تتبعى در راحه الصدور راوندى
کتاب اعلام الملوک, مسمى به راحه الصدور و آیه السرور از کتب مهم اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم خواه از باب سلاست انشإ و خواه از جهت اشتمال بر اطلاعات فراوان تاریخى و اجتماعى در شمار معتبرترین و سودمندترین کتب فارسى پیش از حمله مغول به شمار مى رود. مولف آن نجم الدین از راوند کاشان مى باشد. وى در این کتاب پر ارزش پس از مقدمه وارد تحقیق و بحث در دولت سلجوقیان شده و کار آنان را از ابتدا تا پایان کار سنجر به تفصیل آورده است.
این کتاب در سال 1921 میلادى به سعى و اهتمام محمد اقبال تصحیح گردید و توسط انتشارات امیر کبیر (چ اول, 1333 و چ دوم, 1364ش) با حواشى مرحوم مجتبى مینوى به چاپ رسید. مصحح محترم مقدمه عالمانه اى به زبان انگلیسى درباره شیوه کار خود در تصحیح, نویسنده کتاب, محتوا و منابع آن, تإثیر راحه الصدور در کتب تاریخ پس از خود و نقد کتاب نوشته اند که براى مبتدیان و منتهیان فوق العاده سودمند است و به نکاتى اشاره کرده اند که پیش از آن کمتر کسى مطرح نموده است.
مقاله حاضر, ترجمه مقدمه انگلیسى محمد اقبال بر این کتاب گرانسنگ است.
جنگ صلیبى هشتم
جنگ صلیبى هشتم (9 – 668 ق) با هدف سرنگونى دولت حفصى در تونس روى داد. این جنگ بزرگترین و آخرین جنگ از مجموعه جنگهاى کلاسیک صلیبى بود که همزمان با حملهى مغول به شرق روى داد. برخى از نویسندگان غربى آن را بیهودهترین جنگ صلیبى دانستهاند. مقاومت مردم و علماى افریقیه و سرانجام شکست صلیبىها، از مهمترین حوادث تاریخى دولت حفصى است که نقش اساسى در عرصهى روابط بین الملل داشت.
«بیعت» و کارکردهاى آن در عصر جاهلى و صدر اسلام
یکى از سنتهاى عصر جاهلى که مورد تأیید و استفادهى اسلام قرار گرفت بیعت است.
شباهتها و تفاوتهایى میان بیعت در عصر جاهلى و صدر اسلام وجود دارد. شباهت، بیشتر در شکل اجرا و برخى شرایط و خصوصیات و متولیان امر بیعت است؛ اما تفاوت مهم بیعت در عصر جاهلى با صدر اسلام، تفاوت کارکردى آن است که ریشه در نظام سیاسى و نوع حاکمیت موجود در آن دو عصر دارد.
در این نوشتار سعى کردهایم ضمن بیان معناى بیعت و اشارهى مختصرى به نظام سیاسى و برخى سنتهاى عصر جاهلى و صدر اسلام، تفاوت کارکردى آن را در این دو عصر بیان کنیم.
منازعه محمدبن حنفیه با عبداللَّه بن زبیر و ظهور خَشَبیه
محمد بن حنفیة معروف به ابن حنفیه، فرزند امام علىعلیه السلام و مادرش زنى به نام خولهى حنفیه بود. پس از شهادت امام حسینعلیه السلام جماعتى که عمدتاً جریان سیاسى رادیکال وغالى شیعه بودند، با مرگ یزید و در جنبش مختار، امامت او را در عراق ترویج کردند. جماعتى معروف به کیسانیه مولود این نظریه بود. این مسأله سبب دشمنى سرسختانهى مدعى زبیرى خلافت، یعنى عبداللَّه بن زبیر با ابن حنفیه شد؛ چرا که با ظهور مختار او ابن حنفیه را رقیب خود به شمار آورد.
