تاریخ ولادت امام جواد علیه السّلام

سال

امام جواد (علیه السّلام) همان مولودی است که تولد او برکتی بزرگ نامیده شد؛[1] پس از شهادت امام کاظم (علیه السّلام) در سال 183 هجری، پیروان اهل بیت (علیهم السّلام)، به امام رضا (علیه السّلام) گرویده، از رهبری‌های او بهره جستند[2] در این میان گروهی از وکیلان مالی امام کاظم (علیه السّلام) فریفته دنیا شده، با توقف بر امامت امام کاظم (علیه السّلام)، به امامت امام رضا (علیه السّلام) تن در نداده «واقفیه» نام گرفتند.[3] یکی از انگیزه‌های اصلی اینان بلوکه کردن و استفاده کردن از وجوهات شرعی‌ای بود که به نمایندگی از امام کاظم (علیه السّلام) گرد آورده بودند و در چنگ خود داشتند.[4]

این گروه پس از انتخاب، به شبهه‌افکنی در خصوص امامت امام رضا (علیه السّلام) پرداختند و تلاش کردند با بهره‌گیری از این اعتقاد شیعه که «امامت هر امامی – جز در دو مورد-[5] به پسرش سپرده می‌شود» پیشوایی امام رضا (علیه السّلام) را به چالش بکشند و دلیل آنان این بود که امام رضا (علیه السّلام) پسر جانشین ندارد؛[6] چرا که حضرت تا آن تاریخ، پسردار نشده بود گستاخی این گروه، روزانه فزونی می‌یافت. گاهی به نزد امام رضا (علیه السّلام) می‌رفتند و یا وی در این خصوص به مناظره می‌نشستند.[7] و دیگر بار شبهه‌افکنی اینان، دیگران را وا می‌داشت تا در این موضوع با امام (علیه السّلام) به گفتگو و تحقیق بنشینند.[8]

سال‌ها به تدریج سپری می‌گشت و دوران زیستن امام رضا (علیه السّلام) از چهل سالگی می‌گذشت؛ ولی تردید آفرینی این گروه و مناظره بر سر آن، همچنان ادامه داشت. در این شرایط، یک روزنه امید بر دلدادگان به امام رضا (علیه السّلام) وجود داشت که برجسته می‌نمود و آن پاسخ شنیدنی آن بزرگوار بود که می‌فرمود: «روزگار نمی‌گذرد جز آن‌که خدا به من پسری دهد و بدین طریق این تردیدهای باطل‌گرایانه را برافکند و حق را نمایان سازد».[9]این نوید امام (علیه السّلام)، به دوستان آن حضرت آرامش می‌بخشید. چندی گذشت و سال 195 هجری فرا رسید و یکباره این گزارش منتشر شد که «امام رضا (علیه السّلام) پسردار شد و نام پسرش نیز ابوجعفر است».[10] پس از پخش این خبر، هوشمندانِ دغدغه‌دار، امیدوارانه به نزد امام (علیه السّلام) رفته و برای دستیابی به اطمینان و آگاهی بیشتر، این پرسش را مطرح می‌کردند: اماما، چندی پیش ما را به تولد چنین فرزندی نوید داده بودی و اینک به بار نشست. خدای بزرگ سایه مبارکت را مستدام بدارد. ما برای آگاهی بیشتر می‌پرسیم که اگر به تقدیر الهی حادثه‌ای رخ نماید امام ما پس از شما چه کسی است؟ آن گرامی با اشاره به کودک خود، وی را امام پس از خود معرفی می‌کرد. می‌پرسیدند: وی کودک است؟ امام می‌فرمود: رسالت الهی برای فردی شایسته، کوچک و بزرگ نمی‌شناسد؛ چنان که در شمار پیامبران الهی کودکانی چون عیسی به چشم می‌آیند.[11]

آری با تولد امام جواد (علیه السّلام) در سال 195 هجری تمامی تردیدها از دل دوستان اهل بیت (علیهم السّلام) زدوده شد.[12] و برکت تولد آن حضرت، چون چراغی فروزان فرا روی آینده شیعیان قرار گرفت و چراغ امید گروه واقفیه نیز به خاموشی گرایید و آنان با آینده‌ای تاریک مواجه شدند و هر چه زمان پیش می‌رفت و برجستگی‌های علمی امام جواد (علیه السّلام) روشن‌تر می‌شد، دشواری‌های آنان فزونی می‌یافت.[13]

