سال
امام مجتبی (علیه السّلام) در سال سوم هجری در مدینه در حالی چشم گشود که تازه یازده سال[1] از عمر مادرش فاطمه (علیها سلام) و 25 سال[2] از زندگانی پدرش علی (علیه السّلام) سپری شده بود. وی نخستین نوزاد علی و فاطمه (علیها سلام) بود که حدود یک سال پس از عقد ازدواج آنان[3] متولد گشت.
این گویه برآیند پژوهشی است که در منابع کهن شیعیان و سنیان صورت پذیرفته است. گفتنی است رویکرد غالب این منابع بر تولد آن گرامی در سال سوم هجری است.[4] افزون بر آن‌كه تاريخ ازدواج علی و فاطمه (علیها سلام) گواه بر اين نظريه است؛ چرا كه عقد ازدواج آنان طبق روايتي از امام صادق (علیه السّلام) در ماه رمضان[5] سال دوم هجرت[6] و زفاف ايشان در ذی‌الحجه[7] يا محرم[8] پس از آن واقع شد؛ چنان‌كه عبدالرحمن بن جوزی، ابن طلحه شافعی، و ابن صباغ مالكی اين عقد ازدواج را در ماه رمضان سال دوم هجرت و زفاف را در ذی الحجه همان سال دانسته‌اند.[9] با اين شرايط، تولد امام مجتبی (علیه السّلام)، نخستين نوزاد آن گراميان، در سال سوم هجرت خواهد بود.[10]
گفتنی است اگرچه در برخی از منابع كهن،[11] تولد آن حضرت در سال دوم هجری دانسته شده است، این گزارش هیچ‌گونه تقابلی با نظریه یاد شده ندارد؛ چرا که این تعبیرها به جهت تفاوت در محاسبه‌ی سه‌گانه‌ای است که برای آغاز تاریخ قمری بیان شد؛ به گفته علامه مجلسی[12] برخی مبدأ تاریخ قمری را ربیع الأول دانسته‌اند؛ بدان جهت که هجرت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در آن ماه رخ داده است و یاران پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز تا سال شصت بر این شیوه بودند. این شیوه معیار محاسبه تاریخی آن دسته از منابعی است که ولادت امام مجتبی (علیه السّلام) را در سال دوم هجری دانسته‌اند. در این محاسبه در مقایسه با محاسبه ای که در پی خواهد آمد، پنج ماه و نیم از سال یعنی از نیمه رمضان تا پایان صفر محاسبه نشده است.
گروه دیگر، ماه رمضان را به جهت این‌که آغاز سال عبادی است – که برگرفته از سخن معصومان است – [13] مبدأ تاریخ قمری دانسته‌اند و در محاسبه، از ماه رمضانی آغاز کردند که شش ماه پیش از هجرت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بود. آن دست از منابعی که ولادت امام مجتبی (علیه السّلام) را در سال سوم هجری گزارش کرده‌اند این شیوه را برگزیده‌اند.
گروه سوم نیز آغاز سال قمری را محرم دانسته‌اند و در محاسبه از محرمی آغاز کرده‌اند که دو ماه پیش از هجرت نبوی بود.
دیدگاه‌های دیگری در خصوص سال ولادت امام مجتبی (ه) گزارش شده‌اند که با توجه به مطالب پیش‌گفته برتابیدنی نیستند. افزون بر آن‌که این دیدگاه‌ها یا بی‌سند و یا به صورت «قیل» ثبت شده و یا گزارش‌هاشان به فردی همانند قَتاده می‌انجامد که توان برابری با این همه منابع پیش گفته را ندارد و یا در مصادر متأخر بی‌آنکه بر بنیانی استوار باشد، گزارش شده است. این دیدگاه‌ها چنین‌اند:
- امام حسن (علیه السّلام)، در سال چهارم هجرت تولد یافت.[14]
- او پس از چهار سال و شش ماه و نیم پس از هجرت متولد شد.[15]
- او شش سال پیش از هجرت تولد یافت.[16]
ماه
درباره ماه تولد امام مجتبی (علیه السّلام) نیز گزارش‌های متفاوتی در منابع آمده که با توجه به مطالبی که درباره سال ولادت آن گرامی گفته شد، به چند جهت باید گفت ایشان در ماه مبارک رمضان دیده به جهان گشود:
1. اکثر منابع کهن یاد شده در بخش سال تولد، بر تولد آن حضرت در ماه رمضان تصریح دارند،[17] حتی آن دست از منابعی که سال تولد آن گرامی را، سال دوم هجرت یاد کرده‌اند، بر متولد شدن ایشان در ماه رمضان تصریح دارند.[18]
-
آن دست از منابع یاد شده که تنها به ذکر تولد آن امام (علیه السّلام) در سال سوم بسنده کرده و از ماه آن، سخن نگفته‌اند[19] نیز با منابع گروه نخست منطبق و هماهنگ است و قانون اطلاق و تقیید درباره آنها اجرا می‌گردد.
