بدر نام سه غزوه در صدر اسلام است: بدر اولى یا غزوه سَفَوان، بدر کبرى یا بدر القتال و بدر الموعد؛ ولى اگر به صورت مطلق به کار رود، مورد دوم منظور است. غزوه بدر، نخستین و مهم ترین جنگ میان مسلمانان و کافران قریش است که خداوند در قرآن از آن نام برده: «و لَقَد نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدر» (آل عمران/۳، ۱۲۳) و با عنایتى خاص آن را به طور گسترده در سوره هایى مانند انفال و آل عمران آورده و نکاتى را درباره آن بیان کرده که کمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته است. ابن اسحاق و واقدى نیز آیات مربوط به جنگ بدر را که بیشتر در سوره انفال است، آورده و به تفسیر آنها پرداخته اند.[۱]
قرآن روز بدر را «یَومَ الفُرقانِ» (انفال/۸ ،۴۱) یعنى روز جدایى حق از باطل نامیده[۲] و آن را آیتى براى مردم دانسته است:«قَد کانَ لَکُم ءایَهٌ فى فِئَتَینِ التَقَتا فِئَهٌ تُقـتِلُ فى سَبیلِ اللّهِ واُخرى کافِرَهٌ» .[۳] (آل عمران/۳، ۱۳) خداوند در این جنگ به وضوح وعده پیروزى دین خود بر مشرکان و قطع ریشه کافران را به رسولش داده است: «ویُریدُ اللّهُ اَن یُحِقَّ الحَقَّ بِکَلِمـتِهِ و یَقطَعَ دابِرَ الکـفِرین = و خدا مى خواست حق [= اسلام] را با کلمات خویش ثابت و کافران را ریشه کن کند. (انفال/۸ ،۷)
منطقه بدر جایگاهى براى گرد همایى اعراب به شمار مى رفت و بازار آن هر سال از آغاز ماه ذیقعده به مدت ۸ روز بر پا مى شد. هم اکنون منطقه بدر به شهرى در ۱۵۵ کیلومترى مدینه تبدیل شده که فاصله اى در حدود ۳۱۰ کیلومتر با مکه و حدود ۴۵ کیلومتر با ساحل دریاى سرخ دارد.[۴]
- علل و عوامل شکل‌گیرى جنگ بدر:
- خروج مسلمانان از مدینه:
- قریش و خروج از مکه:
- استقرار دو سپاه در بدر:
- صف‌آرایى دو سپاه:
- نابرابرى نیروها:
- نبرد تن به تن و آغاز جنگ:
- امدادهاى غیبى در بدر:
- پایان جنگ بدر:
- بدر وعده‌گاه عذاب الهى:
- غنایم بدر:
- بازتاب جنگ بدر در مدینه:
- بازتاب جنگ بدر در مکه:
- بازتاب جنگ بدر در خارج از حجاز:
- مقام بدریها از منظر قرآن و روایات:
- منابع
- پی نوشت
علل و عوامل شکل‌گیرى جنگ بدر:
بنابر نقل مشهور، این رخداد مهم در صبحگاه روز جمعه، هفدهم رمضان[۵] و بنا بر نقلى روز دوشنبه هفدهم یا نوزدهم رمضانِ[۶] سال دوم هجرت (نوزدهمین ماه هجرت) اتفاق افتاد.
مسلمانان تا پیش از هجرت به طرق گوناگون مورد اذیت و آزار و شکنجه و تبعید کافران قرار گرفته و از خانه و کاشانه خود بیرون رانده (بقره/۲،۲۱۷) و از مناسک حج بازداشته شدند (انفال/۸، ۳۴)؛ ولى از سوى خداوند اجازه رویارویى و جنگ با مشرکان قریش را نداشتند و تنها به صبر فرا خوانده مى‌شدند.
با هجرت مسلمانان به مدینه، خداوند ضمن برشمردن ستمهایى که بر مسلمانان رفته بود به آنان اجازه مبارزه داد: «اُذِنَ لِلَّذینَ یُقـتَلونَ بِاَنَّهُم ظُـلِموا و اِنَّ‌اللّهَ عَلى نَصرِهِم لَقَدیر * اَلَّذینَ اُخرِجوا مِن‌دِیـرِهِم بِغَیرِ حَقّ اِلاّ اَن یَقولوا رَبُّنَا اللّهُ» . (حجّ۲۲/، ۳۹ ـ ۴۰)
تا پیش از جنگ بدر مسلمانان چند سریّه و غزوه داشتند که هدف از آنها ضربه زدن به قریش و تصرف کاروانهاى تجارى آنان بود، هر چند که جز سریه نخله، هیچ یک نتیجه‌اى نداشت. در این سریّه که در ماه حرام و به فرماندهى عبدالله‌بن جحش و حدود یک ماه و نیم پیش از غزوه بدر رخ داد، با کشته شدن یک تن از مشرکان (عمرو‌بن حضرمى) و اسارت دو تن، کاروان تجارى به غنیمت گرفته شد.[۷] قریش این شکست را مایه سرافکندگى خود در میان قبایل عرب مى‌دانست و طالب خونبهاى عمرو‌بن حضرمى بود. این موضوع نقش قابل توجهى در وقوع جنگ بدر داشت.
از جمله کاروانهاى تجارى که به دست مسلمانان نیفتاد کاروانى بود که به سرکردگى ابوسفیان به مقصد غزه مى‌رفت.[۸]پیامبر(صلى الله علیه وآله) تا ذوالعُشَیره (در ۵ منزلى مدینه) پیش رفت؛ ولى بدان دست نیافت[۹]، پس پیامبر به مدینه بازگشت. ابوسفیان با هشدارهایى که دریافت کرد مى‌دانست که در بازگشت، مسلمانان در کمین کاروان او خواهند نشست، ازاین‌رو، از سرزمین تبوک، ضمضم‌بن عمرو را براى جلب کمک قریش، به مکه اعزام کرد.[۱۰] از سوى دیگر گزارشگران پیامبر(صلى الله علیه وآله) و به روایتى، جبرئیل[۱۱] نیز خبر بازگشت کاروان را از غزه به سوى مکه به رسول خدا(صلى الله علیه وآله)دادند.[۱۲]
خروج مسلمانان از مدینه:
با بازگشت کاروان از غزه به سوى مکّه خداوند پیامبرش را براى خروج از مدینه براى پیروزى بر کاروان یا سپاه مشرکان فرمان داد. (ر. ک: آیات ۶ ـ ۷ انفال/۸) رسول خدا(صلى الله علیه وآله)نیز با اعلام این مطلب از مدینه خارج شد.