این گویه را که امام جواد (علیه السّلام) در سال 195 هجری تولد یافت، تمامی منابع کهن شیعیان[14] و سنیان[15] ثبت کرده‌اند؛ تنها جوینی (644 -730 ق) تولد آن گرامی را در سال 170 هجری نقل کرده[16] و او نیز در این نقل متفرد است. افزون بر آن‌که این نظر، با دیگر منابع کهن در خصوص سال تولد و شهادت و دوران عمر آن حضرت، ناهمگون است. ابو خلف اشعری و در پی او عباس مکی سال ولادت آن گرامی را 175 هجری (ولادته… سنة خمس و سبعین و مأه) ثبت کرده‌اند؛[17] ولی با توجه به این نکته که آن گرامی در سال 220 هجری و در حدود 25 سالگی به شهادت رسید – چنان‌که خواهد آمد-[18] و اشعری و مکی نیز این سخن را پذیرفته‌اند،[19] باید گفت در گزارش اینان در خصوص سال ولادت آن عزیز اشتباهی رخ داده و واژه «سبعین» به خطا به جای کلمه «تسعین» ثبت شده است؛ به ویژه آن‌که اشعری در این نقل‌ها با نوبختی همگام است و نوبختی در گزارش خود تولد آن عزیز را در سال 195 هجری دانسته است[20] و اگر پذیرفته شود که امام جواد (علیه السّلام) در سال 175 هجرت تولد یافت، باید پذیرفت وی در وقت شهادت 45 سال داشته و این نتیجه در هیچ منبع و مأخذی نیامده است. در واقع اشعری و مکی نیز، همانند دیگر تاریخ‌نگاران، سال تولد آن حضرت را، سال 195 هجری می‌دانند که به اشتباه، 175 نقل شده است.

ماه

درباره ماه تولد امام جواد (علیه السّلام) میان منابع کهن موازنه برقرار نیست؛ بخشی از آن‌ها بدان نپرداخته‌اند و منابعی که در این باره سخن گفته‌اند، همگون نیستند و با پراکندگی از ماه‌های رجب و رمضان در این خصوص یاد کرده‌اند که اینک بررسی می‌شوند:

دلیل گویه برگزیده

این پژوهش با جستجو در منابع و آثار، و بررسی روایت‌ها و راویان آن، گزارش تولد آن گرامی در ماه مبارک رمضان را ترجیح می‌دهد و بر آن، چنین استدلال می‌کند:

1.‌ تأکید منابع کهن

منابع کهن شیعیان[21] جز یک روایت،[22] بر این‌گونه تأکید کرده‌اند و آن دسته از نگارندگان سنیان که در این موضوع نگاشته‌اند، برخی تنها به نقل همین نظریه بسنده کرده‌اند[23] و گروه دیگر از ماه رجب نام برده‌اند، آن را برنتابیده و با تعبیر «گفته شده»[24] از آن گذشته‌اند.

2. نقد سخن ابن عیاش

نخستین کسی که تولد امام جواد (علیه السّلام) در ماه رجب را گزارش کرده ابن عیاش[25] (401) است که یک بار در قالب دعایی در ماه رجب با استناد به ابوالقاسم حسین بن روح (326 ق) آن را نقل کرده و بار دیگر با این عنوان ک امام جواد (علیه السّلام) در روز دهم ماه رجب تولد یافت بدان پرداخته است. کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی نیز نخستین منبع ثبت کننده این دو گزارش از ابن عیاش به شمار می‌آید. قسمتی از دعا و گزارش نقل شده از ابن عیاش را در پاورقی مشاهده می‌کنید.[26]

پس از شیخ طوسی، طبرسی[27] و سپس برخی دیگر تولد آن گرامی در ماه رجب را از ابن عیاش نقل کرده‌‌اند.[28] ابن طاووس هم دعای یاد شده را از طریق شیخ طوسی، از ابن عیاش به ثبت رسانده است.[29] ولی این گزارش از چند جهت مورد نقد است:

الف) شیخ طوسی، نخستین ثبت کننده این گزارش، فقط به نقل آن در کتاب مصباح المتهجد – که کتاب گزارشی است- بسنده کرده، ولی در کتاب تهذیب که برترین کتاب پژوهشی او است، آن را برنتابیده و بر تولد آن عزیز در ماه رمضان تأکید کرده است،[30] چنان که طبرسی و ابن شهر آشوب نیز چنین کرده‌اند.[31]

