شخصیت و آثار ابن قتیبهى دینورى
قرن سوم هجرى از نظر گسترش علوم معقول و فرهنگ اسلامى، یکى از اعصار درخشان تاریخ تمدن اسلامى است که خود مدیون کوشش دانشمندان بسیار است.
یکى از این عالمان ابن قتیبه دینورى (213 – 276 ق)، مؤلف دهها کتاب در موضوعات علوم اسلامى، ادب و تاریخنگارى است که علىرغم معروفیت زیاد، خود و آثارش کمتر مورد توجه بودهاند. ابن قتیبه مؤلف چند اثر برجستهى تاریخى همچون عیون الاخبار، المعارف و… نیز هست که به خاطر شخصیت علمى نویسنده و قدمت آثارش از مهمترین منابع تاریخى دربارهى اوضاع سیاسى، فرهنگى و نظامىِ سه قرن نخست اسلامى و حتى قبل از اسلام به شمار مىروند.
در این مختصر ضمن بیان احوال ابن قتیبه، آثار تاریخى او به بحث گذاشته شده است.
«شخصیت» و «تاریخ» خلیفه بن خیاط
رشد و تکامل تاریخ نگارى در گستره فرهنگ و تمدن اسلامى مرهون کوشش مورخان بسیارى است; یکى از این مورخان خلیفه بن خیاط عصفرى صاحب دو کتاب تاریخ و طبقات است که در میان پژوهشگران و دانشجویان تاریخ اسلام چندان شناخته شده نیست. وى در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم قمرى در بصره مى زیسته و یکى از پیشگامان تاریخ نگارى به شیوه سالشمار و نیز طبقات نگارى مى باشد. در نوشتار حاضر زندگى و کتاب تاریخ وى به اختصار بررسى شده است.
تشیع بصره در قرون نخستین
منابع تاریخى بصره را شهرى سنى و طرفدار عثمان معرفى کرده اند, در حالى که بصره قدیم فى الجمله شیعه عثمان بوده نه بالجمله. استعمال واژه شیعه على(ع) در مقابل شیعه عثمان در محاورات مردم بصره و… گویاى این مدعا است که شیعیان از آغاز در حیات سیاسى ـ مذهبى شهر تإثیر گذار بوده اند; از این رو باید پیشینه تشیع بصره را همگام با تولد شهر دانست, هر چند این گروه از جمله اقلیت هاى مذهبى شهر به شمار مىآمدند. در قرن پنجم, تفکر شیعى در این شهر بسط و گسترش یافت و مذهب غالب شهر شد. مقاله حاضر به ارائه شواهدى در اثبات وجود تشیع در بصره در قرون نخستین مى پردازد.
اندیشه هاى حسن صبّاح در باب امامت و حجّت
این پژوهش ضمن بررسى نوآورىهاى مذهبى حسن صبّاح، به نقش وى در بنیان نهادن دعوت جدید اسماعیلى و بحث از آراى او دربارهى جایگاه امام در سلسله مراتب این آیین و ضرورت تعلیم از امام، همچنین تأثیر این اصلاحات مذهبى در جامعهى اسماعیلى ایران و چگونگى قرار گرفتن این داعى اسماعیلى در رهبرى جنبش نزاریان مىپردازد.
یافتههاى این پژوهش بیانگر آن است که حسن صبّاح با ارائهى آموزههاى تازهى مذهبى، ضمن اصلاحات بنیادىِ ساختارِ این آیین، آن را با مقتضیات سیاسى و اجتماعى آن عهد هماهنگ ساخت. این رویکرد مصلحتجویانه و عمیقاً مذهبى سبب شد تا تعالیم این داعى تحت عنوان «دعوت جدید» شهرت پیدا کند. وى به یارى این اندیشههاى تازه، ضمن متحد ساختن نزاریان ایران، نیرو و آرمانهایى تازه بدانان داد و با رهبرى خویش، در مقام «حجت» امام غایب، جامعهى نزارى را به سمت کسب توانمندىهاى سیاسى نیز سوق داد.
بلاط الشهداء
«بلاط الشهداء» نام جنگى است که در سال 114 قمرى / 732 میلادى در نزدیکى کوههاى پیرنه، میان دو شهر تور و پواتیه بین مسلمانان، به رهبرى عبدالرحمن غافقى، و مسیحیان، به رهبرى شارل مارتل، رخ داده است که سرانجام این جنگ به کشته شدن عبدالرحمن غافقى انجامید. بعد از این شکست هرگونه لشکرکشى مسلمانان به غرب با شکست مواجه شد و وحدت مسلمانان در اندلس خدشهدار گردید و حاکمیت مسلمانان در اندلس روبه ضعف نهاد.