زمان خروج از مدینه به اختلاف روز شنبه، یکشنبه و دوشنبه، هشتم یا دوازدهم ماه رمضان، نوزدهمین ماه از هجرت گفته شده است[۱۳]؛ اما بر اساس تقویم تطبیقى هشتم ماه رمضان و روزهاى یکشنبه و دوشنبه نمى‌تواند درست باشد؛ زیرا آن زمان مصادف با روز سه شنبه است و تنها روز شنبه مصادف است با ۱۲ رمضان مطابق با ۲۵ فروردین و ۱۱ آوریل ۶۲۱ میلادى.[۱۴]
واقدى آورده است که بخشى از مسلمانان مایل نبودند با سپاه بدر اعزام شوند و مى‌گفتند که ما گروهى اندک هستیم و بیرون رفتن به صلاح نیست.[۱۵] در آیات ۵ ـ ۶ انفال/۸ اشاره شده که بخشى از اصحاب به جهت همراهى نکردن با پیامبر به بحث و نزاع پرداخته، شرکت در این نبرد را با مرگ خویش برابر مى‌دانستند: «… و اِنَّ فَریقـًا مِنَ المُؤمِنینَ لَکـرِهون * یُجـدِلونَکَ فِى الحَقِّ بَعدَ ما تَبَیَّنَ کَاَنَّما یُساقونَ اِلَى المَوتِ وهُم یَنظُرون»
گویا مورخانى چون واقدى با تصریح به اینکه درباره خروج از مدینه بین مسلمانان گفت و گویى فراوان بوده، خواسته‌اند نیامدن گروهى از مردم را، با این بیان که گمان نمى‌کردند جنگى روى دهد، توجیه کنند، چنان که وقتى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) با پیروزى وارد مدینه شد گروهى با این توجیه از آن حضرت عذر خواستند.[۱۶] میبدى نیز به تبعیت از واقدى با توجیهاتى خواسته این نقیصه را از اصحاب بزداید.[۱۷]
در تفسیر «اَلَم تَرَ اِلَى الَّذینَ قیلَ لَهُم کُفّوا اَیدِیَکُم واَقیموا الصَّلوهَ وءاتُوا الزَّکوهَ فَلَمّا کُتِبَ عَلَیهِمُ القِتالُ اِذا فَریقٌ مِنهُم یَخشَونَ النّاسَ کَخَشیَهِ اللّهِ اَو اَشَدَّ خَشیَهً وقالوا رَبَّنا لِمَ کَتَبتَ عَلَینَا القِتالَ لَولا اَخَّرتَنا اِلى اَجَل قَریب قُل مَتـعُ الدُّنیا قَلیلٌ والأخِرَهُ خَیرٌ لِمَنِ اتَّقى ولا تُظـلَمونَ فَتیلا» (نساء/۴، ۷۷) نیز آمده که ابتدا گروهى از مهاجران بر اثر سختیها و شکنجه‌هایى که در مکه مى‌دیدند از پیامبر(صلى الله علیه وآله)اذن جنگ مى‌خواستند و حضرت مى‌فرمود که چنین دستورى نیامده است؛ ولى هنگامى که جنگ بدر پیش آمد و دستور جهاد داده شد این گروه از رفتن به جنگ از خود کراهت شدید نشان دادند، چنان که در آیه مزبور به خوبى حال آنان وصف شده است.[۱۸] بنا به نقل ابن‌عباس آیه ۹۵ نساء/۴ نیز دراین باره نازل شده است که به یکسان نبودن کسانى که در نبرد بدر حاضر شده و آنان که از آن باز ماندند اشاره دارد: «لاَیَستَوِى القـعِدونَ مِنَ المُؤمِنینَ غَیرُ اُولِى الضَّرَرِ والمُجـهِدونَ فى سَبیلِ اللّهِ …» . (نساء/۴،۹۵)[۱۹] بنابر روایتى از عکرمه آیه۳۹توبه/ ۹ به تخلف کنندگان از نبرد بدر اشاره دارد[۲۰]: «اِلاّ تَنفِروا یُعَذِّبکُم عَذابـًا اَلیمـًا… = اگر (به سوى میدان جهاد) حرکت نکنید، شما را مجازات دردناکى مى‌کند». البته با توجه به نزول سوره توبه در سالهاى متأخر دوره مدنى صحت چنین روایتى بعید به نظر مى‌رسد و ارتباط آن با غزوه تبوک از شهرت برخوردار است.