ب) دو گزارش ابن عیاش به لحاظ اعتبار قابل اعتماد نیستند؛ چرا که ابن عیاش هر چند از عالمان و راویان تاریخ و حدیث بوده و در تاریخ امامان (علیهم السّلام) نیز کتابی نگاشته که مقتضب الأثر فی عدد الأئمة الإثنی عشر (علیهم السّلام) نام دارد، لیکن به گفته شیخ طوسی و نجاشی حافظه وی در پایان عمر به گونه‌ای ناتوان گشت که تعبیرها و مطالب را به هم می‌آمیخت و جا به جا گزارش می‌کرد.[32] به نظر می‌رسد گزارش وی در خصوص تولد امام جواد (علیه السّلام) نیز از این دست بوده است که برخی از محققان نیز بر این باورند.[33] نجاشی با این‌که وی را دوست خود و پدرش می‌خواند و از او مطالب فراوانی شنیده، می‌گوید: از نقل روایتش پرهیز کردم.[34] چنان که شیخ طوسی در کتاب تهذیب به گزارش وی در خصوص تولد امام جواد (علیه السّلام) اعتنا نکرده و بر تولد آن گرامی در ماه رمضان تأکید کرده است.

ج) با فرض پذیرفتن اعتبار سندی این نقل، در متن دو گزارش ابن عیاش خطایی رخ داده که سبب شده است در برخی از منابع یاد شده[35] از این نقل با تعبیر «گفته شده» یاد شود و در برخی مصادر[36] هم به همین صورت ثبت گردیده است. خطای رخ داده این است که واژه «الثانی» در جمله «محمد بن علی الثانی» در دعای مربوط به ماه رجب و دو واژه «العاشر» و «الثانی» در جمله «کان یوم العاشر مولد أبی جعفر الثانی» در گزارش اشاره شده‌ی ابن عیاش، با کلمه «الأول» جا به جا شده و در واقع، تعبیر صحیح چنین است: «محمد بن علی الأوّل» و جمله یاد شده از گزارش ابن عیاش هم چنین بوده: «کان یوم الأوّل (من رجب) مولد ابن جعفر الأوّل»، و مقصود از آن در هر دو مورد امام باقر (علیه السّلام) است نه امام جواد (علیه السّلام)؛ چرا که بر مبنای همین پژوهش بیان شد که امام باقر (علیه السّلام) در روز نخست ماه رجب تولد یافت[37] و چون کنیه و نام او با امام جواد (علیه السّلام) یکی بود موجب این خطا گردید. همین خطا در قسمت بعدی آن دعا هم تکرار شده است؛ یعنی در جمله «و ابنه علی بن محمد المنتجب» که تعبیر درست آن «و أبیه علی المنتجب» است و مقصود از آن، علی بن أبی‌طالب (علیه السّلام) است نه امام هادی (علیه السّلام)، چرا که در میان امامان معصوم (علیه السّلام) غیر از امام باقر (علیه السّلام) تنها حضرت أمیر المؤمنین علی (علیه السّلام) در ماه رجب تولد یافته است و امام هادی (علیه السّلام) هم به گفته منابع معتبر در ماه ذی الحجه متولد شده است – چنان که خواهد آمد. پس واژه «ابنه» به خطا به جای «أبیه» ثبت شده و جمله چنین قرائت شده است: «و ابنه علی بن محمد المنتجب» و کلمه «علی» هم در این عبارت، به اشتباه، امام هادی (علیه السّلام) دانسته شده است. سپس حاشیه‌نویس واژه «بن محمد» را در حاشیه دعا افزوده و در گذر زمان در متن دعا جای گرفته است.