در مقالهى حاضرى نحوه و زمینههاى شکلگیرى دشمنى عبداللَّه بن زبیر با ابن حنفیه، روابط و مواضع سیاسى ابن حنفیه و ظهور جماعت خشبیه در حمایت از ابن حنفیه مورد بررسى قرار مىگیرد.
قرإء
نوشتار حاضر مختصرا به ارائه تصویرى از قرا مى پردازد. مولف کوشیده با تفکیک میان قارى و اهل القرإ نشان دهد که اطلاق واژه قرإ در معناى قاریان قرآن به کسانى که بستر روش خوارج شدند و نیز حصر نظر در این جنبه, موجب ابهام و حتى گمراه کنندگى در تاریخ اسلام شده است, زیرا به عقیده مولف اگر قرا را قاریان قرآن بشماریم لاجرم این قاریان باید کسانى باشند که قرائت ویژه اى از قرآن را به کار مى برده اند یا در باب اعتبار دستورات قرآنى دیدگاه هاى غیر متعارفى داشته اند, حال آن که در رساله هاى مربوط به بدعت نگارى یا قرائت نامه هاى قرآن نشانى در جهت اثبات این نظر دیده نمى شود, لذا مولف بر این باور است که قرا همان اهل القرإ (روستاییان) هستند که پس از شرکت در نبردهاى اولیه علیه ساسانیان در عراق ساکن شدند و اراضى خالى از سکنه جنوب عراق را تصاحب کردند و چون منافعشان در عصر حکومت عثمان به مخاطره افتاد در ناآرامى هاى این دوره شرکت کردند و سرانجام این که گروهى از همین قاریان بودند که پدیده خوارج را آفریدند.
برآورد کمّى غنایم عصر خلفاى راشدین و برخى پیامدهاى آن
در طول قریب 30 سال، بعد از وفات رسولاللَّهصلى الله علیه وآله، تا پایان حکومت علىعلیه السلام، غنایم نقدى و غیر نقدى فراوانى از راه فتوحات نصیب مسلمانان شد. افزایش حجم نقدینگى در مدینه ممکن بود در کوتاهمدت سطح عمومى قیمتها را تحت تأثیر جدى قرار دهد، اما به علت رواج داد و ستدها به نحو کالا به کالا، جریان آزاد تجارى بین عربستان و سایر مناطق، ذوب درهم و دینار و تبدیل آنها به شمش و وسایل زینتى و مصرف بخشى از آنها براى جنگ در خارج از مدینه، بعید به نظر مىرسد که در بلندمدت در افزایش سطح عمومى قیمتها به طور قابل ملاحظهاى مؤثر بوده باشد. افزایش تولید و درآمد و عمران و آبادانى مدینه و اطراف آن از دیگر پیامدهاى اقتصادى غنایم بود.
این نوشتار در صدد برآورد کمى غنایم جنگى عصر خلفاى راشدین است و در پایان اشارهاى مختصر به برخى پیامدهاى آن خواهد داشت.
جامعه ى ایرانى در مواجهه با اعرابِ مسلمان
اوضاع و احوال ایران در قرون نخستین هجرى متأثر از ورود اعراب مسلمان به ایران و حاصل مواجهه دو نظام اجتماعى و دو فرهنگ و آیین متفاوت بود. فرهنگ و تمدن ایرانى – اسلامى که محققان ظهور و پیدایش آن را از آغاز قرن سوم هجرى به بعد در نظر مىگیرند، برآیند حداقل دو قرن مواجهه و ارزیابى دو نظام فرهنگى ایرانى و اسلامى با یکدیگر است که سرانجام به وحدت و همسازى آن دو در نظامى جدید منتج شد. هر چند اصول اساسى این تمدن جدید از اسلام نشأت مىگرفت، اما به واسطه دیدگاه جهانشمول اسلام، عناصر و اجزاءِ سازنده آن اغلب خاستگاهى ایرانى داشتند که از سوى دیانت جدید تأیید شده بود. مهمترین مسأله این دو قرن – که از آن به دوره انتقال (گذر) یاد مىشود – فرایند تغییر کیش هر یک از طبقات اجتماعى است. از اینرو مقالهى حاضر به منظور دستیابى به شناختى بهتر و فراگیر از چگونگى پیدایش و نشو و نماى فرهنگ و تمدن اسلامى در ایران به بررسى اولین واکنشهاى جامعه ایرانى در مواجهه با اسلام و اعراب مىپردازد.
