واقعیت آن است که ظرفیت موجودات و انسان ها، همانند ظرف هایى نیست که براى برخى نصف و براى برخى تمام آن پر شده باشد؛ بلکه هر موجودى متناسب با وضعیت و موقعیت خود، ظرف و ظرفیتش شکل خواهد گرفت. همه ظرف ها متناسب با ظرفیت خود، پر است و به هر مقدار که قابلیت ها و استعدادها بیشتر شود و فعلیت پیدا کند، به همان مقدار ظرف ها نیز بزرگ تر خواهد شد. به  طور مثال هر مقدار معلومات و درجات علمى انسان افزایش یابد، ظرف قلب و سینه او گشادتر خواهد شد.

همچنین هر کدام از جمادات، گیاهان و حیوانات، عرصه خاصى براى ظهور ظرفیت خود دارند. به طور مثال دانه گندم در مدت چند ماه و با رعایت اصول کاشت و داشت و برداشت، مى تواند تبدیل به خوشه اى هفتاد دانه اى شود. البته هر مقدار عوامل تأثیرگذار کم شود، دانه هاى کمترى به بار خواهد نشست و هر گاه عوامل اصلاح، ارتقا یابد، دانه هاى بیشترى به ثمر خواهد رسید. نسبت به دیگر انواع گیاهان و حیوانات نیز این چنین است.

درباره اختلاف قابلیت ها و تفاوت موجودات، اشاره به چند نکته شایان توجه است:

یکم. این طور نیست که هر موجودى، تنها دریک شرایط خاص قرار بگیرد و تنها یک نوع قابلیت داشته باشد، بلکه چه بسا وضعیت آن تغییر کند و در نتیجه قابلیت آن نیز ارتقا یابد. به طور مثال فسیل ها طى چند هزار سال، به زغال سنگ و سپس به رگه هاى الماس تبدیل مى شود. با ترکیب دو گونه از میوه ها و یا گل ها نیز میوه جدید و یا رنگ و ترکیب جدید حاصل مى آید. اما تمامى این گونه تغییرات نظام مند و از روى حساب و کتاب است.

دوم. ایجاد تغییر، گاهى از سوى «عوامل خارجى» است؛ مانند بیشتر تغییراتى که در جمادات و گیاهان اتفاق مى افتد که عوامل انسانى، محیطى و… در آنها تأثیرگذار مى باشند. گاهى نیز علاوه بر عوامل خارجى، عوامل شخصى و درونى موجب ایجاد تغییر و تفاوت قابلیت ها مى شود که درباره انسان ها بیشتر این گونه است. به طورى که اراده افراد و عوامل درونى آنان، علاوه بر عوامل محیطى و ژنتیکى در وضعیت شان تاثیر فراوانى دارد و اراده و انگیزه انسان ها چه بسا موجب تفاوت قابلیت بسیار در میان آنها شود.

البته برخى واقعیات و حقایق نیز هیچ گونه تغییرى نمى یابند و همواره ثابت اند؛ اصول عقلى مانند «محال بودن اجتماع نقیضین» و یا «معادلات ریاضى» این چنین اند.

چنین نظامى به طور طبیعى از سوى خداوند بر جهان هستى حاکم است. به همین جهت گفته مى شود: قابلیت ها را خداوند داده است. اما این اراده الهى گزاف و بى دلیل نیست، بلکه متناسب با وضعیت خود موجودات است. به طور مثال اگر یک دانه گندیده زیر پا لگدمال شود، قابلیت تبدیل شدن به خوشه را از دست مى دهد و اگر زیر خاک قرار گیرد و بقیه شرایط آب و نور فراهم شود که سبز شده و تبدیل به خوشه مى گردد. اگر آنچه زیر خاک کاشته شده، گندم باشد، گندم مى روید و اگر دانه سیب باشد، محصول آن سیب خواهد بود.

چنان که اگر نطفه انسان در شرایط مساعد قرار گیرد، انسان متولد مى شود و اگر نطفه حیوان در مسیر طبیعى خود قرار بگیرد، حیوان به دنیا مى آید.

و در میان انسان ها نیز اگر نطفه حامل ژن هاى برتر باشد انسان متولد شده از هوش و توانمندى بیشتر برخورد خواهد شد، ولى اگر نطفه از سوى پدر معتاد یا الکى باشد، چه بسا فرزند متولد شده مشکلاتى از جهت توان مندى جسمى و عقلى به همراه داشته باشد. حتى از یک پدر نیز در شرایط مختلف، چه بسا فرزندانى با استعدادها و توانمندى هاى مختلف به دنیا آیند. که با تغییر شرایط و تفاوت عوامل، مشروط ها و معلول ها متفاوت مى شوند. در غیر این صورت، اگر در شرایط متفاوت، نتیجه یکسان مى بود، دور از عدالت و برخلاف نظام مندى مى بود.

بنابر آنچه گفته شد، قابلیت هر موجودى، با توجه به مجموعه شرایط و موقعیت ها نمود پیدا مى کند و منظور از این که خداوند قابلیت موجودات را داده آن است که خداوند نظام عمومى جهان را این گونه برقرار کرده و مشیت عمومى او در این دنیا، این چنین است. همین نظم و انضباط موجب شده که تفاوت قابلیت ها قابل محاسبه و پیش بینى باشد و دانشمندان بتوانند قوانین علمى مانند شیمى، فیزیک و… را کشف کنند و پزشکان از علایم مشابه، به تشخیص بیمارى ها موفق شوند.

اما نکته بسیار مهم و اساسى براى حل مشکل و پاسخ به پرسش اصلى، این است که بدانیم:

الف. شرایط قابلیت ساز، تنها به شرایط و موقعیت هاى مادى، منحصر نیست؛ بلکه عوامل معنوى و غیرمادى نیز در افزایش یک موجود و یا کاهش قابلیت آن، مؤثر است.

به طور مثال آب داراى کشش مولکولى خاص و داراى قابلیت خاصى است، اما به جهت همراهى با خواسته یک ولى خدا و به اراده و اذن الهى، کشش مولکولى آن در مقطع خاصى اثر خودش را از دست مى دهد. همان گونه که در هنگام شکافته شدن رود نیل براى حضرت موسى (علیه السلام)  این اتفاق افتاد و یا براى حضرت ابراهیم (علیه السلام)  آتش، سرد شد.

بنابراین اگر با نگاهى فراگیر به جهان هستى بنگریم، به تمامى عوامل مادى و معنوى و تأثیرگزارهاى پیدا و ناپیدا اعتقاد داشته باشیم؛ به خوبى نتیجه خواهیم گرفت که قابلیت هاى همگى براساس نظم و انضباط است و منظور قابلیت هاى خدادادى همین است که با رعایت تمامى زمینه هاى مادى و معنوى خداوند آنچه لایق هر موجود است به او عنایت مى کند.

پرسش و پاسخ ها «راز آفرینش» / مؤلف:حمیدرضا شاکرین

دفتر نشر معارف