گواه بر این سخن این است که اگر مقصود از دو واژه «محمد بن علی» و «علی المنتجب» امام جواد و امام هادی (علیه السّلام) باشند، نباید در آغاز این دعا، جمله «بالمولودین فی رجب» گفته می‌شد، بلکه باید می‌فرمود: «اللّهم انی اسئلک بالموالید فی رجب…» تا تولد چهار امام در این ماه را شامل شود. و اگر گفته شود مقصود از این تعبیر، همین دو امامی است که در این دعا نام برده می‌شوند، در پاسخ گفته می‌شود: معیار این سوگند و دعا، تولد امامانی است که که در ماه رجب رخ داد و موجب شد تا این ماه شرافت بیشتری بیابد و این معیار و ویژگی، نزد انشاء کننده دعا در خصوص حضرت امیر مؤمنان (علیه السّلام) و امام باقر (علیه السّلام) به لحاظ تولدشان در این ماه یقینی بوده است. پس چه خصوصیتی در تولد دو امام جواد و هادی (علیه السّلام) وجود داشته که سبب شود تنها نام آن دو امام (علیهم السّلام) مورد سوگند قرار گیرد نه دو امام دیگر با این‌که بر این فرض، همگی در این ماه متولد شدند؟ پس با این نشانه‌ها باید گفت مقصود از کلمه «بالمولودین» و نام‌ها پس از آن‌، حضرت امیر مؤمنان و امام باقر (علیه السّلام) هستند و تنها این دو، متولدان در این ماه هستند، و این دعا و گزارشِ نقل شده از ابن عیاش دلیل تولد امام جواد و هادی (علیهم السّلام) در ماه رجب نیست.

به هر حال این اشتباه یا از سوی نسخه‌برداران بوده – که نمونه‌هایی نیز قبلاً ذکر شد- و  با خود ابن عیاش به لحاظ حالت یاد شده دچار این اشتباه شده است؛ چنان که برخی از محققان بر این باورند.[38]

گفتنی است پیش از ابن عیاش راویان و نگارندگان بزرگی چون نوبختی، کلینی، مسعودی و… همگی بر تولد امام جواد (علیه السّلام) در ماه رمضان تأکید کرده،[39] از تولد حضرت در ماه رجب نام نبرده‌اند و در دوران وی نیز بزرگانی چون صدوق و مفید با این‌که به منابع درخور و معتبر دستیابی داشتند، هیچ‌گونه اشاره‌ای به سخن ابن عیاش نکرده‌اند. این نمونه‌ها، گواه بر ناتوانی گزارش ابن عیاش است.

نتیجه

برآیند آنچه گفته شد، معتبر بودن آن دسته از گزارش‌ها است که تولد امام جواد (علیه السّلام) را در ماه رمضان دانسته‌اند.

زادروز

در این‌که آن گرامی در چه روزی از ماه مبارک رمضان دیده به جهان گشود، نیز میان منابع یاد شده توازنی نیست؛ بخشی از آن‌ها تنها به تولد آن حضرت در ماه رمضان بسنده کرده و روزش را تعیین نکرده‌اند؛[40] گروه دیگر که از روز آن نام برده‌اند با پراکندگی روزهای پنجم،[41] نهم،[42] پانزدهم،[43] هفدهم[44] و نوزدهم[45] ماه رمضان را ثبت کرده‌اند. در میان این‌ها بر یکی از دو گزینه پانزدهم یا نوزدهم ماه رمضان می‌توان تکیه کرد و نیز می‌توان گفت دیگر نقل‌ها به این دو مورد باز می‌گردند؛ یعنی گزینه پنجم رمضان در گزارش اصلی، پانزدهم رمضان بوده و همچنین نقل نهم رمضان، نوزدهم رمضان بوده که در هر مورد، اشتباه رخ داده است؛ چنان که در نسخه چاپ شده مطالب السؤول ابن طلحه شافعی نهم رمضان ثبت شده؛ ولی در نسخه‌ی دیگر این کتاب که نزد اربلی بوده نوزدهم رمضان به ثبت رسیده است. گزارش تولد وی در هفدهم رمضان که در دو کتاب طبرسی و گزارش شیعی سبزواری ثبت شده[46] نیز در واقع، گزارش از زاده شدن آن حضرت در نوزدهم رمضان است که به جهت بی‌نقطه بودن دو واژه سابع و تاسع در خط کوفی جا به جا نقل شده‌اند؛ چنان که در گزارش طبرسی از ابن عیاش در همین خصوص، واژه دهم رجب با پانزدهم رجب جا به جا شده است.[47] شیعی سبزواری هم باید با تأثر از وی این قول را ثبت کرده باشد؛ چون منبع دیگری بدان نپرداخته است.