سیره نبوى(ص) در کتاب بحارالانوار
سیره نبوى(ص) به لحاظ اهمیت نظرى و عملى از دیرباز مورد توجه نویسندگان مسلمان بوده است. بى شک تحقیق صحیح و موفق در این باب مى طلبد که کلیه منابع و روایات موجود مورد نظر و نقد و بررسى قرار گیرند. منابع شیعى در این زمینه به سبب عوامل مختلف سیاسى و مذهبى و اجتماعى یا از بین رفته یا شرایط بروز و ظهور نیافته اند, با این حال بخش عمده اى از روایات سیره در منابع شیعى متإخر یافت مى شوند که براى پالایش و جرح و تعدیل روایات متداول در منابع مشهور و متعارف سیره بسیار ارزشمند مى باشند. کتاب بحارالانوار گرچه از منابع متإخر به شمار مى رود, ولى به جهت گردآورى روایات پراکنده منابع متعدد شیعى از اهمیت بیشترى برخوردار است.
روابط ایران و مصر از اسلام تا دوره فاطمیان
نوشتارى که برگردان آن در پى مىآید, پژوهشى است مستند به منابع اصیل براى بازشناخت روابط ایران و مصر در سه قرن اول هجرى, مولف در این مقاله به مطالبى از این دست پرداخته است: نقش فعال ایرانیان یمن در سپاه عمروبن عاص در فتح مصر (19 و 20 هجرى) و آغاز حضور موقت و دائمى شمارى از آنان در آن سرزمین, نقش قاطع و تعیین کننده خراسانیان در سرنگونى امویان و تعقیب مروان ـ آخرین خلیفه اموى ـ تا مصر, رواج کلمات و واژه هاى فارسى و اصطلاحات دیوانى ایرانى در قلمرو شرق خلافت اسلامى, مهاجرت گروه هایى از ایرانیان به مصر و اسکان و استقرار آن ها در آن کشور, گستردگى فعالیت تجارى ایرانیان تا شمال آفریقا, سلطه و سیطره ایرانیان بر ایالتى از مصر و تإسیس سلسله اى نیمه مستقل در مصر, استقرار نظام دیوان سالارى و شیوه هاى حکمرانى ایرانى در قلمرو شرق خلافت اسلامى و موارد دیگر.
محمد بن ابى حذیفه
«محمدبن ابىحذیفه»، از صحابهى رسول اکرم صلى الله علیه وآله و فرزند ابوحذیفة بن عتبة بن ربیعة بن عبد شمس بن عبد مناف قریشى است که در مهاجرت پدر و مادرش به حبشه در آنجا به دنیا آمد. وى پسر دایى معاویة بن ابىسفیان و پرورش یافتهى دست عثمان بن عفان خلیفهى سوم است؛ با این حال، نسبت به آن دو بغض داشت و حامى امیرالمؤمنین على علیه السلام بود. وى در قیام مردم مصر بر ضد خلیفهى سوم نقش مهمى داشت و بعد از اخراج فرمانرواى عثمان از مصر، مدت زمانى بر این استان مهم حکومت کرد.
حکومت محمدبن ابىحذیفه بر مصر مسلم، ولى نحوهى دستیابى وى به قدرت و زمان امارت و سرانجامِ وى در نقلهاى تاریخى بسیار مغشوش و مختلف آمده است. در این مقاله، ضمن بیان مهمترین روایات در این باب، تلاش گردیده تا از میان آن نقلها آنچه به حقیقت نزدیکتر است ارائه شود.
استقرار و تحکیم خلافت در مدینه
پیامبر خداصلى الله علیه وآله پس از هجرت به مدینه توفیق یافت تا به یارى مهاجر و انصار دشمنان اسلام (مشرکان، منافقان و یهودیان) را به تسلیم در برابر حکومت اسلامى مدینه وادارد و دامنهى اقتدار حکومت اسلامى را تقریباً بر همهى جزیرة العرب بگسترد، اما در ماههاى آخر زندگى با آشوبهاى اهل ردّه و مدّعیان پیامبرى روبهرو شد و هم در این احوال، به ملکوت اعلى پیوست. حکومت نوپاى اسلامىِ مدینه به یارى صحابهى فداکار و به زعامت نخستین خلیفه، براى حراست از اسلام و تحکیم حکومت مدینه به پا خاست. این مقاله در سه محور (تجهیز جیش اسامه، ارتداد قبایل و فتوحات در خارج از مرزهاى جزیرة العرب) به تبیین این اقدامات مىپردازد.
دیوان در صدر اسلام
شناخت دیوان و دیوان سالارى, در شناخت تشکیلات ادارى مسلمانان بسیار راه گشاست, به ویژه آن که تا پیش از تإسیس سلسله صفویه در ایران, و احتمالا دولت هاى معاصر با آن در دیگر کشورها, تنها دیوان دستگاه مهم ادارى مسلمانان بوده است. دیوان به مجموعه اى از شعر یا نثر دفتر ثبت یا یک اداره اطلاق مى شود.