-
این تاریخ (تولد وی در ماه رمضان) با مطالبی که درباره تاریخ ازدواج و زفاف حضرت علی و فاطمه (علیه السّلام) بیان شده،[20] هیچ‌گونه تنافی و برخوردی ندارد؛ یعنی اگر زفاف علی و فاطمه (علیها سلام) در هفته نخست ذی‌الحجه باشد – که این گزارش قوی‌تر به نظر می‌آید – و بسته شدن نطفه امام مجتبی (علیه السّلام) نیز در روزهای نخست پس از زفاف باشد، باید گفت مدت حمل امام حسن (علیه السّلام) نُه ماه و چند روز بوده که این مدت همان فاصله میان ذی‌الحجه و نیمه رمضان است و اگر زفاف علی و فاطمه (علیها سلام) در بیست و یکم محرم و بسته شدن نطفه امام حسن (علیه السّلام) نیز در همان روزهای نخست پس از زفاف باشد، باید گفت مدت حمل امام مجتبی (علیه السّلام) هفت ماه و نیم طول کشیده است و اگر انعقاد نطفه در روزهای نخست پس از زفاف نباشد – چه زفاف فاطمه و علی (علیه السّلام) در ذی‌الحجه باشد یا محرم – می‌توان گفت مدت حمل امام مجتبی (علیه السّلام) حدود شش ماه را در برمی‌گیرد، چنان‌که اربلی ابتدا آن را به عنوان یک گزارش نقل کرده، سپس گزارش ابن‌خشاب را بر آن افزوده است. بحرانی هم این سخن را از هر دو ثبت کرده است[21] و سید محسن امین نیز آن را پذیرفته و چنین نتیجه گرفته است: در روایت‌های که مدت حمل امام حسین (علیه السّلام) شش ماه دانسته شده[22] مقصود آنها امام حسن (علیه السّلام) است که به اشتباه به جای حسن، حسین ثبت شده است.[23]
4. دیدگاه‌های دیگر در این خصوص یا بی‌سند نقل شده‌اند[24] یا به صورت «قیل» گزارش گردیده‌اند[25] و این گونه تعبیرها خود بیانگر ناتوانی آن دیدگاه است و یا این‌که گزارش به گزارشگری می‌انجامد[26] که در برابر آن همه منابع مورد توجه شیعیان و سنیان توان برابری ندارد. این دیدگاه‌ها چنین‌اند:
- ماه شعبان،[27]
- ماه شوال،[28]
- ماه محرم.[29]
زاد روز
درباره روز ولادت امام دوم شیعیان (علیه السّلام) نیز در میان منابع کهن شیعیان و سنیان، نقلهای متفاوتی به چشم می‌آید؛ اما سخن درست در این خصوص، تولد آن گرامی در روز نیمه ماه مبارک رمضان است؛ به همان دلیلی که در بخش ماه تولد آن گرامی و سال آن، گفته شد؛ چرا که عمده و غالب منابع کهن شیعیان و سنیان تولد آن عزیز را در ماه رمضان دانسته‌اند و این منابع جز اندکی از آنها – که بدون ذکر روز، فقط ماه رمضان را بیان کرده‌اند – همگی بر تولد آن گرامی در نیمه ماه رمضان تصریح دارند و در میان نگارندگان آنها نام عالمانی چون حسن بن محمد قمی، شیخ مفید، شیخ طوسی، طبری امامی، فتال نیشابوری، شیخ طبرسی، ابن شهر آشوب، اربلی، علامه حلی، شهید اول، کفعمی، عاملی، شیخ بهایی و … از بزرگان شیعه و نگارندگانی چون مصعب زبیری، محمد بن سعد، ابن قتیبه، بلاذری، خطیب بغدادی، طبری، دولابی، ابن حبان، ابن عبد البر، عبدالرحمن بن جوزی، سبط بن جوزی، ابن اثیر، گنجی شافعی، ابن ابی الحدید، تلمسانی، نووی، یافعی، مزّی، ذهبی، ابن کثیر، ابن حجر عسقلانی، سیوطی، ابن صباغ مالکی و… از بزرگان اهل سنت به چشم می‌آید[30] و بر اساس قانون اطلاق و تقیید می‌توان گفت آن تعداد منابعی که به اطلاق از ماه رمضان نام برده‌اند، مقصودشان روز نیمه همین ماه است؛ چون روز دیگری از ماه رمضان، از جانب کسی – جز حاسب طبری که شانزدهم را ثبت کرده[31] و در این سخن متفرد است – مطرح نشده است. در نتیجه می‌توان چنین اظهار داشت که اکثریت قریب به اتفاق منابع شیعه و اهل سنت، گزارش تولد امام مجتبی (علیه السّلام) در نیمه ماه رمضان را پذیرفته‌اند.
