آدمى موجودى اجتماعى و نيازمند ارتباط با ديگران است؛ خجالت و كمرويى، آفتى است كه آدمى را از كاروان رو به تعالى و ترقّى باز مىدارد؛ به قابليتهاى نهفته فرصت بروز نمىدهد و توانها و استعدادها را سركوب و نابود مىسازد.
از ديدگاه روان شناختى، كمرويى توجهى غيرعادى و اضطراب آلود به خويشتن است كه در يك يا چند موقعيت اجتماعى، تجلّى مىكند و فرد را در انواع تنشهاى روانى، شرايط نامناسب عاطفى و شناختى و نابسامانىهاى جسمى و زيستى فرو مىبرد و موجب بروز رفتارهاى خام و نسنجيده و واكنشهاى نامناسب مىگردد. اين پديده، با توجّه به ضعف و شدتش، انواع پيامدهاى زيستى و روانى و شناختى؛ – مانند تشديد ضربان قلب، تغيير رنگ چهره، اختلال در تنفس، لرزش بدن و دستان، تغيير فركانس صدا، لكنت زبان، خشكى دهان، انزواطلبى، عدم پذيرش، فرار از فعاليتها، عدم دفاع از خود، افت شخصيت، ركود علمى، مشكل دوستيابى و حتّى جهالت و نادانى – به دنبال مىآورد.
بنابراين خجالت، افزون بر اينكه انسان را از فعاليتهاى فردى باز مىدارد و زندگى شخصى را فلج مىكند، زمينه فعاليتهاى اجتماعى را نيز نابود مىسازد و اندك اندك، سلامت جسم و بهداشت روان را در معرض تهديد قرار مىدهد. همانگونه كه به درستى تشخيص داده و اقدام كردهايد، با تصميمى جدّى و همتى بلند، به مبارزه با خجالت و كمرويى بپردازيد. تصميم جدى بگيريد و با تكيه بر توانمندى واقعى خود، توان خدا دادى و استعداد نهفته وجودتان را هر چه زودتر، از چنگال غول خيالىِ عجز و بىكفايتى رهايى بخشيد.
همان گونه كه مىدانيد وگاه تجربه كردهايد، خجالت و كمرويي، هرگز با ناتوانى برابر نيست. خجالتي بودن به معناى ناتوان شمردن خويش است، نه ناتوان بودن.
از سوى ديگر، بيشتر صاحب نظران معتقدند: خجالت خصلتى ژنتيكى نيست تا خود را مقهور آن بدانيد و در برابرش تسليم شويد! اين پديده محصول شناخت نادرست خود و ديگران و سازش نايافتگىهاى اجتماعى و حتّى رفتارهاى غلط آموخته شده است. بىگمان با شناخت توانمندىهاى خود، برخى عوامل مؤثر در بروز آنها و رعايت دقيق و مستمر و كامل راهكارهاى ارائه شده، مىتوان به مطلوبترين سطح سازش يافتگى اجتماعى و مؤثرترين شكل ارتباط با ديگران دست يافت. فقط كافى است به توانايىتان ايمان داشته باشيد. توانايىهاى خود را در فعاليتهاى گذشته مرور كنيد و موفقيتهاى هر چند ساده خويش را برشمريد. از آنجا كه عوامل بروز خجالت و كمرويى، در نوعى شناخت غلط از خويشتن ريشه دارد، كافى است به شناختى صحيح و واقعبينانه از خود دست يابيد تا اين سدّ تعالى و ترقّى را پشت سر گذاريد. به عبارت ديگر بايد خودپندارهاى كه از خود داريد را اصلاح كنيد.
بر اين اساس، به عنوان يك راهكار كلى، خوب است از بعضى عوامل مؤثر در بروز خجالت آگاه شويد تا با حذف آنها به مطلوب دست يابيد. تربيت غلط خانوادگى، آلوده ساختن محيط خانه و فضاى ذهن خويش به حالتهاى رعب، وحشت، تهديد، ترس، دلواپسى، مراقبتهاى شديد و افراطى از رفتارها و اعمال خود، مقايسه خود با ديگران، خود بزرگبينى و خود كوچكبينى افراط گونه و عدم آگاهى از مهارتهاى اجتماعى، احساس تنهايى و ترس از طرد و مسخره شدن و مقبول واقع نشدن بخشى از عوامل كمرويى است.