به هر حال پیامبر(صلى الله علیه وآله) در دوازدهم ماه رمضان از مدینه خارج شد و در سُقْیا فرود آمد و کم سالان را به مدینه بازگرداند.[۲۱] شامگاه همان روز به همراه ۳۰۵ یا ۳۱۳ تن (۲۷۰ تن از انصار و باقى از مهاجران) از سقیا خارج شدند.[۲۲] یعقوبى شمار مسلمانان را ۳۰۰ نفر دانسته که ۲۳۲ نفر از انصار و باقى از مهاجران بودند.[۲۳] در بیشتر روایات شمار مسلمانان شرکت کننده در بدر به طور دقیق ۳۱۳ تن بیان نشده، بلکه غالباً مى‌گویند: ۳۰۰ و چند نفر بوده‌اند؛ ولى چون گفته مى‌شود: شمار آنان به عدد سپاه طالوت یعنى ۳۱۳ تن بوده این عدد شهرت یافته است.[۲۴]
قریش و خروج از مکه:
ضمضم طبق خواسته ابوسفیان با شترِ بینى بریده خون آلود و جهاز واژگون و لباسهاى پاره شده وارد مکه شد و مشرکان را براى نجات کاروان تجارى قریش تحریک کرد.[۲۵] مشرکان با دیدن این صحنه و فریادهاى ضمضم به جنبش درآمدند. ابوجهل نیز بر بام کعبه، مکیان را براى نجات اموالشان تشویق مى‌کرد[۲۶]؛ اما خواب بدى که عاتکه دختر عبدالمطلب سه روز پیش از ورود ضمضم دیده و در مکه شایع شده بود چنان وحشتى در میان مکیان افکنده بود که تا رسیدن به بدر پیوسته از آن یاد مى‌کردند.[۲۷] وى خواب دیده بود که مردى وارد مکه شد و گفت که تا سه روز دیگر شما به کشتارگاه خویش مى‌روید. آن مرد سه بار مطلب خود را بر کعبه و کوه ابوقبیس فریاد زد و بعد سنگى به زیر افکند که هر ذره آن داخل خانه‌اى از قریش ـ جز بنى‌هاشم و بنى‌زهره ـ شد.[۲۸]بعدها عمروعاص نیز مدعى بود که او نیز آن رؤیا را دیده‌است.[۲۹]
با این حال ترس از دست رفتن کاروانى که تقریباً همه قریش در آن سرمایه گذارى کرده بودند و حفظ آن، برایشان جنبه حیثیتى داشت، و هشدارها و ترغیبهاى بزرگانى از قریش براى نجات کاروان، همه را واداشت که یا خود به جنگ بیایند یا کسى را به جاى خود بفرستند. ابولهب بر اثر بیمارى یا بنا بر نظر واقدى به سبب ترس از خواب عاتکه، در جنگ بدر شرکت نکرد و سخنان قریش از جمله ابوجهل در او اثر نگذاشت[۳۰] او به جاى خود عاص‌بن هشام را که در قمار، از ابولهب باخته بود[۳۱] ملزم کرد در سپاه حاضر شود.[۳۲]
افزون بر خواب عاتکه، سخنان ضَمْضَم[۳۳] و گفتار عِداس مسیحى مبنى بر عدم استوارى کوهها در مقابل پیامبر(صلى الله علیه وآله)[۳۴] و قرعه زدن با تیر و نهى از رفتن[۳۵]که ابوسفیان* به ضمضم سفارش کرده بود تا قریش را از این کار بازدارد[۳۶] سایه ترس و دودلى را چنان بر سر گروهى از بزرگان قریش انداخته بود که برخى چون حارث‌بن عامر با یقین به مرگ خود، بخشى از اموالشان را میان فرزندانشان قسمت کردند[۳۷]؛ همچنین هراس عجیبى امیه‌بن خلف را فرا گرفته بود، زیرا که سعد‌بن معاذ پیش‌تر سخن پیامبر(صلى الله علیه وآله) را درباره کشته شدنش، به او گزارش داده و ازاین‌رو به شدت نگران بود.[۳۸] افزون بر حارث و امیه، عتبه و شیبه فرزندان ربیعه، حکیم‌بن حزام، ابوالبخترى، على‌بن امیه و عاص بن مُنَبَّه نیز رغبتى به جنگ نداشتند و ازاین‌رو ابوجهل و عقبه‌بن ابى معیط این افراد را ترسو مى‌خواندند.[۳۹] سخنان این دو[۴۰] بر طبل جنگ مى‌نواخت و به سخنان خردمندان و خیرخواهان قریش از جمله حکیم‌بن حزام که آنان را از رفتن باز مى‌داشتند گوش نمى‌دادند.[۴۱]
مشرکان با تعداد ۹۵۰ یا ۱۰۰۰ نفر با نوازندگان و آوازه خوانان و با ساز و برگ تمام و تکبر و غرورى خاص از مکه بیرون آمدند و ۱۰۰اسب را نیز براى خودنمایى یدک مى‌کشیدند.[۴۲] خداوند وضع آنان را چنین وصف مى‌کند: «و‌لا‌تَکونوا کَالَّذینَ خَرَجوا مِن دِیـرِهِم بَطَرًا و رِئاءَ النّاسِ = شما همانند کسانى نباشید که با حالت سرمستى و به صرف نمایش به مردم از شهر و دیار خود بیرون آمدند.» [۴۳] (انفال/۸،۴۷)
از ظاهر خطاب آیه به مسلمانان برمى‌آید که سپاه اعزامى قریش پیش از مسلمانان از مکه به سوى بدر حرکت کرده‌اند. شواهدى نیز همین نکته را تأیید مى‌کند؛ نخست آنکه کراهت برخى صحابه براى حضور در نبرد بدر مؤید اطلاع ایشان از تعداد و امکانات سپاه قریشیان پس از خروج از مکه است؛ همچنین تلاقى همزمان دو سپاه در بدر با اینکه مسلمانان نسبت به قریش به بدر بسیار نزدیک‌تر بوده‌اند مؤید این مطلب است. همچنان که مشخص است مسلمانان ۵روزه(شامگاه ۱۲ تا ۱۷ رمضان) این مسافت را پیموده‌اند با توجه به اینکه فاصله مکه تا بدر نسبت به فاصله مدینه تا آنجا حدود دو برابر بوده است رسیدن قریش به بدر طى همین زمان بسیار بعید است.