تعیین یکی از دو روز پانزدهم یا نوزدهم ماه رمضان به نام زاد روز آن عزیز، مستندی پر توان می‌طلبد که دستیابی به آن بسی سخت و دشوار است و شاید علت این‌که نگارندگان کهنی چون کلینی، مفید – در الإرشاد و المقنعة- طوسی و در پی اینان شهید به آن نپرداخته‌اند، همین امر باشد.

نتیجه

با این همه، شاید بتوان گزارش تولد وی در پانزدهم ماه رمضان را ترجیح داد و بر آن، دو گواه گرفت: نخست تأکید نوبختی، اشعری و حسن بن محمد قمی بر این گویه.[48] گفتنی است اینان نخستین گزارشگران این گویه و متقدم از دیگران‌اند، گواه دوم گزارش مفید در مسار الشیعة است که پانزدهم ماه رمضان را برگزیده است.[49] هر چند او در الإرشاد و المقنعة هیچ یک از روزهای ماه رمضان را بدین نام تعیین نکرده؛ ولی می‌توان به قانون اطلاق و تقیید در گزارش‌های وی، تولد امام جواد (علیه السّلام) در پانزدهم ماه رمضان را به او نسبت داد. افزون بر این‌ها طبری امامی این گویه را به امام عسکری (علیه السّلام) منتسب کرده[50] که خود، گواه سومی در این ردیف به شمار می‌آید.

این روز به محاسبه نجومی برابر با 23 خرداد ماه سال 190 خورشیدی (23 / 3/ 190) مطابق با سیزده ژوئن 811 میلادی است.[51]

در این‌که زاد روز امام جواد (علیه السّلام) در چه روزی از هفته بوده بخشی از منابع به آن نپرداخته‌اند و منابعی که این روز را تعیین کرده‌اند از شب جمعه نام برده‌اند.[52] تنها ابن خلکان روز سه‌شنبه را ثبت کرده[53] که وی در گزارش خود متفرد است.

زادگاه

مکان تولد امام جواد (علیه السّلام) مدینه است و این مطلب در تمامی منابع پیش گفته – جز چند مورد که بدین موضوع نپرداخته‌اند – تصریح شده است. هر چند در این منابع از نقطه مشخصی از مدینه، نام برده نشده، لیکن به لحاظ این‌که امام رضا (علیه السّلام) در محله بنی هاشم می‌زیست و محور زندگی آنان نیز خانه امام صادق (علیه السّلام) بود، می‌توان گفت محل تولد آن حضرت در همان‌جا بوده؛ چنان که آن حضرت در ماه‌های نخست پس از شهادت امام رضا (علیه السّلام) در همان‌جا می‌زیست و برخی از دوستان و عالمان که از شهرهای دیگر به مدینه می‌رفتند در خانه امام صادق (علیه السّلام) به دیدارش می‌شتافتند و درباره آموزه‌های دینی با وی به گفتگو می‌نشستند.[54] این خانه و محله بعدها به دست آل مسعود تخریب شد؛ چنان که پیش از این گفته شد.[55]

  منبع: کتاب باز پژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام/ یدالله مقدسی/ نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

---

[1]. کلینی، الکافی، ج 1، ص 321، ح 9.

[2]. مسعودی، اثبات الوصیة، ص 186.

[3]. نوبختی، فرق الشیعة، ص 88 و اشعری، المقالات و الفرق، ص 95.

[4]. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص 468، شماره 893 و قهپایی، مجمع الرجال، ج 6، ص 145 (مطالب یاد شده در متن در خصوص ابویحیی منصور بن یونس برزج است). شیخ طوسی در کتاب الغیبة (ص 63 – 72) با بیان این مطلب که نقش اساسی در گرایش واقفیان به توقف در امامت امام کاظم (علیه السّلام)دنیاگرایی و بلوکه کردن اموال آن بزرگوار نزد آنان بود، درباره مقدار مال بلوکه شده نزد برخی از آنان چنین فرموده است: نزد زیاد قندی و حمزة بن بزیع هفتاد هزار دینار، پیش عثمان بن عیسی رواسی، سی هزار دینار، نزد احمد بن أبی بشر سراج، ده هزار دینار بلوکه شد و امام رضا (علیه السّلام) در نامه‌ای به آنان باز پرداخت این پول‌ها را مطالبه کرد که آنان نپذیرفتند و این کار به انکار امامت امام رضا (علیه السّلام) از سوی اینان انجامید و آن بزرگوار درباره سرانجام این انکار چنین فرمود: «هُم الیَومَ شَکَّاکٌ لا یموُتُون غَداً الّا عَلَی الزَّندَقة»؛ امروز اینان [در امامت من] شک دارند، ولی به وقت مرگشان زندیق و بی‌دین می‌میرند». ابن شهر آشوب نیز این مطالب را در مناقب آل أبی‌طالب (ج 4،ص 364) به قنل از شیخ طوسی به ثبت رسانده است.