این روز به محاسبه نجومی برابر با پنجشنبه یازدهم اسفند ماه سال سوم شمسی (11/12/3) و مطابق با دوم فوریه 625 میلادی بوده که از آغاز هجرت نبی اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز 951 روز می‌گذشته است.[32]
اما گزارش‌های اندکی که تولد حضرت را در روزهایی غیر از نیمه ماه رمضان دانسته‌اند، یا به یک فرد می‌انجامند، یا با تعبیر «قیل» نقل شده و یا بی‌سند هستند که این خود نشانه بی‌اعتباری آنها است؛ چنان‌که در بخش ماه تولد بدان اشاره شد و آنها چنین‌اند:
- روز پنجم شعبان،[33]
- نیمه شعبان،[34]
- پانزدهم شوال،[35]
- روز عاشورا.[36]
زادگاه
مکان تولد آن گرامی خانه علی و فاطمه (علیها سلام) بود و آن خانه در کنار مسجد النبی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قرار داشت و در توسعه حرم نبوی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در زمان عمر بن عبد العزیز (101 ق) بخشی از آن قرار گرفت.[37]
منبع: کتاب باز پژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام/ یدالله مقدسی/ نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
[1]. مسعودی، اثبات الوصیة، ص 167 و دیار بکری، تاریخ الخمیس، ج 1، ص 277 و بحار الأنوار، ج 43، ص 8.
[2]. ر.ک به: منابع یاد شده در پاورقی‌های عنوان سال تولد، گویه برگزیده.
[3]. اربلی، کشف الغمة، ج 1، ص 364 و مجلسی، بحار، ج 43، ص 136.
[4]. (ولد … سنة ثلاث من الهجرة)، ابن سعد (230 ق)، الطبقات: ترجمة الامام الحسن، ص 98 و مصعب زبیری (236)، کتاب نسب قریش، ص 40 و بلاذری (279 ق)، انساب الاشراف، ج 2، ص 32 و ابن أبی الدنیا (281 ق)، مقتل الإمام امیر المؤمنین، ص 115 و دولابی (310)، الذریة الطاهرة، ص 100 و طبری،تاریخ، حوادث سال 2 و نوبختی (حدود 320)، فرق الشیعة، ص 24 و ابوخلف سعد بن عبدالله اشعری (نیمه قرن 4)، المقالات و الفرق، ص 24 و مقدسی (355)، البدء و التاریخ، ج 3، ص 74 و مسعودی (346 ق)، مروج الذهب، ج 2، ص 288 و اثبات الوصیة، ص 133 و ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 49 و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج 2/11، ص 5) و مسار الشیعة (مصنفات، ج 7، ص 24) و طبری امامی، دلائل الإمامة، ص 159 و خطیب (463)، تاریخ بغداد، ج 1، ص 140 و ابن عبد البر (463 ق)، الاستیعاب، ج 1، ص 384 (ولد … فی سنة ثلاث من الهجرة، هذا اصحّ ما قیل) و خوارزمی، مقتل الحسین، ج 1، ص 135 و فتال نیشابوری، ورضة الواعظین، ص 153 و طبرسی، إعلام الوری، ج 1، ص 402 و تاج الموالید (مجموعة نفیسة، ص 100) و ابن عساکر (571)، تاریخ دمشق، ج 7، جزء 14، صص 