اصلاحات در امپراتورى عثمانى‏ (از عصر لاله تا عهد تنظیمات)

نویسنده، در این نوشتار بر آن است تا رویکرد دولت‏ مردان عثمانى به مقوله اصلاحات و ضرورت‏ هاى آن را بررسى کند. پرسش‏ هایى مانند این که امپراتورى عثمانى در چه شرایطى اصلاحات را به مثابه یک راه‏حل برگزید؟ اندیشه‏ ها و تحولات تأثیرگذار بر اصلاحات کدامند؟ برداشت سلاطین عثمانى از راه اصلاحات (در زمان طرح آن) چه بوده است؟ در این میان نقش عوامل خارجى به ویژه غربى‏ها در اصلاحات نیز از مسائل مهمى است که نگارنده این مقاله در پى یافتن پاسخ‏هاى مناسبى براى آنهاست. دوره زمانى این نوشتار از آغاز عصر لاله (1718 – 1730م) تا ابتداى عهد تنظیمات (1839م) را دربر مى‏گیرد.

تجارت یمن پیش از ظهور اسلام

حکومت های عربستان جنوبی و اعراب جنوبی، فعالیت گسترده ای در زمینه بازرگانی داشتند. اهمیت تجارت در شبه جزیره عربستان تا‌ آن اندازه بود که دولت های جنوب و شمال شبه جزیره را می توان از پیامدهای رونق تجارت شمرد. سرزمین یمن به دلیل بهره مندی از مواهب طبیعی فراوان، موقعیت ویژه جغرافیایی، سلطه بر شاهراههای تجاری، داشتن معادن غنی و محصولاتی خاص مانند بخور و نیز فراورده های زراعی زیاد از دیرباز در شمار کشورهای ثروت مند بود. راه های خشک سرزمین های داخلی شبه جزیره با ساخت ایستگاه های تجاری به دست سلاطین یمن، به شاهراهی پر رونق و پر رفت و آمد تبدیل گریده بود. اما این برتری تجاری با طمع ورزی دولت های رقیب، رو به انحطاط و سقوط گذاشت و دوران طلایی تجارت اعراب رو به افول نهاد و در نتیجه اعراب، قرن پنجم میلادی را در حالی به نیمه رساندند که نظاره گر کشتی های تجاری و قافله های متعدد دولت های بیگانه بودند و خود نقش فعالی در تجارت نداشتند. این مقاله می کوشد درباره تجارت یمن به پرسش های زیر پاسخ دهد: موقعیت اقتصادی جنوب عربستان (یمن) چگونه بود؟ دولت های یمن چگونه شاهراه های تجاری جهان باستان را در اختیار خود داشتند؟ و علل و عوامل سقوط تجارت دریایی و خشکی یمن چه بود؟

زندگى و زمانه احمد بن حنبل‏

احمد بن حنبل رئیس و پیشواى مذهب حنابله و اصحاب حدیث است که در دوران اوج اقتدار عباسیان و علماى معتزله، با دفاع از اندیشه قدمت قرآن و پایدارى در واقعه محنت مطرح گشت. اهمیت زندگى احمد بن حنبل از آنجاست که او على‏رغم همه پایدارى‏اش در برابر عباسیان به دفاع از حاکمان جائر معروف است.
در مقاله حاضر ضمن مرورى بر زندگى احمد بن حنبل، اوضاع سیاسى، مذهبى روزگار وى مورد اشاره قرار گرفته و کارنامه سیاسى، فکرى احمد بن حنبل در مواجهه با اوضاع زمانه بررسى شده است.

نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره اهداف غزوات و سرایای پیامبر اعظم از منظر اسناد تاریخی

اهداف پیامبر اکرم(ص) از غزوات و سرایا مسیله‌ای مورد توجه مستشرقان و اندیش‌مندان غیر مسلمان است که آثار فراوانی درباره آن خلق کرده‌اند. بیشتر مستشرقان اهداف جنگ‌های پیامبر اکرم(ص) را مادّی و در راستای جنگ‌ها و غارت‌های بدوی و سلطه سیاسی و اقتصادی پیامبر(ص) می‌دانند. این مقاله پس از بیان طبقه‌بندی شده سخنان مستشرقان، دیدگاه آنان را از منظر تاریخی ارزیابی می‌کند و با استناد به اسناد تاریخی نشان می‌دهد که جنگ‌های پیامبراکرم(ص) با انگیزه دفاع از اسلام و مسلمانان و با اهداف الهی و انسانی انجام گرفته و منزه از اتهام‌هایی است که مستشرقان درباره آن حضرت (ص) بیان کرده‌اند.