دور قیامت در نظر اسماعیلیان نزارى
نزاریان ایران از سال 487 قمرى که المستنصر بالله فوت کرد تا سال 557 قمرى از امام مستور پیروى مى کردند. از این تاریخ به بعد پیرو امامت حسن بن محمد بن کیابزرگ که پدرش حجت و داعى امام مستور بود گردیدند. حسن دوم در سال 559 قمرى با اعلام دور قیامت تغییر اساسى در نگرش نزاریان به مذهب و عقاید مذهبى به ویژه بهشت و دوزخ به وجود آورد و عبادات ظاهرى را ملغى اعلام کرد.
جایگاه و اهمیت امام در بین نزاریان و همچنین باطنى گرا بودن آنها در پذیرش این اعتقاد تإثیر بسزائى داشت. با اعلام دور قیامت, نزاریان وارد دور جدید تاریخ خود شدند که تا سال 607 قمرى ادامه داشت. در این سال جلال الدین حسن نومسلمان قیامت را باطل اعلام کرد و نزاریان را به پیروى از شریعت فرا خواند, اما این اعتقاد هم دیرى نپایید که با به قدرت رسیدن فرزندش علإالدین محمد سوم بار دیگر رویکرد محدودى به عقیده قیامت به وجود آمد و عقیده ستر بین آنها نضج گرفت.
سفرهاى علمى ابن عساکر در ایران
ابن عساکر (د. 571 ق) دانشمند نامدار مسلمان، همانند دیگر دانشمندان مسلمان، براى یافتن علم و گردآوردى مواد مورد نیاز پژوهشهاى خویش، بیشتر سرزمینهاى پهناور اسلامى را درنوردید. بهرهگیرى از مکاتب مختلف علمى و حوزههاى گوناگون در سرزمینهاى متفاوت اسلامى، نه فقط مدیون نبود مرزهاى امروزین، بلکه مدیون همت دانشمندانى بود که کسب علم را در چین، و صید دانش را حتى در دل منافق و دشمن، از واجبات دینى خود مىشمردند. ابن عساکر نیز، مانند دیگر همکاران خود، منابع دریافت علم خود را معرفى مىکرد؛ و چه موهبتى براى ما ارزشمندتر از اینکه از استادان ایرانى و ایرانى تبار فراوانى بهره برده است.
نهضت ترجمه، گفتگویى میان تمدن یونانى و تمدن اسلامى
مقاله حاضر، مقدمه ى فرانتس روزنتال خاورشناس بزرگ آلمانى، بر کتابى است که وى در آن، تلاش نموده با جمع آورى قسمتهایى از آثار کلاسیک اسلامى، که در واقع ترجمه یا اخذ و اقتباسى از آثار متقدّم یونانى بودند، تأثیرات تمدن یونانى را بر فرهنگ اسلامى نشان دهد. هدف اصلى این اثر، توضیح کمیّت و کیفیت آشنایى مسلمانان با میراث کلاسیک یونان و مجراهاى متنوعى است که از طریق آنها این میراث بر تفکر غنى اسلامى در اعصار بعد مؤثر واقع شد. روزنتال در مقدمهاى تحلیلى – ترجمه حاضر – به بحث دربارهى اهمیت کلى مواجههى اسلام با میراث کلاسیک یونان مىپردازد و اصرار دارد که این مواجهه را باید آغاز تحولّى شگرف و ثمربخش در تاریخ تمدن بشر دانست. او از این رهگذر، بخش غربى عربستانِ مرکزى را پارهاى – هر چند بسیار دور افتاده – از جهان هلنیستى باستان تلقى مىکند و با عطف توجه به تحول فرهنگى شبه جزیره پس از ظهور اسلام و مرورى بر نهضت ترجمه در قرون اولیهى اسلامى، بر اهمیت تاریخى اقتباس مسلمانان از میراث کلاسیک یونان تأکید مىکند.