5 و 243 و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 4، ص 28 و عبدالرحمن بن جوزی (597)، صفة الصفوةة ج 1، ص 385 و المنتظم، ج 5، ص 225 و ابن اثیر (630)، اسد الغابة، ج 2، ص 10، ص 166 و تلمسانی (زنده در 645) الجوهرة فی نسب الإمام علی، ص 23 و ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج 16، ص 9 و اربلی (693)، کشف الغمة، ج 1، ص 514 و نووی (676)، تهذیب الأسماء و اللّغات، ج 1، 158، شماره 118 و علامه حلی، المستجاد من الإرشاد (مجموعة نفیسة، ص 431) و ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج 3، ص 246 و مزّی، تهذیب الکمال، ج 4، ص 373 و یافعی شافعی، مرآة الجنان، ج 2، ص 10 و ابن کثیر،البدایة و النهایة، ج 8، ص 37 و کفعمی، المصباح، ص 522 و ابن طولون،الأئمة الاثنی عشر، ص 63 و شیخ بهایی، توضیح المقاصد (مجموعة نفیسة، ص 581) و بسیاری از مصادر دیگر.
[5]. اربلي، كشف الغمة، ج 1، ص 364 و مجلسي، بحار، ج 43، ص 136 (عن جعفر بن محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قال: تزوّج عليّ و فاطمة … في شهر رمضان و بني بها في ذي‌الحجة …). اربلي در يك گزارش (كشف الغمة، ج 1، ص 373) تاريخ عقد ازدواج علي و فاطمه را پس از جنگ بدر و در گزارش ديگر (همان، ص 367) پس از شب قدر همان ماه رمضان، ثبت كرده است كه نتيجه هر دو يكي است؛ چون جنگ بدر در هفدهم ماه رمضان سال دوم هجرت بوده است (مسار الشيعة، ص 24). در برخي منابع، از جمله در الذَرية الطّاهره دولابي (ص 91 – 92) با نقل روايتي از امام صادق (علیه السّلام) – كه در طريق آن ابن أبي سبره حضور دارد – تاريخ ازدواج ياد شده، در ماه صفر سال دوم هجرت دانسته شده است و ابوالفرج اصفهاني نيز به نقل از ابن ابي سبرة اين عقد ازدواج را در ماه صفر پس از ورود پيامبر به مدينه و زفاف آن را پس از بدر دانسته است (مقاتل الطالبيين، ص 48)، ليكن اين دو گزارش به جهت حضور ابن أبي سبره در شمار گزارشگران آنها، در خور اعتماد نيستند؛ چرا كه رجال‌شناسان نقل‌هاي وي را ضعيف دانسته‌اند (ذهبي، سير اعلام النبلاء، ج 7، ص 330 – 331).
[6]. كليني، الكافي، كتاب الروضة، ص 340، ح 536 و مسعودي، مروج الذهب، ج 2، ص 282 و اربلي، كشف الغمة، ج 1، ص 364 – 514.
[7]. طبري، تاريخ، حوادث سال دوم و مسعودي، مروج الذهب، ج 2، ص 288 و شيخ طوسي، مصباح المتهجد، ص 467 و اربلي، كشف الغمة، ج 1، صص 367 و 514.
[8]. ابن طاووس، اقبال الأعمال، ج 3، ص 92 و مجلسي، بحار، ج 43، ص 92 (به نقل از: مفيد در حدائق الرياض).
[9]. صفوة الصفوة، ج 1، ص 338 و مطالب السؤول، ص 53 و الفصول المهمة، ج 1، ص 652 – 653.