شکل‏ گیرى دولتهاى خارجى مذهب در شمال افریقا

در دوران اوج گیرى نهضت هاى فکرى و سیاسى در تاریخ صدر اسلام و به خصوص دوران انتقال قدرت از بنى ‏امیه به بنى ‏عباس یکى از فرقه‏ هاى تأثیرگذار در تاریخ این دوره – که معمولاً با نام «خوارج» شناخته مى‏شود – توانست در برخى از نقاط حاشیه‏اى یا دور دست جهان اسلام گوش هایى شنوا و دلهایى پذیرا براى اندیشه‏ هاى خود به دست آورد. یکى از این سرزمین‏ها افریقاى شمالى بود که در آن، خوارج عرب و موالى خارجى مذهب توانستند بخشى از بربرها را با خود همراه سازند و پس از گذار از سه مرحله: دعوت‏گرى، انجام شورش‏ هاى مقطعى و گستراندن دامنه شورش ‏ها حکومت‏ هایى براى خود به وجود آورند.

بررسی مقایسه‌ای تأثیر روابط سیاسی – نظامی امویان آندلس و نورمن‌ها با کشورهای فرانسه و انگلیس

از اوایل قرن سوم هجری، حمله­های اقوام شمالی – نورمن­ها-­ به اروپا آغاز گردید. این اقوام خشن و توانا در جنگ، قسمت­های زیادی از اروپا را غارت کردند که در نتیجه آن، کشورهایی مانند فرانسه و انگلیس تضعیف و تجزیه شدند. دولت امویان آندلس نیز از این حمله­ها بی­نصیب نماند و دریانوردان وایکینگ چندین مرتبه به اسپانیا حمله کردند. دولت امویان آندلس در این حمله­ها، متحمل خسارات زیادی شد اما به سبب وجود حکومتی نیرومند و متمرکز به سرعت توانست نقاط ضعف دفاعی خود را برطرف سازد. تأسیس نیروی دریایی منسجم دولتی و تقویت سواحل رودها و دریای غربی از فعالیت­های امویان آندلس برای جلوگیری از حمله نورمن­ها بود که بعدها عاملی مهم در جهت پیشرفت تجارت دریایی آندلس گردید. این پژوهش به دنبال روشن سازی روابط امویان آندلس ونورمن­ها و تأثیر این روابط بر امویان آندلس است.

درآمدی بر روش‌شناسی آثار تاریخی دکتر سیّد جعفر شهیدی

سیّد جعفر شهیدی، مورّخ و اسلام شناس معاصر، شیوه و سبک ویژه­ای در تدوین و نگارش کتاب­های تاریخی دارد. حقیقت­جویی، پرهیز از تعصّب قومی و مذهبی، دقت در بررسی جریان­های تاریخی، روشنی و صراحت بیان، پرهیز از اغراق و مبالغه، کاربرد استشهاد و تمثیل، استناد به منابع معتبر تاریخی و رویکرد نقدی به آنها، کاربرد ترکیب­های عطفی و تفسیری، ترکیب­سازی­های جدید و شیوا و استفاده از واژه­ها و ترکیب­های عربی از ویژگی­ها و سبک های زبانی وی در دانش تاریخ هستند که در این مقاله به تحلیل و توصیف آنها پرداخته می­شود.