«زرنگ» در قرون نخستین اسلامى
در این مقاله تلاش گردیده با استفاده از مدارک و نوشته هاى جغرافى دانان و مورخان اسلامى, جغرافیاى تاریخى زرنگ (مرکز حکومتى سیستان) که هم اکنون یک شهر مدفون شده ایرانى ـ اسلامى است روشن گردد, به نحوى که باستان شناسان قبل از حفارى بتوانند نقشه شهر و هر یک از تإسیسات مهم و حدود آنها را به خوبى تشخیص دهند.
سوابق تاریخى شهر و سیماى آن چون تعداد حصار و دروازه, مسجد, آتشگاه, مدارس علمیه, قصرها, ضرابخانه, خزائن, زندان, بازار, کاروانسرا, کوىها و سراها شناسایى و توصیف شده اند. روستاهاى پیرامون شهر و سیستم آب رسانى آن و انهار و باغ ها مورد توجه قرار گرفته اند. در بخشى از مقاله به علل تباهى زرنگ چون عوامل طبیعى و انسانى پرداخته شده و در پایان به موقعیت جغرافیایى آن بر اساس نقشه هاى جغرافیا نگاران اشاره شده است.
منصب چراغچى باشى در عتبات عالیات
پادشاهان مختلف ایران پس از اسلام، با توجه به ارادت و علاقهى شدید مردم ایران به امامان شیعه و حرمهاى شریف ایشان در عتبات عالیات و بنا به برخى اعتقادات و ملاحظات عقیدتى و سیاسى، توجه ویژهاى به آبادى، توسعه و تکریم این اماکن و شهرهاى مقدس مبذول داشتند، از جمله اقدامات آنها اهداى چهلچراغها، قندیلها و شمعدانهاى گرانبها بود. براى روشن نگاهداشتن و حفاظت یک یا چند چهلچراغ و شمعدان، یک متولى از طرف دولت ایران تعیین مىشد که به وى چراغچى مىگفتند.
در این مقاله پس از مقدمهاى کوتاه، با استفاده از کتابهاى مربوط و اسناد وزارت خارجه، اقدامات پادشاهان ایران نسبت به عتبات عالیات، منصب چراغچىباشى و وظایف و مسائل مرتبط بدان مورد بررسى قرار مىگیرد.
طب و داروسازى در اندلس
بررسى جایگاه مسلمین در تاریخ علوم و توانمندىها و نوآورىهاى آنان در این عرصه، از مباحث ضرورى و مهمى است که اهتمام بدان موجب تعدیل اندیشهى رایج افراطى در زمینهى تاریخ علم مىگردد. این مقاله برآن است که تاریخچهاى مختصر از پزشکى اندلس در عصر اسلامى و نوآورىهاى پزشکان مسلمان در این زمینه را به نحوى اجمالى بازگو نماید و سهم اندلس را در پیشبرد علم طب و داروسازى و نیز انتقال آن به اروپا را ارزیابى کند.
کتب جغرافیاى عمومى و سفرنامه ها در جهان اسلام
در فاصله قرن هاى دوم تا چهارم هجرى, سیر و سفر در میان مسلمانان, رواج بسیارى یافت. فریضه حج و کنجکاوى علمى, از جمله انگیزه هاى آنان براى جهانگردى و سیر در آفاق بود. در این نوشتار سعى شده است تا با کندوکاو در نخستین منابع جغرافیایى اسلامى, توصیفى اجمالى از مهم ترین سفرهاى جغرافیادانان و سفیران مسلمان, به دست داده شود.