این در حالى است که گزارشهاى مورخانى چون ابن‌اسحاق و واقدى نشان مى‌دهد که مسلمانان پیش از حرکت قریش* بدون آمادگى براى جنگ و به قصد گرفتن کاروان تجارى از مدینه خارج شدند و چون خبر حرکت سپاه مکه را شنیدند گفتند که ما براى جنگ بیرون نیامده بودیم[۴۴]؛ اما این توجیه با آیات و شواهدى که بیان‌شد سازش ندارد، به خصوص که برخى مفسران گفته‌اند: آیه «و اِذ یَعِدُکُمُ اللّهُ اِحدَى الطّائِفَتَینِ اَنَّها لَکُم وتَوَدّونَ اَنَّ غَیرَ ذاتِ الشَّوکَهِ تَکونُ لَکُم …» (انفال/۸، ۷) پیش از آیه «کَما‌اَخرَجَکَ رَبُّکَ مِن بَیتِکَ بِالحَقِّ…» (انفال/۸، ۵) نازل شده است.[۴۵]
۱۲ نفر تهیه خوراک سپاه قریش را بر عهده داشتند که عبارت‌اند از: عتبه و شیبه فرزندان ربیعه، نبیه و منبه فرزندان حجاج، ابوجهل، ابوالبخترى‌بن هشام، نضربن‌حارث، حکیم‌بن حزام، ابى‌بن خلف، زمعه‌بن اسود، حارث‌بن عامر و عباس‌بن عبدالمطلب. این افراد که در تاریخ به عنوان «مُطْعِمین» شهرت یافته‌اند در قرآن چنین نکوهش شده‌اند: «اِنَّ الَّذینَ کَفَروا یُنفِقونَ اَمولَهُم لِیَصُدّوا عَن سَبِیلِ اللّهِ فَسَیُنفِقونَها ثُمَّ تَکونُ عَلَیهِم حَسرَهً ثُمَّ یُغلَبونَ والَّذینَ کَفَروا اِلى جَهَنَّمَ یُحشَرون =انکارورزان اموالشان را هزینه مى‌کنند تا ]مردم را] از راه خدا باز دارند؛ ولى مایه حسرت آنان خواهد شد و سپس شکست خواهند خورد و کافران به دوزخ گرد آورده خواهند‌شد».[۴۶] (انفال/۸، ۳۶) شیخ طوسى نزول آیه بعدى را نیز در این ارتباط مى‌داند[۴۷]: «لِیَمِیزَ اللّهُ الخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ ویَجعَلَ الخَبِیثَ بَعضَهُ عَلى بَعض …» . (انفال/۸،۳۷)
سپاهیان قریش پیکى براى ابوسفیان فرستادند تا او را از حرکت خود آگاه سازند؛ ولى بر اثر تغییر مسیر کاروان تجارى، پیک با ابوسفیان دیدار نکرد. رخدادهاى گوناگون در جریان حرکت کاروان تجارى، از جمله خواب دیگرى که یکى از مشرکان حاضر در کاروان به نام جهیم‌بن صلت در جُحفه دید و در آن از کشته شدن بزرگان قریش آگاهى یافت[۴۸] همگى بر تردید کاروانیان در ادامه مسیر و تمایل ایشان به بازگشت به سوى مکّه مى‌افزود.
از سوى دیگر، وقتى ابوسفیان نزدیک مدینه رسید ترس شدیدى او را گرفت و با یافتن آثار شتران دو تن از جاسوسان پیامبر(صلى الله علیه وآله) در بدر، مسلم دانست که پیامبر(صلى الله علیه وآله) با نیروهایش براى دستیابى به کاروان از مدینه خارج خواهند شد، از همین رو بلافاصله مسیر کاروان را از منطقه بدر به سوى کناره دریاى سرخ تغییر داد و توانست از محدوده آنان خارج شود و پیکى نیز به سوى سپاه قریش فرستاد تا آنان را از ماجرا باخبر کند و به بازگشت به مکه فراخواند.[۴۹] در جحفه (چند منزلى بدر) پیام به سپاه قریش رسید؛ ولى آنان بازگشت را مایه‌سرافکندگى خود مى‌دانستند و مى‌خواستند با‌قدرت‌نمایى، ضعفى را که از سریه نخله بر آنان تحمیل شده بود جبران کنند تا در میان قبایل‌عرب بار دیگر سرافکنده نشوند، ازاین‌رو تصمیم گرفتند سه روز در بدر براى قدرت نمایى خود به عیش و نوش و نوازندگى بپردازند.[۵۰] تنها بنى‌زهره با سخنان و حیله اخنس‌بن شریق (از‌همپیمانان بنى زهره) توانستند از سپاه جدا‌شده، به مکه بازگردند.[۵۱] بنو عدى نیز گروه دیگرى بودند که با تغییر مسیر خود به سوى دریا، به مکه بازگشتند.[۵۲]
استقرار دو سپاه در بدر:
پیامبر(صلى الله علیه وآله)پس از پیمودن منازلى که ابن‌هشام همه آنها را برشمرده است[۵۳]، در پانزدهم ماه رمضان به «روحا» رسید و کنار چاهِ آن نماز گزارد و بزرگان قریش از جمله ابوجهل و زمعه‌بن اسود را نفرین کرد.[۵۴] نزدیک بدر جبرئیل خبر نزدیک شدن سپاه قریش را به رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله) داد.[۵۵] پیامبر(صلى الله علیه وآله)اصحاب خود را به مشورت طلبید.
گویند: ابوبکر و عمر سخنانى گفتند؛ ولى از عدم نقل سخنانشان[۵۶] معلوم مى‌شود که سخنانشان نیکو نبوده است.