دیوان انواع و اقسامى داشته که هر یک در حکم وزارت خانه هاى عصر حاضر به شمار مى رفته اند. در این مقاله چگونگى پیدایش دیوان, سیر تاریخى آن, انواع دیوان ها و ارتباط و تإثیر آن ها بر یکدیگر مورد توجه قرار گرفته است.
کتابشناسى نهایه الارب فى معرفه انساب العرب
کتاب ((نهایه الارب فى معرفه إنساب العرب)) در علم تبارشناسى در معرفى نسب عرب, اثر ارزشمند احمد بن عبدالله قلقشندى (821 ه’) است. او فقیه, نسابه, ادیب و شاعر بود و در سن بیست و یک سالگى به مقام اجازه فتوا و تدریس فقه شافعى نایل شد و بعدها با پیوستن به دیوان انشإ, کتاب ((صبح الاعشى فى کتابه الانشإ)) را به خامه کشید و در کنار این دو اثر ادبى و انسابى در سایر علوم نیز کتاب هایى بنگاشت.
مقاله حاضر تلاشى در معرفى یکى از منابع مهم در علم تبارشناسى است و با یک مقدمه به معرفى مولف, تإلیفات او, معرفى کتاب ((نهایه الارب فى معرفه انساب العرب)), ویژگى ها و امتیازات آن, منابع کتاب و روش کار محقق و مصحح آن مى پردازد.
نظام قضایى در ایران پس از اسلام
با سقوط ساسانیان, نظام حقوقى اسلامى به تدریج جایگزین نظام حقوقى زرتشتى شد. یکى از انگیزه هاى مهم رویکرد ایرانیان به اسلام, تإکید دین اسلام بر عدل و داد بود. پیامبر اکرم(ص) در مدینه خود به قضاوت مى پرداخت, اما براى نقاط دور دست یکى از یاران خویش را براى قضاوت مى فرستاد. در عصر خلفاى راشدین, قوه قضائیه از قوه مجریه, تفکیک شد. از عصر اموى تا اوائل خلافت عباسى, نظام قضایى در قلمرو ایشان از جمله ایران شیوه اى غیر متمرکز داشت. پس از استقرار عباسیان نظام قضایى, تحت تإثیر تمدن ایرانى, به شیوه اى متمرکز روى آرود و منصب قاضى القضات که مشابه مقام موبدان موبد در عصر ساسانى بود براى اشراف و نظارت بر کار قضات در تمام قلمرو خلافت عباسى تإسیس شد. این نظام که از جهت ماهوى و شکلى براساس فقه اهل سنت استوار بود تا سقوط عباسیان به دست هلاکو ادامه یافت.
جستارى در بحث وراثت اعمام و وراثت بنات
وراثت اعمام و وراثت بنات بحثى است که یک طرف آن بنى عباس و طرف دیگر آن علویان مى باشند. در عصر جاهلیت, تنها فرزندان ذکور, از ارث بهره مى بردند ولى با ظهور دین اسلام این قانون برداشته شد.
عباسیان که در روى کار آمدن خود و مبارزه با بنى امیه از شعارهاى علویان و پیروان آن ها استفاده زیادى بردند و ابتدا مشروعیت حکومت خود را از طریق وصیت ابوهاشم به على(ع) مى رساندند, به تدریج از علویان فاصله گرفتند و ادعا کردند خلافت, میراث عباس عموى پیامبر(ص) است. آن ها با تکیه بر این اصل جاهلى, که دختر ارث نمى برد, وارث پیامبر(ص) را عباس ـ تنها پسر عبد المطلب که تا زمان رحلت پیامبر(ص) زنده بود ـ معرفى کردند.
در مقابل, علویان به ویژه اهل بیت با استناد به آیات قرآنى و احکام عقلى در صدد رد ادعاى عباسیان بر آمدند و بدینگونه بحث وراثت اعمام و وراثت بنات مطرح شد.
در این مقاله, به بیان چگونگى پیدایش اندیشه وراثت اعمام و سابقه آن و عکس العمل علویان به ویژه اهل بیت به طور مختصر پرداخته ایم.
اوضاع سیاسى, مذهبى ایران در آستانه ظهور اسلام
تحقیق پیرامون چگونگى و چرایى گسترش نسبتا سریع دیانت اسلام در ایران در قرون اولیه هجرى از جمله مباحثى است که هنوز مورد توجه و عنایت پژوهشگران عرصه تاریخ است. آگاهى از چند و چون اوضاع سیاسى, مذهبى ایران در آستانه ورود اعراب مسلمان ما را در فهم علل و عوامل ترک آئین قدیم و گروش به سوى اسلام از سوى ایرانیان رهنمون مى سازد. مدعاى مقاله حاضر این است که حاکمیت ساسانى در آخرین ایام خود گرفتار بحران در ساختارهاى سیاسى, مذهبى شده بود و این امر بیش از هر چیز در سقوط ایشان دخیل بود.