا باوجودآنکه در آغاز تعداد اندكى از مسلمانان به يارى حسین بن على (ع) در كربلا حضور يافتند، ولى با شهادت آن حضرت روحيه انقلابى مردم زنده گرديد و قيام‌هاى پياپى بر ضد خلفاى اموى و سپس عباسى صورت گرفت. اين نوشتار درصدد است با تحقيق كتابخانه‌اى مبتنى بر روايات و يافته‌هاى تاريخى، به مهم‌ترين عوامل سقوط امويان و پيروزى عباسيان اشاره نموده و نقش عاشوراى حسينى و عزادارى عصر ائمه (ع) را در اين ميان بررسى نمايد. با توجه به اهميت قيام حسينى در تاريخ اسلام و شيعه، حركت‌هاى انقلابى و شهادت‌طلبانه دوستان اهل‌بيت كه درنهایت به سقوط امويان و پيروزى عباسيان تمام شد، تنها با الهام‌پذيرى از قيام عاشورا قابل‌تحلیل است. در اين ميان، اهتمام امامان شيعه بر ترويج اهداف عاشورا از طريق عزادارى و زيارت نقش مهمى داشته است، هرچند اين سخن به معناى كم‌رنگ نمودن ساير عوامل تأثيرگذار در اين مسئله نيست.
رویکرد احساسی، عاطفی به واقعه عاشورا در ایران (از صفویه تا مشروطه)
واقعه عاشورا به سبب جايگاه ويژه آن در تاريخ اسلام، به‌ویژه تاريخ تشيع، در طول تاريخ مورد عنايت بسياري از مورخان تاريخ اسلام و مقتل نويسان بوده است؛ اما با گذشت زمان و گسترش مراسم عزاداري و سوگواري، به‌ویژه از دوره حاکميت فراگير دولت شيعي صفويه، به دلايل گوناگون، برداشت‌های گوناگوني از اين واقعه شده و يا بر برخي از برداشت‌ها تأکید بسيار شده است؛ بر اين اساس پژوهش حاضر به مطالعه و جريان شناسي تاريخي مهم‌ترین و مشهورترين قرائت از واقعه عاشورا، يعني قرائت سوگوارانه و احساسي – عاطفي از دوران صفويه تا مشروطه پرداخته و پس از ارائه پيشينه اين قرائت، به مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌پردازد. در ادامه، زمینهها و عوامل ترويج اين برداشت، موردبررسی قرار گرفته است.
جریان شناسی سیاسی بنی‌هاشم پس از قیام عاشورا
در مقالۀ حاضر، با بهره‌گیری از دو مفهوم «پارادایم» و «استراتژی سیاسی»، در بعد نظری به کاوش در اندیشه و رفتار جریان‌های هاشمی پس از قیام عاشورا پرداخته‌ایم. هم‌چنین با نگاهی به تأثیرات عاشورا بر هاشمیان، پارادایم اعتقادی ـ سیاسی که متعلق به امامیه است و نیز پارادایم سیاسی که مربوط به سایر رهیافت‌هاست بررسی شده است.
ذیل دو پارادایم اصلی، رهیافت‌های «علوی ـ فاطمی» با گرایش‌های امامیان، حسنیان و زیدیان؛ «علوی ـ غیر فاطمی» (حنفیان)؛ و رهیافت «عباسی» مورد کاوش قرار گرفته است. در ادامه این سه رهیافت با شاخص‌هایی، چون: اندیشه سیاسی؛ مبارزه با رژیم/ مبارزه بر رژیم؛ مبارزه باز/ پوشیده؛ اصلاح / انقلاب؛ و نحوۀ ارتباط با سایر رهیافت‌ها، سنجیده شده‌اند.
جریان شناسی تاریخی رویکرد و قرائت حماسی – اسطوره‌ای از واقعه عاشورا (از صفویه تا مشروطه)
پژوهش حاضر به مطالعه، بررسی و جریان‌شناسی تاریخی یکی از مهم‌ترین و مشهورترین قرائت‌ها و برداشت‌ها از واقعه عاشورا، یعنی قرائت حماسی ـ اسطوره‌ای از عصر صفویه تا مشروطه (با تأکید بر مقاتل) می‌پردازد. بر این اساس، پس از بیان چیستی دو واژه حماسه و اسطوره و رابطه و نسبت میان آن دو، به تبیین و پیشینه این رویکرد و قرائت پرداخته شده است. در ادامه، جریان‌شناسی تاریخی این رویکرد، یعنی تبیین و تحلیل شاخص‌ها و ویژگی‌ها و زمینهها و عوامل پیدایش و ترویج قرائت یاد شده، مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفته است.
سیاه پوشی 4
آیا سیاه‌پوشی در میان ملل دیگر رایج است؟ آیا سیاه‌پوشی از سوی عبّاسیان یا اعراب پس از اسلام به ایران منتقل شده است و در تمدّن ایران چنین چیزی وجود ندارد؟
تجلی عاشورا و انقلاب حسینی در شعر شیعه
اين مقاله با بررسي زمینه‌های تاريخي، سياسي، اجتماعي، فرهنگي و ادبي شعر حماسي ـ آييني عاشورايي، دوره شکل‌گیری و تحول آغازين و ساختار آن را تبيين می‌کند و ارزش‌های ديني نهفته در قيام کربلا، همچون استمرار غدير و ولايت، تولي و تبري، جهاد و شهادت و انتظار را منعکس می‌سازد. در ادامه، شیوه‌های تبليغ و ترويج آرمان‌های انساني و اسلامي همانند ظلم‌ستیزی و عدالت محوري و اندیشه‌های انقلابي تشيع را مطرح می‌نماید. مقاله حاضر، در موضوعات يادشده، نمونه‌های تأمل‌برانگیز و آموزنده را از گستره ادبيات عربي ارائه می‌دهد و در پايان به بررسي پيامدهاي ارزشي و ادبي اين شعر می‌پردازد.
بستر تاریخی عزاداری امام حسین علیه السلام در اهل سنت
در این نوشتار نگارنده بر آن است که بستر های تاریخی عزاداری امام حسین علیه السلام در اهل سنت را مورد واکاوی و بررسی قرار دهد.