واقدى تنها کسى است که سخنان عمر را نقل کرده که کاملا بر ترس و نومیدى از قدرت مسلمانان در برابر قریش دلالت دارد؛ اما مقداد از مهاجران گفت: اى رسول خدا ما چون قوم یهود نیستیم که به موسى گفتند: تو و خدایت بروید و بجنگید و ما اینجا نشسته‌ایم، بلکه ما از راست و چپ و پیش و پس تو مى‌جنگیم.[۵۷] باز رسول خدا(صلى الله علیه وآله) خواستار نظر اصحاب شد. خطاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) در حقیقت متوجه انصار بود، آنان بیشترین جمعیت سپاه پیامبر(صلى الله علیه وآله) را تشکیل مى‌دادند لیکن بر اساس پیمان خود با پیامبر(صلى الله علیه وآله)متعهد دفاع از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در خارج از مدینه نبودند[۵۸]، ازاین‌رو سعد‌بن معاذ رئیس اوس که متوجه این موضوع شده بود به نمایندگى از انصار سخنان پرشورى گفت و اطاعت انصار را از فرمان پیامبر(صلى الله علیه وآله) اعلام کرد. رسول خدا(صلى الله علیه وآله)از سخنان مقداد و سعد بسیار خوشحال شد و فرمود: خداوند به من وعده پیروزى بر یکى از دو گروه (تجارى یا سپاه اعزامى مکه) را داده است. (انفال/۸، ۷) به خدا سوگند هم‌اکنون محل کشته شدن آنان را مى‌بینم[۵۹] و حتى آن را به اصحاب خود نشان داد.[۶۰]
مسلمانان با سخنان پیامبر(صلى الله علیه وآله) متوجه فرار کاروان تجارى شدند و آنان که تا آن هنگام پرچم جنگ نبسته بودند، پرچمهاى جنگ را برافراشته، و به راه افتادند و شامگاه هفدهم ماه رمضان در بدر فرود آمدند. مسلمانان از لشگرگاه قریش بر اثر وجود تپه‌هاى شنى که میان آنان بود خبر نداشتند. پیامبر(صلى الله علیه وآله) چند نفر از جمله على(علیه السلام)، را براى کسب خبر به سوى چاهى که در نزدیک آنان بود فرستاد. آنان با ساقیان قریش برخورد و دو تن از آنان را اسیر کردند. پس از بازجویى معلوم شد که سپاه قریش با شمار ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر که اغلب بزرگان قریش را همراه دارد در پشت تپه‌هاى شنىِ منطقه اردو زده‌اند. پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرمود: مکه جگرگوشه‌هاى خود را به سوى شما روانه کرده است.[۶۱]
پیامبر(صلى الله علیه وآله) از یاران خود درباره محلّى که فرود آمده بودند مشورت خواست. حباب‌بن منذر انصارى ضمن نامطلوب خواندن آن موضع، پیشنهاد کرد تا در کنار چاههاى بدر فرود آیند و دیگر چاهها را پر کنند. بر اساس روایتى که مورد نقد برخى محققان نیز قرار گرفته[۶۲] جبرئیل فرود آمد و نظر حباب را تأیید کرد[۶۳]و او را حباب ذوالرأى خواندند[۶۴]، ازاین‌رو اردوگاه خود را در کنار چاههاى بدر قرار داد.
خبر رسیدن سپاه پیامبر(صلى الله علیه وآله) به وسیله یک نفر ساقى فرارى به مشرکان رسید. در این هنگام حکیم‌بن حزام و عتبه‌بن ربیعه از لشکرکشى بیهوده خود سخن به میان آورده، به ابوجهل* اعتراض کردند و از ترس شبیخون زدن مسلمانان آن شب را پاسدارى دادند و حتى نتوانستند گوشتهایى را که کباب کرده بودند بخورند و آن شب را گرسنه سپرى کردند.[۶۵]
قرآن وصف دقیقى از موقعیت مسلمانان و مشرکان ارائه کرده است: «اِذ اَنتُم بِالعُدوهِ الدُّنیا وهُم بِالعُدوهِ القُصوى والرَّکبُ اَسفَلَ مِنکُم ولَو تَواعَدتُم لاَختَلَفتُم فِى المیعـدِ ولـکِن لِیَقضِىَ اللّهُ اَمرًا کانَ مَفعولاً … = آنگاه که شما در طرف نزدیک‌تر [به مدینه و دره موضع گرفته] بودید و آنان در طرف دورتر [از مدینه و میانه آنان تپه‌هایى از شن بود] و کاروان [تجارى قریش] پایین‌تر ]از بدر و در کنار دریا] بود. اگر با هم قرار مى‌گذاشتید قطعاً در وعده‌گاه [خود] اختلاف مى‌کردید؛ ولى خداوند امرى (کشته شدن کافران) را که [دربدر] انجام شدنى بود انجام داد». (انفال/۸،۴۲)
میان مورخان و مفسران درباره اینکه کدام‌یک از دو سپاه زودتر به بدر رسیدند اختلاف وجود دارد؛ مورخانى چون واقدى و ابن‌اسحاق گفته‌اند که مسلمانان زودتر به بدر رسیدند و چاههاى آب را گرفتند؛ ولى مفسران ورود سپاه قریش را پیش از مسلمانان دانسته‌اند، از همین روست که وقتى در شب بدر مسلمانان خوابیدند و صبح نیاز به آب پیدا کردند نتوانستند غسل کنند و شیطان آنان را بر اثر وضعیت بدى که پیدا کرده بودند وسوسه مى‌کرد. خداوند بدین منظور و نیز جهت محکم کردن زمین زیر پاى آنان باران فرستاد: «… و یُنَزِّلُ عَلَیکُم مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُم بِهِ ویُذهِبَ عَنکُم رِجزَ الشَّیطـنِ ولِیَربِطَ عَلى قُلوبِکُم و یُثَبِّتَ بِهِ الاَقدام» .[۶۶] (انفال/۸،۱۱) ساختن حوضهاى آب نیز پس از این باران بود، زیرا آن‌قدر آب در آبراهها جارى شد که این حوضها را براى جمع‌آورى آبها ساختند.[۶۷]