جایگاه وقف در توسعه تشیع در عصر ایلخانان

وقف در لغت به معنای ایستادن و درنگ کردن بیشتر استفاده شده و در اصطلاح شرعی، تحبیس اصل و تسلیم منفعت تعریف شده است. وقف به عنوان یک سنت در تاریخ اسلام، پیش از اسلام و حتی در سایر ادیان وجود داشته است و کاربردهای زیادی برای آن بیان شده است. وقف و موقوفات در تاریخ اسلام و شکوفایی تمدن اسلامی به ویژه گسترش فرهنگ شیعی و توسعه علمی ـ تمدنی شیعیان نقش به سزایی داشته است. از قرن چهارم هجری و به ویژه با روی کار آمدن حکومت آل بویه، شاهد رونق موقوفات شیعی و حمایت آل بویه از مراکز مذهبی، آموزشی و رفاهی شیعیان هستیم. این جریان تا دوره حمله مغول اهمیت و تأثیرگذاری خود را حفظ کرد. در دوران پرتلاطم هجوم مغول تا تأسیس دولت ایلخانی، وقف و موقوفات مانند سایر نهادها و مظاهر تمدنی به شدت آسیب دید. سئوال اصلی این مقاله این است که نقش وقف در گسترش تشیع در دوره ایلخانان به چه میزان بوده است؟ و فرضیه ارائه شده این است که وقف در گسترش تشیع در ادوار تاریخی به خصوص عصر ایلخانان، نقش اصلی داشته است. به عنوان مدخل بحث درباره معنا و مفهوم وقف سخن گفته شده و در ادامه به روند بازسازی موقوفات شیعی به دست خواجه نصیرالدین طوسی و تأثیر آن در نوسازی و توسعه فرهنگ و مذهب تشیع و عمومیت یافتن آن در عصر ایلخانان پرداخته شده است.

مهاجرت قبایل عرب به آسیای مرکزی و پیآمدهای آن در قرون اولیه هجری

یکی از آثار فتوحات اعراب در آسیای مرکزی، مهاجرت برخی از اعراب جزیرة العرب به مناطق تازه فتح شده بود. با وجود این­که اندیشه اسکان دائمی اعراب در شرق به نخستین‏ دورة فتوحات بازمی‏گشت اما در دوره امویان، به این امر بیشتر توجه می­شد. حضور مهاجران در منطقه شرق، حفاظت از سرزمین­های فتح شده را آسان تر می­کرد. هم­چنین می­توانست زمینه های لازم برای افزایش جمعیت و تأمین نیروی جنگی برای فتوحات بعدی در مشرق را فراهم سازد. مهاجرت اعراب هرچند به ظاهر انگیزة نظامی داشت، اما بی­تردید، ریشه­های اقتصادی و سیاسی نیز در آنها مؤثر بود. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای درصدد بررسی عوامل مؤثر در اسکان قبایل عرب در آسیای مرکزی و پی­آمدهای گوناگون آن تا اواسط قرن دوم هجری (فروپاشی امویان) است.

تعامل امام رضا (علیه السّلام) با فرقه زیدیه

زیدیه یکی از فرقه­های مهم شیعی، از قیام زیدبن علی سرچشمه می­گیرد. زیدیان درباره امام و امامت آراء و عقاید خاصی داشتند و یکی از مهم­ترین شرایط امام از نظر آنان، دعوت مردم به امامت خویش و قیام با شمشیر بود. در طول تاریخ حضور ائمه: شاهد برخوردهایی میان زیدیه و امامیه شیعه هستیم. شناخت چگونگی تعامل هر کدام از ائمه: از جمله امام هشتم˜ با آنان، علاوه بر افزودن بر آگاهی­های تاریخی در این زمینه و آشنا شدن با پاره­ای از مشکلات ائمه: به چگونگی برخورد با گروه­های مختلف در جوامع کنونی کمک می­کند. در تعامل امام رضا˜ با زیدیان، مشاهده می­شود که آن حضرت˜ در مواردی قیام کنندگان را از قیام نهی می­کردند ولی در رفتار کلی ایشان، نوعی بی­اعتنایی همراه با مدارا دیده می­شود و امام˜ فقط در برخورد با برادر خود، زید النار به شدت از او انتقاد کردند. دقت در انتقادات امام˜ نشان می­دهد که افکار و رفتار نامناسب زید مورد نکوهش آن حضرت˜ قرار گرفته است.

چگونگی برخورد پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) با آثار تاریخی در شبه جزیره عربستان

آثار تاریخی فراوانی در شبه جزیره عربستان پیش از اسلام وجود داشت. برخی از این آثار به اعتقادات اعراب مربوط می­شد و بناها و نمادهایی مانند معابد، سمبل‌های مقدس، اصنام و آثار بت‌پرستی، کنیسه‌ها و دیرهای ادیان ابراهیمی را دربر می­گرفت و برخی دیگر به مظاهر تمدنی موجود در شبه جزیره مانند قصرها، قلعه‌ها و حصارها پیوند می‌خورد. این مقاله پس از بررسی کوتاه اوضاع جغرافیایی، دینی و فرهنگی عربستان پیش از طلوع اسلام، آثار تاریخی این سرزمین را به دو دسته آثار دینی و غیر دینی تقسیم می‌کند و بر اساس آن، نوع برخورد پیامبر(ص) را با هر یک از این آثار بررسی می‌نماید.