[10]. مفيد در مسار الشيعة (مصنفات، ج 7، ص 58) تاريخ ازدواج علي (علیه السّلام) با فاطمه (علیها سلام) را پنج ماه پس از هجرت و در نميه ماه رجب در حالي كه يازده سال از بهار عمر فاطمه (علیها سلام) سپري شده بود، مي‌داند، ليكن بنابر قول درست كه در بخش ولادت حضرت فاطمه گفته شد، تولد فاطمه (علیه سلام) در سال پنجم بعثت بود و آن گرامي در وقت هجرت هشت ساله بود و براساس روايت به دست آمده از امام سجاد (علیه السّلام) (روضة الكافي، ص 340، ح 536) از سن وي در وقت ازدواج نه سال سپري شده بود. با اين شرايط بايد تاريخ ازدواج فاطمه با علي (علیه السّلام) در سال دوم هجرت باشد كه فاطمه در آن، به سال دهم عمرش ورود يافته و در يازده سالگي هم، مادر شده باشد، چنان‌كه در بسياري از منابع پيش گفته آمده است؛ بنابراين گزارش ياد شده از شيخ مفيد، مبني بر اين‌كه ازدواج آن دو بزرگوار در يازده سالگي حضرت فاطمه بود، بر مبناي گزارش وي در خصوص تولد حضرت زهرا (علیه سلام) در سال دوم بعثت است و اين تحقيق اين گزارش را مخدوش مي‌داند، چنان‌كه در بخش سال تولد حضرت فاطمه (علیه سلام) گفته شد.
[11]. ابن قتيبة، المعارف، ص 212 و كليني، الكافي، ج 1، ص 461 و حسن بن محمد قمي، تاريخ قم، ص 194 و شيخ طوسي، تهذيب الاحكام، ج 6، ص 39 و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبي طالب، ج 4، ص 28 (با تعبير قيل) و شهيد اول، الدروس، ج 2، ص 7 (البته قول شهيد برگرفته از منابع پيش‌گفته است).
[12]. مجلسی، مرآت العقول، ج 5، ص 350.
[13]. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص 376.
[14]. ابن حجر (852)، الإصابه، ج 2، ص 11 (با تعبیر قیل).
[15]. دولابی، الذّریة الطاهرة، ص 99 (به نقل از: قتادة) و حاکم نیشابوری، مستدرک، ج 3، ص 169 (به نقل از: قتاده) و ابونعیم اصفهانی (430)، ذکر اخبار اصفهان، ج 1، ص 44 (بی‌سند نقل کرده است) و ابن اثیر، اسد الغابة، ج 2، ص 10 (با تعبیر قیل) و اربلی، کشف الغمة، ج 1، ص 514 (به نقل از: دولابی در الذّریة الطاهرة) و مزّی، تهذیب الکمال، ج 4، ص 373 (به نقل از: قتاده).
[16]. فرید وجدی، دائرة المعارف القرن العشرین، ج 3، ص 443. در خور یادآوری است که این نقل بی‌سند و با اجماع مورخان نیز در ستیز است؛ چرا که همگی بر آن‌اند که ازدواج علی با فاطمه (علیها سلام)، پس از هجرت بود. پس چگونه می‌توان تولد امام مجتبی (علیه السّلام) را پیش از هجرت دانست. وانگهی شش سال پیش از هجرت با سال هفتم بعثت برابر خواهد بود و در این سال فاطمه (علیها سلام)، تنها دو سال داشت؛ چرا که بر اساس منابع مورد توجه شیعیان و سنیان، آن گرامی در سال پنجم بعثت تولد یافت، چنان‌که در بخش تولد ایشان گفته شد.
[17]. ر.ک به: قسمت سال تولد، ص 247، پاورقی 5. ابن طقطقی (701 ق) در الأصیلی (ص 61) نیز این تولد را درماه رمضان دانسته و از روز آن، سخن نگفته است، چنان‌که عاملی هم این تولد را در نیمه ماه رمضان دانسته است اوصول الأخیار الی اصول الأخبار، ص 42) و بحرانی نیز در عوالم العلوم (ج 16، ص 13 – 15) نام منابع فراوانی را آورده و تولد آن گرامی را بر اساس این منابع در ماه مبارک رمضان ثبت کرده که جمعی از این‌ها، روز آن را نیمه همین ماه دانسته‌اند.
[18]. ر.ک به: بخش سال تولد، ص 249، پاورقی 1.
[19]. مسعودی، مروج الذهب، ج 2، ص 288 و اثبات الوصیة، ص 133 و ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 49.
[20]. ر.ک به: بخش سال تولد، ص 248.