خداوند در آن شب براى آرامش مسلمانان، خواب را بر آنان مسلط کرد: «اِذ‌یُغَشّیکُمُ النُّعاسَ اَمَنَهً مِنهُ …» . (انفال/۸، ۱۱) بر پایه روایتى از امیرمؤمنان(علیه السلام) در آن شب در حالى که همه اصحاب به خواب رفته بودند رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در کنار درختى تا هنگام صبح به عبادت پرداخت.[۶۸]
صف‌آرایى دو سپاه:
هنگام صبح پیامبر(صلى الله علیه وآله)به آرایش سپاه پرداخت که در این حال سپاه قریش از تپه عَقَنْقَل ظاهر شد. رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله)چون آنان را دید فرمود: خدایا این قریش است که با غرور و تکبر به جنگ با تو و تکذیب رسولت آمده است. خدایا! خواهان نصرتى هستم که به من وعده داده‌اى. خدایا! بامدادان آنان را نابود کن.[۶۹] سپاهیان پیامبر پشت به آفتاب و و سپاه قریش رو به آفتاب قرار داشتند.[۷۰]
واقدى گوید: بر میمنه و میسره هیچیک از دو سپاهِ مسلمانان و مشرکان کسى فرمانده نشد.[۷۱] لواى ریاست به نام عقاب[۷۲] که تنها در دست بزرگان و افراد خاص قرار مى‌گرفت[۷۳]، در دست على(علیه السلام)بود.[۷۴]
ابتدا پیامبر(صلى الله علیه وآله) طى پیامى، ضمن اعلام عدم تمایل به رویارویى با قریش، آنان را از جنگ برحذر داشت. برخى چون حکیم‌بن حزام پیام را منصفانه دانسته، خواهان بازگشت شدند؛ اما جنگ‌طلبى و گردنفرازى ابوجهل مانع شد.[۷۵]
عمیربن وهب جمحى هم که با گروهى مسلمانان را دور زدند تا از نداشتن کمینگاه مطمئن شوند در بازگشت مسلمانان را گروهى بى‌ساز و برگ ولى مصمم براى مرگ توصیف کرد. تحکیم‌بن حزام نیز نزد عتبه‌بن ربیعه، از بزرگان و ثروتمندان قریش، رفت و از او خواست تا با پرداخت خونبهاى عمرو‌بن حضرمى و خسارت کالاهایى که مسلمانان در سریه نخله گرفته بودند، از درگیرى جلوگیرى کند و آنگاه عتبه پس از سخنرانى و برشمردن پیامدهاى این جنگ متعهّد شد که خونبها و قیمت کالاها را بپردازد؛ امّا ابوجهل از آن روى که اگر مردم بازگردند عتبه را بزرگ خود خواهند دانست خطاب به مردم گفت که عتبه از روى ترس و نیز حضور پسرش ابوحذیفه در کنار محمد(صلى الله علیه وآله) و ارتباط نسبى با پیامبر(صلى الله علیه وآله)چنین سخنانى را مى‌گوید.[۷۶] گویند: چند نفر از جمله حکیم‌بن حزام براى برداشتن آب کنار حوضهاى مسلمانان آمدند. پیامبر(صلى الله علیه وآله)دستور داد که کسى متعرض آنان نشود و بر پایه روایتى دیگر به جز حکیم سایر آنان کشته شدند.[۷۷]
نابرابرى نیروها:
پیامبر(صلى الله علیه وآله) چون کمى یاران خود و کثرت سپاه قریش را دید از خدا کمک خواست[۷۸]، ازاین‌رو در روز بدر چون لحظاتى خواب برایشان مستولى شد خدا دشمنان را در نظر او کم شمار جلوه داد و فرمود: «اِذ یُریکَهُمُ اللّهُ فى مَنامِکَ قَلیلاً ولَو اَرَکَهُم کَثیرًا لَفَشِلتُم ولَتَنـزَعتُم فِى الاَمرِ ولـکِنَّ اللّهَ سَلَّمَ اِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدور = و اگر ایشان را به تو بسیار نشان مى‌داد قطعاً سست مى‌شدید و در کار (جهاد) منازعه مى‌کردید؛ ولى خدا شما را به سلامت داشت، چرا که او به راز دلها داناست (انفال/ ۸، ۴۳)؛ نیز مى‌فرماید: «و اِذ یُریکُموهُم اِذِ التَقَیتُم فى اَعیُنِکُم قَلیلاً ویُقَلِّلُکُم فى اَعیُنِهِم لِیَقضِىَ اللّهُ اَمرًا کانَ مَفعولاً واِلَى اللّهِ تُرجَعُ‌الاُمور[۷۹]= و آنگاه که روبه رو شدید آنان را در چشم شما اندک نمایاند [تا قویدل شوید] و شما را نیز در چشم آنان اندک نشان داد [تا تجهیز کامل نکنند] تا خدا امرى را که انجام یافتنى بود، سرانجام دهد و همه کارها به خدا باز گردانده مى‌شود». (انفال/۸، ۴۴)
این اندک نمایى دو جانبه چنان بود که بر اساس روایت عبدالله‌بن مسعود برخى از صحابه مى‌گفتند: مشرکان ۷۰ یا ۱۰۰ نفرند.[۸۰] ابوجهل نیز وقتى مسلمانان را دید گفت: یاران محمد لقمه‌اى بیش نیستند.[۸۱] این موضوع در آیه ۱۳آل‌عمران/۳ چنین بیان شده است: «… یَرَونَهُم مِثلَیهِم رَأىَ العَینِ واللّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصرِهِ مَن یَشاءُ … =[مشرکان] به چشم خویش ایشان را دو برابر مى‌دیدند…». آیه دوم چنین تفسیر شده که منظور مسلمانان هستند که کافران را دو برابر خویش مى‌دیدند و این بدان سبب بود که خداوند مسلمانان را به مقاومت ۱۰۰ به ۲۰۰ و ۱۰۰۰ به ۲۰۰۰ امر کرده و پیروزى آنها را تضمین کرده بود:«فَاِن یَکُن مِنکُم مِائَهٌ صَابِرَهٌ یَغلِبوا مِائَتَینِ واِن یَکُن مِنکُم اَلفٌ یَغلِبوا اَلفَینِ بِاِذنِ اللّهِ …» (انفال/۸،۶۶) و خداوند شمار مشرکان را به همان حسابى که تعیین کرده بود در چشم آنان قرار داد؛ یعنى مسلمانان، کفار را به جاى ۱۰۰۰ نفر، آنچنان که طبرسى نقل کرده است، ۶۲۶ تن مى‌دیدند[۸۲] و این همان اندک نمایى است که در آیه ۴۴ انفال/۸ بیان شده است.