درآمدی بر چیستی تمدّن اسلامی از دیدگاه مستشرقان

تمدن پژوهی در نظام علمی غرب، سابقه­ای دیرینه دارد و چیستی تمدن اسلامی از این قاعده مستثنا نیست. هدف اصلی نگارش این مقاله، شناخت چیستی تمدن اسلامی براساس تنوع رویکردها است. با توجه به مفهوم شناسی تمدن با رویکردهای ماهیت نگر، تمایزنگر، علت­نگر و تحلیل مفهومی و با توجه به برخی ویژگی­های تمدن مانند نظام اجتماعی، این جهانی بودن، هماهنگی و همسویی عناصری آن، هویت و پویایی تمدن و سنخ شناسی مطالعات تمدنی در نظام علمی غرب، حداقل پنج رویکرد درباره چیستی تمدن اسلامی قابل استخراج است: رویکرد قائل به وحدت در عین تنوع تمدن اسلامی، رویکرد قائل به شأن استقلالی تمدن اسلامی، رویکرد قائل به شأن اسلامی – ایرانی و عاریه­ای تمدن اسلامی، رویکرد قابل به جوهرة غیر تمدنی و فرهنگی آن­چه تمدن اسلامی نامیده می­شود؛ رویکرد قائل به جوهرة عربی داشتن تمدن اسلامی. این مقاله، با رویکرد منطقی – تاریخی و با روشی مبتنی بر استقراء تاریخی این پنج رویکرد را کاویده است.

درآمدی بر تاریخ اجتماعی اسپانیای اسلامی در منابع تاریخی و جغرافیایی قرن چهارم تا هفتم هجری

سرزمین اندلس که به فاصله کمی پس از فتوحات اسلامی از پیکره سیاسی دستگاه خلافت عباسی جدا شد، به دلیل شرایط ویژه اقلیمی، تاریخی و انسانی همواره مورد توجه مورخان، جغرافی­دانان، ادیبان و دیگر نویسندگان مسلمان قرار داشته است. در میان اخبار و روایت­های مربوط به این خطه از جهان اسلام، گزارش­های مربوط به تاریخ اجتماعی آن از جایگاهی ویژه برخوردار است. این مقاله پس از مروری بر سیمای کلی جغرافیای اسپانیای اسلامی می­کوشد با تکیه بر گزیده­ای از منابع تاریخی و جغرافیایی قرن چهارم تا هفتم هجری، به شیوۀ سند پژوهی، تاریخ اجتماعی این منطقه را با تأکید بر موقعیت اقتصادی و تجارت، مشاغل، گروه­های اجتماعی، اقوام و گزارش­های مذهبی مورد بررسی اولیه قرار دهد تا زمینه­ای برای پژوهش­های گسترده­تر در این شاخۀ نوپدید تاریخ نگاری را فراهم آورد.

شمس الدین التتمش، نخستین فرمانروای مستقل مسلمان در دهلی

دهلی مهم‌ترین شهر هندوستان شمالی است که راجه پریتوی (prithvi) آن را بنا کرد و در میان هفت شهر منسوب به این نام، قدیم‌ترین آنها محسوب می‌شود. به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژة این شهر، سلسله‌های مختلفی در آن حکومت کرده‌اند که یکی از مهمترین آنها، سلاطین دهلی معروف به «شمسیان هند» نخستین سلسلة اسلامی که بر هندوستان پیش از دوران سلطنت مغول بر این سرزمین است. شمس الدین التتمش نخستین پادشاه این سلسله و مهندس اصلی سلطنت دهلی است که به عنوان نخستین حاکم مستقل مسلمان دهلی از اهمیت و منزلت خاصی برخوردار است، در این مقاله چگونگی به قدرت رسیدن التتمش، مهم‌ترین وقایع دوران حکومت او و سیاست‌های او در تحکیم قدرت مورد بررسی قرار خواهد گرفت.