ملاحظاتى درباره ى کتاب «تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)»
یکى از کتابهایى که در سالهاى اخیر دربارهى تاریخ اسلام به زیور طبع آراسته شده، اثر ارزشمند دکتر غلامحسین زرگرى نژاد است که به همت انتشارات سمت در سال 1378 در 687 صفحه منتشر شده است. تاکنون نقدهاى متعددى درباره آن به چاپ رسیده که بیشتر ناظر به نقد شکلى و جزئىنگرانه بوده است.
سعى نگارنده در این یادداشت بر این است تا روش و ویژگىهاى تاریخ نگارى مؤلف در این اثر را از نزدیک مورد توجه قرار دهد. با توجه به اینکه در این نوشته، هدف، تبیین ویژگیها و مؤلفههاى تاریخ نگارى یک مورخ است؛ بنابراین در ابتدا تعریفى از مفهوم تاریخنگارى ارائه شده، سپس پرسشهایى که براى فهم ویژگیها و مؤلفههاى تاریخنگارى یک مورخ لازم است فهرست گردیده و در ادامه محتواى کتاب مزبور با توجه به بعضى معیارهاى پیش گفته مورد سنجش قرار گرفته است.
فلسفه تاریخ در نهج البلاغه
دیدگاههاى امام على علیه السلام در باب فلسفه تاریخ، تفسیر روشنى از مفاهیم قرآنى است. در سخنان آن امام، فلسفه تاریخ، با رویکردى کاملاً آگاهانه و هدفمند مورد توجه واقع شده است. آغاز و انجام تاریخ مهمترین بخش این تأملات است. ایشان، کلّ تاریخ را در سه بخش؛ یعنى آفرینش و برگزیدن آدم (آغاز تاریخ)، بعثت پیامبران (مرحله دوم تاریخ) و ظهور منجى مصلح (انجام تاریخ) توصیف مى کنند. بر اساس سخنان آن حضرت، عوامل مهم شکل گیرى تاریخ بشرى عبارتند از: 1) حاکمیت مشیت الهى 2) آزادى عمل و قدرت انتخاب انسان.
علل سقوط امپراتورى موحدان از دیدگاه مورخان معاصر اسپانیا
از نظر نویسنده دانشجویان تاریخ، نسبت به تاریخِ اندیشه و متفکران غربى بىاطلاعند؛ چرا که یا از خواندن متون فلسفى گریزانند و یا با زبانهاى لاتین آشنایى ندارند. از اینرو ایشان بر آن شدهاند تا با طرحِ چکیده اندیشههاى مطرح شده در غرب، امکان مقایسهى اصول و مبانى آن را براى دانشجویانِ تاریخ فراهم آورند. ایشان در کتاب آموزشى که بدین منظور نوشتهاند، مکاتب تاریخنگارى در غرب را از رنسانس تا عصر جهانىسازى مورد بررسى قرار داده و در هر مکتب به اصول نظرى، دستاوردها، کاستىها و نمایندگان برجستهى آن پرداختهاند.
ویژگى عمدهى این مجموعه، سادگى، شمول و اختصار آن است و با توجه به آموزشى بودن آن، فاقد ارجاعات است. نویسنده در پایان فهرستى بیش از پنجاه اثرِ لاتین به عنوان منابعِ خود ذکر کرده است. نوشتهى حاضر فصلى از کتاب مورد نظر مىباشد که در آن به مکتب انسانگرا (در سدهى 15 و 16 میلادى) و مکتب خردگرا (در سده 18 میلادى) اشاره شده است.
نقش ابراهیم بن مالک اشتر نخعى در حوادث سیاسى عراق (66 – 72 هجرى)
این نوشتار، نقش ابراهیم پسر مالک اشعر نخعى را در تحوّلاتِ سیاسى عراق (66 – 72ق) بررسى مىکند. با وجود آگاهى اندک ما از زندگى ابراهیم پیش از قیام مختار، پیوستن او به آن قیام، مشروط بر صحّت نامه محمد حنفیه به او، و غلبه بر اشراف کوفه که مخالف مختار بودند، بسیار برجسته است. او همچنین در نبرد خازر امویان را شکست داد و موجب تثبیت مختار در کوفه شد. پس از آن از مختار جدا شد و زبیریان و مروانیان در صدد جذب او برآمدند.
نویسنده، عامل جدایى ابراهیم از مختار را دو چیز دانسته است، نخست بدعتهاى دینى مختار و دوّم مبارزه ابراهیم بر اساس مبانى فکرى و دادخواهى نه عصبیت و مصلحت فردى. او در نهایت، با تعلّق خاطرى که به عراق داشت در نبرد مصعب بن زبیر بر ضدّ مروانیان شرکت کرد و در سال 72 قمرى کشته شد. گفتنى است مترجم برخى دیدگاههاى نویسنده درباره مختار را نقد و بررسى کرده است.