روشن است هر كه در فضاى آلوده بدين عوامل، به سر برد، با نوعى احساس شرم، ترس، دلهره، گنهكارى، بىعرضگى و حقارت رشد مىكند. در نتيجه هميشه خود را فردى ضعيف مىبيند و جرأت هيچ اقدامىدر خويش نمىيابد! اين فرد حتّى از قضاوت ديگران درباره اعمال و رفتارش مىپرهيزد؛ خود را از انظار ديگران مخفى نگه مىدارد و از انجام دادن عملى كه مورد مشاهده و ارزيابى ديگران قرار مىگيرد، اجتناب مىورزد.
بىترديد با شناخت عوامل مؤثر در بروز خجالت و حذف آنها از صحنه زندگى و فضاى ذهن خويش گامهاى مؤثرى مىتوان براى درمان آن برداريد. سپس به راهكارهاى زير عمل كنيد تا هر چه زودتر از چنگال مخوف كمرويى نجات پيدا كنيد.
راهكارهاى عملى
بر اساس شناختى كه از علل بروز خجالت داريد، هرگز نبايد درمان آن را در داروخانهها و لابه لاى اقدامات پزشكى و آرامبخشها و تقويتكنندهها جست و جو كنيد. اساس درمان بر تغييرات شناختى و اصلاح رفتارى و از ياد بردن رفتارهاى مبتنى بر خود كمبينى استوار است و از روشهاى شناخت درمانى و تغيير در باورها و نظام ارزشى و افزايش مهارتهاى اجتماعى و توانايى هاى شغلى و حرفهاى و تحصيلى پيروى مىكند. بر اين اساس چند روش عملى ذكر مىشود؛ اميد است مفيد و در راه نيل به هدف مؤثر باشد:
الف. ايجاد تغيير و اصلاح در شناخت خود از خويشتن:
بايد شناخت خود از توانايىها، استعدادها، ويژگىهاى شخصيتى خويش را اصلاح كنيد و با واقعيت تطبيق دهيد. پس:
1 – در برابر آينه ايستاده، جلوههاى رفتارى خوشايند، حالات بدنى و برداشتهاى مثبتى كه از وضعيت ظاهرى خود داريد، يادداشت كنيد و روزى چند بار با صداى بلند بخوانيد، مانند اين جمله: «من خوش قامت هستم» و… .
2 – فهرستى از ده لغت يا عبارت – كه بيانگر ويژگىهاى مثبت شخصيت شما است – تهيه كنيد و روزى چند بار آنها را در قالب جمله كاملى بخوانيد ؛ مثلاً بگوييد: «من باهوش هستم» و… .
3 – خاطرات و تجارب جالب خود را براى دوستان صميمى تعريف كنيد.
4 – هرگز به انديشه و شناختهاى آزار دهنده (مانند احساس حقارت، ناتوانى، بىكفايتى، شرمندگى و…) اجازه ندهيد فضاى ذهن شما را اشغال كند. به محض ورود اين افكار، ذهنيتهاى مطلوب و ويژگىهاى مثبت خود را با صداى بلند تكرار كنيد.
5 – هرگز تصور كمرو بودن را به ذهن خود راه ندهيد و واژهها و عبارتهايى چون: «من خجالتى هستم»، «من كمرو هستم» و «من جرأت بيان ندارم» را به زبان نياوريد، بلكه جرأت و شهامت را به خود تلقين كنيد، و با صداى بلند در طول روز، چندين نوبت بگوييد: من شهامت بيان اين سخن، عمل و فعاليت را دارم. اجازه ندهيد خاطره شكستهاى قبلى به انديشه شما راه يابد. موفقيتهاى گذشته را به خاطر آوريد.
6 – شناخت خود از جنس مخالف را تصحيح كنيد. او نيز شخصى مانند شما و همه انسانهاى ديگر است. البته رعايت حيا و عفت در مقابل نامحرم امرى مطلوب و شايسته است و هيچگاه شرم و حيا، در مقابل نامحرم را مساوى با كمرويى و خجالت نگيريد.
ب. اصلاح رفتار و تغييرات رفتارى
بكوشيد در جهت مخالف كمرويى رفتار كنيد؛ پس:
1 – هرگز خود را سرزنش نكنيد.