برخى نیز گفته‌اند که منظورْ مشرکان هستند که مسلمانان را دو برابر خود مى‌دیدند و این معنا با آیه «ویُقَلِّلُکُم فى اَعیُنِهِم» (انفال/۸،۴۴) که بیان مى‌کند دشمنان، شما مسلمانان را اندک مى‌دیدند مخالفتى ندارد، زیرا آیه سوره انفال پیش از نبرد را بیان مى‌کند و علت آن این است که مشرکان تجهیز کامل نکنند؛ ولى به هنگام نبرد دو برابر ببینند تا ترس بر آنان مسلط‌شود.[۸۳]
در این رابطه برخى در شأن نزول آیه «اِذ یَقولُ المُنـفِقونَ والَّذینَ فى قُلوبِهِم مَرَضٌ غَرَّ هـؤُلاءِ دینُهُم ومَن یَتَوَکَّل عَلَى اللّهِ فَاِنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیم» (انفال/۸،۴۹) آورده‌اند که گروهى از مکیان اسلام آوردند، ولى هجرت نکردند و با قریش به بدر آمدند و چون کم شمارى مسلمانان را دیدند گفتند: اینان به دینشان چنان مغرور شده‌اند که با این شمار اندک به جنگ با این شمار فراوان آمده‌اند.[۸۴]
فرمان تشویق کردن مؤمنان به جنگ و پایدارى ۲۰ نفر از مسلمانان در برابر ۲۰۰ نفر و ۱۰۰ نفر در برابر ۱۰۰۰ نفر از مشرکان به هنگام جنگ بدر به پیامبر(صلى الله علیه وآله)داده شد: «یـاَیُّهَا النَّبِىُّ حَرِّضِ المُؤمِنینَ عَلَى القِتالِ اِن یَکُن مِنکُم عِشرونَ صـبِرونَ یَغلِبوا مِائَتَینِ و اِن یَکُن مِنکُم مِائَهٌ یَغلِبوا اَلفـًا مِنَ الَّذینَ کَفَروا بِاَنَّهُم قَومٌ لا یَفقَهون» (انفال/۸، ۶۵)؛ ولى این حکم تخفیف داده شد و دستور پایدارى ۱۰۰ به ۲۰۰ و ۱۰۰۰ به ۲۰۰۰ در آیه بعد صادر شد: «اَلــنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنکُم و عَلِمَ اَنَّ فیکُم ضَعفـًا فَاِن یَکُن مِنکُم مِائَهٌ صَابِرَهٌ یَغلِبوا مِائَتَینِ واِن یَکُن مِنکُم اَلفٌ یَغلِبوا اَلفَینِ بِاِذنِ اللّهِ واللّهُ مَعَ الصّـبِرین» .(انفال/۸، ۶۶)
رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در خطابه‌اى مسلمانان را به جنگ تحریض و به ثواب ترغیب و بارها براى پیروزى مسلمانان دعا کرد و مى‌فرمود: خدایا! اگر این گروه اندک کشته شوند دیگر کسى تو را عبادت نخواهد کرد.[۸۵] آیه«اِذ‌تَستَغیثونَ رَبَّکُم فَاستَجابَ لَکُم» (انفال/۸،۹) نشان مى‌دهد که مسلمانان بیمناک و مضطرب بوده و از خدا کمک و یارى مى‌طلبیده‌اند. رسول خدا(صلى الله علیه وآله)نیز آن‌قدر دعا کرد که رداى مبارکش از دوشش افتاد.[۸۶]
بنابر گزارشى که مورد نقد جدى برخى محققان است [۸۷] براى پیامبر(صلى الله علیه وآله) سایبانى ساختند[۸۸]؛ ولى بر اساس سخن امیرمؤمنان(علیه السلام)پیامبر(صلى الله علیه وآله) در بدر از همه مسلمانان به دشمن نزدیک-تر بود و هرگاه جنگ سخت مى‌شد مسلمانان به آن حضرت پناه مى‌بردند.[۸۹]
نبرد تن به تن و آغاز جنگ:
پیش از شروع جنگ تن به تن، ابوجهل براى خنثا کردن سخنان عتبه و نیز تحریک عواطف مردم، به عامر حضرمى فرمان داد تا سر خود را تراشیده، با ریختن خاک بر سر خود خون برادرش را طلب کند. گویند: عامر نخستین کسى بود که به صفوف مسلمانان هجوم برد تا صفوف آنان درهم ریزد؛ ولى نیروهاى پیامبر(صلى الله علیه وآله)از خود ثبات قدم نشان‌دادند.[۹۰] زخم زبانهاى تند و پیوسته ابوجهل و قریش به عتبه، او را وا داشت تا در جنگى که خود براى خاموشى آن تلاش مى‌کرد، نخستین کسى باشد که به همراه پسرش ولید و شیبه پا به میدان نهند و جنگ تن به تن را آغاز کنند.[۹۱]
پیامبر(صلى الله علیه وآله) که گویا کراهت داشت انصار در نخستین درگیرى، طرفِ قریش باشند حمزه، على(علیه السلام) و عبیده‌بن حارث را به میدان فرستاد. حمزه عتبه را کشت و على(علیه السلام)ولید را و عبیده با کمک حمزه و على(علیه السلام) شیبه را کشتند. بر اساس روایتى از على(علیه السلام) آن حضرت در کشتن هر سه نفر شرکت داشته است.[۹۲] به نقلى آیه «هـذانِ خَصمانِ اختَصَموا فى رَبِّهِم فَالَّذینَ کَفَروا قُطِّعَت لَهُم ثیابٌ مِن نار یُصَبُّ مِن فَوقِ رُءوسِهِمُ الحَمیم = اینها [مؤمنان و کافران] دو گروه دشمن یکدیگرند که درباره [هستى و یگانگى] پروردگارشان با هم ستیزه کردند، پس کسانى که کافر شدند برایشان جامه‌هایى از آتش بریده‌اند و از بالاى سرشان آب جوشان ریخته مى‌شود» (حجّ/۲۲، ۱۹) درباره این نبرد تن به تن نازل‌شد.[۹۳]