امپراتورى عثمانى و اصلاحات; مدحت پاشا
در سده نوزدهم میلادى, امپراطورى عثمانى به واسطه آشنایى با فرهنگ مغرب زمین و از طرف دیگر مواجهه با موانع ساختارى در درون جامعه خویش به انجام اصلاحاتى در ابعاد مختلف دامن زد. به دوره اى که این اصلاحات انجام گرفته است عصر تنظیمات اطلاق مى شود. تنظیمات در اصل در 26 شعبان 1255 قمرى برابر با سوم نوامبر 1839 میلادى با اعلان فرمان تنظیمات خیریه آغاز گردید.
بدون تردید یکى از بازیگران تإثیرگذار اصلاحات عثمانى مدحت پاشا است که در مقام یکى از دولتمردان تجددگرا خود را شناسانده است. نوشتار حاضر ترجمه مدخل ((مدحت پاشا)) از دایره المعارف بزرگ اسلامى به زبان ترکى استانبولى مى باشد که در آن مولف به طور مبسوط به زیست نامه و کارنامه سیاسى این شخصیت بزرگ پرداخته است.
ادب جهادى در ایران قرن سیزدهم
نوشتارى که برگردان آن در پى مىآید, در زمره یکى از نخستین پژوهش هایى است که در زمینه موضوع جهادیه در دوره قاجاریه انتشار یافته است. مولف بعد از اشاره اى مختصر به مسإله جهاد در صدر اسلام به جایگاه جهاد در فقه و کلام شیعه در چهار دوره اصلى از تاریخ تشیع; یعنى آل بویه, ایلخانیان, صفویان و موکدا دوره قاجاریان پرداخته است. وى در هر یک از این چهار دوره به دیدگاه یکى از برجسته ترین فقیهان استناد کرده و نظریات آنان در باب جهاد را بررسى کرده است. از همین روى در بخش پایانى مقاله به روابط علما با دولت در دوره فتحعلى شاه پرداخته و با اشاره به مهم ترین مسإله این دوره, یعنى جنگ هاى ایران و روس, به ضرورت صدور فتاوى جهادیه از سوى علما اشاره کرده است. نویسنده براى یک بررسى موردى از این فتاوى, بخش جهادیه کشف الغطإ اثر شیخ جعفر کاشف الغطإ را برگزیده و ضمن توضیح درباره آن, بخشى از متن این اثر را در مقاله خود به زبان انگلیسى برگردانده است.
تاریخ اسلام از منظر چند پایگاه اسلامى
در شماره 7, تاریخ اسلام از منظر چند پایگاه غربى, مورد بررسى قرار گرفت. گرچه دیدگاه طراحان این پایگاه ها, تإثیر غیر قابل انکارى در ذهن خواننده دارد, در عین حال, براى یک محقق و پژوهشگر, آشنایى با نظرات مختلف مفید خواهد بود.
در این شماره, بر خلاف مطالب قبل, تاریخ اسلام را از منظر پایگاه هائى مورد بررسى قرار مى دهیم که طراحى و ساخت صفحات وبWeb) ) آنها در جهان اسلام و یا توسط یک مسلمان انجام شده است.
سید اجل، عمر شمس الدین و نقش او در نشر اسلام در چین
سید اجل، عمر شمسالدین از نوادگان امام زین العابدین پس از سقوط بخارا به دست سپاه مغول، از آن سامان به سرزمین چین مهاجرت و در آن دیار جایگاه و مقامهاى اجتماعى بالایى را احراز نمود و منشأ خدمات ارزندهاى به مردم چین گردید. از نظر مورخین مهمترین عامل نشر اسلام در استان یونن چین، شخصیت سید اجل و فرزند او بوده است.
این مقاله در چهار بخش به بررسى ابعاد زندگى اجتماعى سید اجل و خدمات وى به مردم چین پرداخته است.
الف) مقامهاى اجتماعى و مدیریتى سید اجل؛
ب) خدمات سید اجل به مردم چین، به ویژه مردم استان یونن؛
ج) عوامل گسترش اسلام در چین و نقش سید اجل در آن؛
د) عوامل رشد و موفقیت سید اجل
قاضى عیاض و کتاب «الشفاء بتعریف حقوق المصطفى»
توجه به جنبههاى مختلفِ زندگى حضرت ختمى مرتبتصلى الله علیه وآله، مورد عنایتِ ویژهى دانشمندان مسلمان بوده است. یکى از نویسندگان که به شیوهى خاصّى، به شخصیت حضرت رسول اکرمصلى الله علیه وآله نگریسته، قاضى عِیاض (467 – 544 ق) مىباشد. اثر مشهور وى با عنوان الشفاء بتعریف حقوق مصطفى، به شیوهى کتابهاى شمائل النبى و دلائل النبوة تألیف شده و از اهمیت خاصّى نزد دانشمندان مسلمان برخوردار است و چندین شرح و تعلیقیه بر آن نگاشته شده است.
قاضى عِیاض در الشفاء، از آیات قرآنى که در شأن و منزلت پیامبر گرامى اسلام نازل شده و نیز از احادیث نبوى، استفاده نموده و جنبههاى مختلف شخصیّت پیامبر اسلام را توصیف نموده است و به بسیارى از تهمتها و افسانههاى ساخته شده در مورد حضرت رسولصلى الله علیه وآله پاسخهاى منطقى و محکمى داده است.