[5]. درباره امام حسن مجتبی (علیه السّلام) و حضرت مهدی عجّل الله فرجه.

[6]. صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السّلام)، ج 2، ص 209.

[7]. کلینی، الکافی، ج 1، ص 320 – 321.

[8]. همان.

[9]. همان، ص 320، ح 4.

[10]. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 209.

[11]. پیشین، ص 321، ح 6 و 10 و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، صص 276 و 279).

[12]. کلینی، الکافی، ج 1، ص 320 – 321، ح 6 و 10.

[13].این مطلب از گزارش مسعودی (اثبات الوصیة، ص 186) در خصوص دیدارهای علمی علمای بغداد و دیگر شهرها با امام جواد (علیه السّلام) در مدینه به هنگام حج، به روشنی به دست می‌آید.

[14]. نوبختی، فرق الشیعة، ص 91 و کلینی، الکافی، ج 1، ص 492 و ابن أبی الثلج، تاریخ الائمة، (مجموعة نفیسة، ص 13) و مسعودی، اثبات الوصیة، ص 183 و قمی، تاریخ قم، ص 200 و شیخ مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، ص 273)و مسار الشیعة (مصنفات، ج 7، ص 24) و المقنعة، ص 482 و حسین عبد الوهاب، عیون المعجزات، ص 121 و شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 102 و مصباح المتهجد، ص 557 و طبری امامی، دلائل الإمامة، ص 383 و فتال، روضة الواعظین، ص 243 و طبرسی، إعلام الوری، ج 2، ص 91 و تاج الموالید (مجموعة نفیسة، ص 128) و ابن فندق بیهقی، لبال الأنساب، ج 1، ص 394 و ابن خشاب، موالید الأئمة (مجموعة نفیسة، ص 195) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج 4، ص 411 و اربلی، کشف الغمة، ج 2، ص 345 و ابن طقطقی، الأصیلی، ص 156 و شهید، الدروس، ج 2، ص 14 و کفعمی، المصباح، ص 523.

[15].خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج 3، ص 55 و ابوالفرج بن جوزی، المنتظم، ج 11، ص 62 و ابن طلحة شافعی، مطالب السئوول، ص 303 و سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ص 358 و گنجی شافعی، کفایة الطالب، ص 458 و ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج 4، ص 175 و ذهبی، تاریخ الإسلام، ج 10، ص 385 و ابن تغری، النّجوم الزاهرة، ج 2، ص 231 و ابن صباغ مالکی، الفصول المهمة، ج 2، ص 1037.

[16]. فرائد السمطین، ج 2، ص 209.

[17]. المقالات و الفرق، ص 99 و احقاق الحق، ج 12، ص 416 (به نقل از: عباس مکی در نزهة الجلیس، ج 2، ص 69).

[18].ر. ک به: عنوان سال شهادت امام جواد (علیه السّلام)، ص 464.

[19]. اشعری آغاز امامت امام جواد (علیه السّلام) را در حدود هشت سالگی و در سال 203 و مدت آن را نیز هفده سال دانسته است. این در حالی است که همو سال شهادت وی را 220 هجرت گزارش کرده است (المقالات و الفرق، ص 96 – 99). برآیند به امامت رسیدن در هشت سالگی و هفده سال بودن مدت امامت، این است که امام (علیه السّلام) در هنگام شهادت 25 سال داشته است و با کم کردن 25 سال از 220، 195 باقی خواهد ماند؛ در نتیجه سال ولادت آن بزرگ 195 هجری خواهد بود که به خطا 175 ثبت شده است.

[20]. فرق الشیعة، ص 91.