2 – بر اساس شناختى كه از خود داريد، براى خويش هدفى در نظر بگيريد و براى رسيدن به آن، برنامهريزى كنيد براى مثال بر اساس شناخت از خود، ارائه يك گزارش را به عهده بگيريد ؛ براى تهيه و كيفيت ارائه آن، برنامهريزى كنيد و با تمرين در خلوت و نيز ارائه آن نزد دوستان صميمى و گروههاى كوچك، خود را براى ارائه در كلاس آماده سازيد.
3 – هنگام سخن گفتن، خود را گرفتار آداب و رسوم و تكلّفهاى بىمورد نسازيد. ساده، راحت و عارى از هرگونه آداب خاصّ، هدفتان را بيان كنيد. در فعّاليّتهاى آغازين، خواسته و هدف خود را به صورت يك جمله بنويسيد و نوشته را بخوانيد.
4 – پرسشها و مطالب اوليه را كوتاه و مختصر انتخاب كنيد.
5 – ارتباط بصرى با مخاطب را حفظ كنيد.
6 – هميشه سخن را با مقدمه، يا يك كلمه جالب آغاز كنيد و از به كارگيرى كلمات پيچيده بپرهيزيد. كلمات آغازين بايد متدوال و جذاب باشند.
7 – قبل از سخن گفتن، مطلب مورد نظر را نوشته، در ذهن مرور و تمرين كنيد و شكل بيان و مهارت لازم را فراهم آوريد.
8 – هنگام سخن گفتن، به ديگران و قضاوت و حركات و سكناتشان هرگز توجّه نكنيد. گفتارتان را پىگيريد و با خونسردى به هدف بينديشيد.
9 – موانع احتمالى و افكار و اعمال مزاحم را شناسايى و ذهن خود را براى مقابله با آن آماده سازيد ؛ مثلاً اگر خنده حاضران از ادامه سخن باز مىدارد، شما نيز بخنديد.
10 – به كار خود پاداش دهيد. يك نفس عميق، به خود آفرين گفتن، يا باز گفتن تفصيلى و با آب و تاب آن براى نزديكان، مىتواند پاداش به شمار آيد.
11 – از جزئيات بكاهيد و اصل سخن را به صورت خلاصه و گويا بيان كنيد.
12 – اجازه سوء استفاده به ديگران ندهيد. كافى است به كار خود ادامه داده، در صورت روبهرو شدن با واكنش آنان، خود را در مقابل آنان احساس نكنيد.
13 – در انجام رفتارهاى اجتماعى كوچك و در محيطهاى ديگر – كه بيشتر احساس راحتى مىكنيد – فعال باشيد. اين كار را از سلام كردن، احوالپرسى، جواب سلام دادن، نگاه كردن، تعارف كردن و تعارف شنيدن آغاز كنيد و با تمرين به كارهاى بزرگتر و مهمتر گسترش دهيد.
14 – با افراد فعّال و پر تحركى كه احساس خجالت نمىكنند، بيشتر مأنوس باشيد و از خجالتىها فاصله بگيريد.
15 – هميشه كلامى براى گفتن و عمل يا هنرى براى ارائه به جمع داشته باشيد و آن را ارائه كنيد. در جاهايى كه كمتر احساس كمرويى مىكنيد و شبيه كلاس است، فعّالتر باشيد.
16 – توجه داشته باشيد تا زمين نخوريد، راه رفتن نمىآموزيد. پس بايد نقد ديگران و تمسخر آنها باشد، تا شما مجال رشد بيابيد. بنابراين، اگر با عكس العمل ديگران روبهرو شديد، يا در فعاليتهاى آغازين احساس ناتوانى كرديد، از ادامه سخن يا عمل چشم بپوشيد ؛ هر چند مىتوانيد آن را ارائه كنيد و از اين راه، براى ارائه بهتر و كاملتر مطالب آماده شويد.
در پايان بايد يادآور شد، اين مقصود اندك اندك به دست مىآيد؛ نه با چند جلسه تمرين و خواندن چند جلد كتاب. اجراى پيوسته دستور العملها، تكنيكها و رفتارها در رسيدن به هدف سودمند است. موفقيت روز افزون شما جوانان جوياى دانش و دوستدار پاكى آرزوى ما است.