در این نوشتار ضمن بررسى شرح حال قاضىِ عیاض و اشاره به آثار او، مروى بر کتاب الشفاءانجام شده است.
قدرت سیاسى امامیه در دوره ى سلطنت سلجوقیان
شیعیان امامى مذهب که در دورهى سیطره خاندان بویه از آسایش نسبى و اقتدار حکومتى برخوردار بودند در پى یورش سلجوقیان سنى به بغداد و بر افتادن حاکمیت بوئیان، دوران سختى را تجربه کردند. سلجوقیان، آنان را از مناصب ادارى راندند، پیشواى دینى آنان – شیخ طوسى – مجبور به ترک بغداد شد و در پى سرکوب شورش بساسیرى شیعیان ساکن شهر کرخ، مورد حمله سنیان قرار گرفتند. اما این وضع پایدار نماند و در طى سلطنت سلجوقیان، شیعیان به تدریج مواضع قدرت را مجدداً اشغال کردند. در این مقاله با اشاره به وجود امیران و وزیران شیعى مذهب در ایران و با تفصیل بیشتر در مورد خاندان مزید به عنوان حاکمان شیعى مذهب مناطقى از عراق که در ایران کنونى کمتر شناخته شدهاند، به دلایل سیاسى این تغییر وضع و عوامل آن پرداخته شده است.
جانشینى پیامبرصلى الله علیه وآله؛ انتقال کاریزما
پس از وفات پیامبرصلى الله علیه وآله، جانشینى ایشان مهمترین مسألهى مطرح در جامعهى اسلامى بود. علاوه بر امام علىعلیه السلام – به عنوان چهرهى شاخص اهل بیتعلیهم السلام – گروهها و جریانات فکرى دیگرى مدعى دستیابى به خلافت بودند. آنان به منظور تحتالشعاع قرار دادن علىعلیه السلام در افکار عمومى، و شکستن انحصار جاذبهى کاریزمایى او، به معرفى و تقویت نهاد کاریزمایى صحابه براى رقابت با اهلبیتعلیهم السلام، در مرجعیت فکرى جامعه پرداختند. در بُعد فرهنگى از ابزارهایى چون سیاست منع حدیث، طرح عدالت و صحت اجتهاد صحابه، جعل حدیث و… بهره گرفتند؛ این جریان طى قرنهاى بعدى استمرار یافته، سازماندهى و تقویت شد.
در این مقاله این تلاشها در قالب نظریهى روزمرگى کاریزماى ماکس وبر، مورد بررسى قرار مىگیرد.
نگاهى به کتاب «خلافت اموى»
«خلافت اموى» عنوان کتابى است از عبدالامیر عبددیکسون که با ترجمه گیتى شگرى در سال 1381 توسط انتشارات طهورى روانهى بازار کتاب گردیده است. این اثر، تحقیقى ژرف در زمینهى تاریخ اسلام و یکى از پر آشوبترین دوران آن؛ یعنى دوران حکومت عبدالملک مروان (خلافت 65 – 86ق) است و در مقایسه با بعضى آثارى که در زمینهى تاریخ اسلام منتشر مىشود، بسیار دقیق و عالمانه نگارش یافته است مقاله حاضر به معرفى و نقد کتاب فوق اختصاص دارد.
ابن اشعث
تحقیق دربارهى شخصیتهاى قرن نخستین هجرى، مخصوصاً افرادى که خود و خاندانشان در حوادث آن دوره نقش مؤثرى داشتهاند، براى بررسى اوضاع سیاسى، اجتماعى و اقتصادى آن روزگار ضرورى است. یکى از این شخصیتها عبدالرحمن بن محمد بن اشعث مىباشد که مهمترین حادثهى زندگى وى قیام او علیه حجاج بوده که این قیام یکى از حوادث مهم دورهى مهم حکومت بنىامیه محسوب مىشود. در این مقاله سعى شده است علل این شورش، چگونگى گسترش آن، روند اوجگیرى مخالفتها و قیام بر ضد بنى امیه، ماهیت و اهداف قیام کنندگان، موضعگیرىهاى ابن اشعث در سراسر آن ماجرا (که نزدیک بود خلافت اموى را سرنگون سازد)، مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
در آمدى بر جغرافیاى قصص قرآنى
نوشتار حاضر، به بررسى مبحث مکان و اسامى جغرافیایى در متن قرآن کریم مىپردازد. مؤلف در ابتدا مدخلى بر آراى جغرافىدانان و نظریهها و مکاتب آنها، در ارتباط با اماکن قرآنى مىگشاید. سپس میزان توجه و رویکرد منابع مختلف به این مبحث را مورد بررسى قرار مىدهد. تفصیل مناطق مختلف جغرافیایى که قصص قرآنى در محدودهى آنها قرار گرفته، بر پایهى تقسیمبندى پیشنهادى آنها، به مرکزى، میانى، جنوبى، شمالى و…، توسط مؤلف صورت پذیرفته است. در پایان به داستانهایى اشاره شده که خداوند در قرآن از اماکن آنها یاد نکرده و در آنها به عبرتگیرى از نحوهى بیان قصص قرآنى اشاره شده است.