[21]. همان و اشعری، المقالات و الفرق، ص 96 – 99 و کلینی، الکافی، ج 1، ص 492 و مسعودی، اثبات الوصیة، ص 183 و حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ص 200 و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، ص 273) و مسار الشیعة، (مصنفات، ج 7، ص 24) و المقنعة، ص 482 و حسن بن عبد الوهاب، عیون المعجزات، ص 121 و طوسی، تهذیب الأحکام، ج 6، ص 102 و طبری امامی، دلائل الإمامة، ص 383 و فتال، روضة الواعظین، ص 243 و طبرسی، إعلام الوری، ج 2، ص 91 و تاج الموالید، (مجموعة نفیسة، ص 128) و ابن خشاب، موالید الأئمة، (مجموعة نفیسة، ص 195) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج 4، ص 411 و اربلی، کشف الغمة، ج 2، ص 343 (به نقل از: کمال الدین و جنابذی) و علامة حلّی، المستجاد من کتاب الإرشاد، (مجموعة نفیسة، ص 500) و شیعی سبزواری، راحة الأرواح، ص 239 و شهید، الدروس، ج 2، ص 14 و عاملی، وصول الأخیار الی اصول الأخبار، ص 43 و مجلسیف بحار الأنوار، ج 50، ص 15 (به نقل از: تاریخ غفاری).

[22]. روایت ابن عیاش که در چند سطر بعدی، آدرس و مطالب مربوط به آن می‌آید.

[23]. گنجی شافعی، کفایة الطالب، ص 458 و ابن خلکان، ج 4، ص 175 و ابن صباغ مالکی، الفصول المهمة، ج 2، ص 1037.

[24]. ابن طلحة شافعی، با پذیرش ماه رمضان، قول به تولد در ماه رجب را یا تعبیر قیل نقل کرده است (مطالب السؤول، ص 303).

[25]. ابن طاووس در کتاب اقبال الأعمال در یک مورد (ج 3، ص 73) نام وی را محمد بن احمد بن عیاش ثبت کرده و در مورد دیگر (همان، ص 209) نامش را احمد بن محمد بن عیاش آورده، لیکن در قاموس الرجال (ج 1، شماره 561) نام او را احمد بن محمد بن عبیدالله بن حسن بن عیاش بن ابراهیم بن ایّوب جوهری) به ثبت رسیده و کنیه وی ابوعبدالله و مادرش برادرزاده محمد بن یوسف قاضی (320 ق) دانسته شده است.

[26]. مصباح المتهجد، ص 557. متن دعا: «اللهم انی اسئلک بالمولودین فی رجب محمد بن علی الثانی و ابنه علی بن محمد المنتجب…». متن گزارش: «و ذکر انه کان یوم العاشر مولد أبی جعفر الثانی».

[27]. إعلام الوری، ج 2، ص 91 (با تعبیر و فی روایة ابن عیاش) و تاج الموالید، (مجموعة نفیسة، ص 128) (با تعبیر و فی روایة أخری).

[28]. ابن فندق بیهقی، لباب الأنساب، ج 1، ص 394 و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج 4، ص 411 (با تعبیر و قال ابن عیاش: لعشر خلون من رجب…) و کفعمی، المصباح، صص 512 و 523 (کفعمی این گویه را پذیرفته است).

[29]. الإقبال بالأعمال، ج 3، ص 215.

[30]. تهذیب الأحکام، ج 6، ص 102.

[31]. إعلام الوری، ج 2، ص 91 و مناقب آل أبی‌طالب، ج 4، ص 411.

[32]. نجاشی، الرجال، ج 1، ص 225، شماره 205 و محمد تقی تستری، قاموس الرجال، ج 1، ص 622، شماره 561.

[33]. محمد تقی تستری، رسالة فی تواریخ النبی و الأل، ص 17.

[34]. نجاشی، الرجال، ج 1، ص 226.

[35]. ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج 3، ص 227 و اربلی، کشف الغمة، ج 2، ص 343 (به گفته ابن طلحه و با تعبیر و قیل).

[36]. کفعمی، المصباح، ص 512 و 523.

[37]. ر. ک به: بخش روز تولد امام باقر (علیه السّلام)، ص 357.

[38]. محمد تقی تستری، وسالة فی تاریخ النبی و الأل، ص 17.

[39]. ر. ک به: همین قسمت ماه تولد، عنوان تأکید منابع کهن، ص 457، پاورقی 1.