[21]. کشف الغمة، ج 1، ص 514 و عوالم العلوم، ج 16، ص 13 – 15. گفتنی است در کتاب الموالید الأئمة ابن خشاب – که به همت مرحوم آیت الله مرعشی نجفی در مجموعة نفیسة به چاپ رسیده – شش ماه بودن مدت «حمل» برای امام حسین (علیه السّلام) به ثبت رسیده است و این اختلاف تعبیرها نشانه اختلاف نسخه‌ها است و مشخص می‌شود در‌آن نسخه از این کتاب که نزد اربلی و بحرانی بوده، شش ماه بودن مدت حمل، برای امام حسن (علیه السّلام) ثبت شده بود، نه برای امام حسین (علیه السّلام).
[22]. در بحث مربوط به ماه ولادت امام حسین (علیه السّلام) بیان شد.
[23]. اعیان الشیعة، ج 1، ص 562.
[24]. مانند گویه تولد وی در نیمه شعبان از ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 14، ص 5.
[25]. مانند گزارش تولد وی در پنجم شعبان با تعبیر «قیل» از ابن ججر در الإصابة، ج 2، ص 11.
[26]. نقل تولد امام (علیه السّلام) در پانزدهم شوال از قتاده است که در این منابع سنیان آمده است: دولابی، الذّریة الطاهرة، ص 99 و حاکم المستدرک، ج 3، ص 169 و مزّی، تهذیب الکمال، ج 4، ص 373، برخی مصادر اهل سنت نیز همین نقل‌ها را ثبت کرده‌اند.
[27]. ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 14، ص 5 و ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج 3، ص 246 و ابن حجر، الإصابة، ج 2، ص 11.
[28]. دولابی، الذریة الطاهرة، ص 99 (به نقل از: قتاده) و حاکم، المستدرک، ج 3، ص 169 و ابن اثیر، اسد الغابة، ج 2، ص 10 (با تعبیر قیل) و مزّی،ت هذیب الکمال، ج 4، ص 373.
[29]. خوارزمی، مقتل الحسین، ج 2، ص 6 (به نقل از: حاکم). خوارزمی این نقل را در ردیف روایت‌های ساختگی نقل کرده که برای روز عاشورا فضیلت‌ها تراشیدند و این سخن را باور ندارد، بلکه خودش در همین کتاب (ج 1، ص 135) تولد امام مجتبی (علیه السّلام) را در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت می‌داند.
[30]. ر.ک به: عنوان سال تولد آن گرامی، ص 247، پاورقی 5 و ص 249، پاورقی 1 و بخش ماه تولد، ص 251، پاورقی 1.
[31]. حاسب طبری، زیج مفرد، ص 64.
[32]. زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، ج 2، ص 153.
[33]. بیرونی، آثار الباقیة، ص 531 – 532 و ابن عماد حنبلی (1089 ق)، شذرات الذهب، ج 1، ص 10. ابن عماد گوید: و قال القرطبی ولد الحسن فی شعبان من الرابعه … و جزم النووی فی التهذیب ان الحسن ولد لخمس خلون من شعبان سنة اربع من الهجرة؛ اما این گزارش ابن عماد بی‌اساس است؛ چرا که در تهذیب نووی این تعبیر درباره امام حسین (علیه السّلام) ثبت است نه امام حسن (علیه السّلام). (تهذیب الاسماء، ج 1، ص 163) و از قرطبی و دیگر منابع نیز چنین گویه‌ای درباره امام حسن مجتبی (علیه السّلام) به دست نیامده است و به نظر می‌رسد که وی در ثبت نام حسین به اشتباه، حسن را ثبت کرده است.
[34]. ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج 14، ص 5.
[35]. دولابی، الذریة الطاهرة، ص 99 (به نقل از: قتاده).
[36]. خوارزمی، مقتل الحسین، ج 2، ص 6 (به نقل از: حاکم). قبلاً گفتیم که این نقل از نقلهای ساختگی است که امویان به جهت تراشیدن فضیلت برای روز عاشورا بدان پرداختند، چنان‌که از تعبیر خوارزمی (ر.ک: ص 252، پاورقی 9) چنین برمی‌آید.
[37]. ابن شبه، تاریخ المدینة المنورة، ج 1، 106 – 107.