[40]. کلینی، الکافی، ج 1، ص 492 و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، ص 273) و المقنعة، ص 482 و طوسی، تهذیب الأحکام، ج 6، ص 102 و گنجی شافعی، کفایة الطّالبب، ص 458 و ابن طقطقی، الأصیلی، ص 156 و علامه حلّی، المستجاد من الإرشاد (مجموعة نفیسة، ص 223) و شهید، الدروس، ج 2، ص 14.

[41]. ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج 4، ص 175 و قاضی نورالله، احقاق الحق، ج 12، ص 416 (به نقل از: سید عباس مکی در نزعة الجلیس).

[42]. ابن طلحة، مطالب السؤول، ص 303 و قرمانی، اخبار الدول و آثار الأول، ص 115.

[43]. نوبختی، فرق الشیعة، ص 91 و اشعری، المقالات و الفرق، ص 99 و قمی، تاریخ قم، ص 200، و مفید، مسار الشیعة (مصنفات، ج 7، ص 24) و طبری امامی، دلائل الإمامة، ص 383 و فتال، روضة الواعظین، ص 243 (با تعبیر و یقال) و طبرسی، إعلام الوری، ج 2، ص 91 و تاج الموالید (مجموعة نفیسة، ص 128) (با تعبیر یقال) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج 4، ص 411 (با تعبیر و یقال) و ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج 4، ص 175 (با تعبیر و قیل).

[44]. طبرسی، إعلام الوری، ج 2، ص 91 و تاج الموالید (مجموعة نفیسة، ص 128) و شیعی سبزواری، راحة الأرواح، ص 239 (و افزوده است: گویند در نیمه آن).

[45]. مسعودی، اثبات الوصیة، ص 183 و فتال، روضة الواعظین، ص 243 و ابن خشاب، موالید الأئمة (مجموعة نفیسة، ص 195) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج 4، ص 411 و اربلی، کشف الغمة، ج 2، ص 343 (به نقل از: کمال الدین ابن طلحة) و قاضی نورالله، احقاق الحق، ج 12، ص 414 (به نقل از: محمد بن طلحه شافعی).

[46]. إعلام الوری، ج 2، ص 91 و تاج الموالید (مجموعة نفیسة، ص 128) و راحة الأرواج، ص 239.

[47]. نسخه چاپی إعلام الوری ( ج 2، ص 91) در نقل روایت ابن عیاش درباره تولد امام جواد (علیه السّلام)، پانزدهم ماه رجب را ثبت کرده و در نسخه کشف الغمة (ج 2، ص 369) و نسخه بحار الأنوار (ج 50، ص 13) به نقل از إعلام الوری، تولد آن عزیز طبق همین روایت، دهم رجب دانسته شده است.

[48]. فرق الشیعة، ص 91 و المقالات و الفرق، ص 99 و تاریخ قم، ص 200.

[49]. مسار الشیعة (مصنفات، ج 7، ص 43).

[50]. دلائل الإمامة، ص 383.

[51]. زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، ج 2، ص 333 (تاریخ یاد شده در متن از این محاسبه نجومی ریشه گرفته و نگارنده متن این محاسبه را از دهم رجب به پانزدهم رمضان تغییر داده است).

[52]. مسعودی، اثبات الوصیة، ص 183 و فتال، روضة الواعظین، ص 243 و امامی طبری، دلائل الإمامة، ص 383 و حسین بن عبد الوهاب، عیون المعجزات، ص 121 و طبرسی، إعلام الوری، ج 2، ص 91 و تاج الموالید (مجموعة نفیسة، ص 128) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج 4، ص 411 اربلی، کشف الغمة، ج 2، ص 369 (به نقل از: کمال الدین ابن طلحه) و کفعمی، المصباح، ص 523.

[53]. وفیات الأعیان، ج 4، ص 175، شماره 561.

[54]. مسعودی، اثبات الوصیة، ص 186 (و اجتمع من فقهاء بغداد و الأمصار و علمائهم ثمانون رجلاً و قصدوا الحج و المدینة لیشاهدوا ابا جعفر (علیه السّلام) فلمّا وافوا أتوا دار أبی عبدالله جعفر بن محمد (علیه السّلام) فدخلوها… و قام مناد فنادی هذا ابن رسول الله (ص) اراد السؤال فلیسأله).

[55]. ر. ک به: عنوان زادگاه امام رضا (علیه السّلام)، ص 428.