کشته شدن این سه تن ضربه سختى به قریش بود؛ ولى ابوجهل با سخنان خود به مردم اطمینان مى‌داد که پیروز خواهند شد و خطاب به مسلمانان شعار داد: «لنا العُزّى و لا عُزّى لکم» و منادى پیامبر(صلى الله علیه وآله) گفت: «الله مولانا و لا مولا لکم».[۹۴] پیامبر(صلى الله علیه وآله) با برداشتن مشتى خاک و پاشیدن آنها به سوى کافران فرمود: رویتان سیاه باد.[۹۵] خدایا! دلهایشان را سرشار از ترس و قدمهایشان را سست و لرزان کن. بر اساس روایتى از امام سجاد(علیه السلام)و امام صادق(علیه السلام)، پیامبر(صلى الله علیه وآله)از على(علیه السلام)خواست تا از مکانى خاص، مشتى خاک به او دهد و على(علیه السلام) این را از مناقب خاص خود مى‌دانست.[۹۶] در منابع اهل سنت این روایت از ابن‌عباس نقل شده و در ادامه آمده که این خاکها به چشمان همه مشرکان فرو رفت و به گزارشى آیه «و ما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ ولـکِنَّ اللّهَ رَمى» (انفال/۸،۱۷) در این باره نازل شد.[۹۷]
بدین گونه جنگ میان صفوف مسلمانان و مشرکان درگرفت و این در حالى بود که شعار مسلمانان در این جنگ «یا‌منصور امت» [۹۸] و بنا به نقلى «اَحَدٌ اَحَد» [۹۹] بود. خداوند مسلمانان را در بدر از هرگونه عقب‌نشینى در برابر کافران به شدت برحذر داشت و آنان را به دوزخ تهدید کرد. آیه ذیل به این مطلب تصریح دارد: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِذا لَقیتُمُ الَّذینَ کَفَروا زَحفـًا فَلا تُوَلّوهُمُ الاَدبار * و مَن یُوَلِّهِم یَومَئِذ دُبُرَهُ اِلاّ مُتَحَرِّفـًا لِقِتال اَو مُتَحَیِّزًا اِلى فِئَه فَقَد باءَ بِغَضَب مِنَ اللّهِ و مَأوهُ جَهَنَّمُ و بِئسَ المَصیر = اى مؤمنان چون با کافران رو به رو شدید که ]به سوى شما] روى مى‌آورند، به آنها پشت نکنید و هرکه در آن هنگام به عقب بازگردد – مگر براى تاکتیک جنگى یا پیوستن به گروهى دیگر ـ به خشم خدا گرفتار خواهد شد و جایگاهش دوزخ است و بد سرانجامى است». (انفال/۸،۱۵ ـ ۱۶) برخى مفسران اهل سنت این حکم را تنها مخصوص بدریان دانسته‌اند.[۱۰۰] این احتمال مى‌رود که چنین تحلیلى از سوى مفسران براى رعایت شأن برخى از صحابه صورت گرفته باشد که در جنگهایى چون احد و حنین و … فرار کردند.
با توجه به اینکه پیروزى بدر ضربه‌اى مهلک به سران قریش در مکه بود، برخى مفسران آیات دربردارنده وعده شکست کافران را بر کشتگان بدر تطبیق کرده‌اند[۱۰۱]: «سَیُهزَمُ الجَمعُ ویُوَلّونَ الدُّبُر = به زودى جمعشان درهم شکسته شده، فرارى خواهند شد». (قمر/۵۴، ۴۵)
امدادهاى غیبى در بدر:
برخى از امدادهاى الهى در بدر عبارت است از: مسلط شدن خواب بر مؤمنان براى آرامش؛ فرو فرستادن باران براى طهارت و محکم شدن زمین رملى زیر پاى آنان براى مناسب شدن موقعیت جغرافیایى و جنگى، تقلیل نیروهاى دو سپاه، در نگاه یکدیگر به گونه‌اى که موجب تقویت روحیه مسلمانان و مغرور شدن و تضعیف روحیه مشرکان گردید و نیز حضور فرشتگان در بدر.
در قرآن و روایات بر حضور فرشتگان در بدر تأکید شده است. گزارشهاى متعددى از دو گروه مسلمانان[۱۰۲] و مشرکان[۱۰۳]در این خصوص وجود دارد. ظاهر آیه «… فَاستَجابَ لَکُم اَنّى مُمِدُّکُم بِاَلف مِنَ المَلَـئِکَهِ مُردِفین» (انفال/۸، ۹) بر حضور ۱۰۰۰ فرشته از ابتداى جنگ دلالت دارد[۱۰۴]؛ حضورى که در ادامه جنگ به ۳۰۰۰ افزایش یافت[۱۰۵]: «اِذ‌تَقولُ لِلمُؤمِنینَ اَلَن یَکفِیَکُم اَن یُمِدَّکُم رَبُّکُم بِثَلـثَهِ ءالـف مِّنَ المَلـئِکَهِ مُنزَلین = در آن هنگام که تو به مؤمنان مى‌گفتى: آیا کافى نیست پروردگارتان شما را به ۳۰۰۰ فرشته که از [آسمان] فرود مى‌آیند یارى کند»؟ (آل عمران/۳، ۱۲۴) همچنین خداوند به مؤمنان وعده داده بود که چنانچه صبر و تقوا پیشه کنند این تعداد به ۵۰۰۰ افزایش یابد[۱۰۶]: «بَلى اِن تَصبِروا و تَتَّقوا ویَأتوکُم مِن فَورِهِم هـذا یُمدِدکُم رَبُّکُم‌بِخَمسَهِ ءالـف مِنَ المَلـئِکَهِ مُسَوِّمین» . (آل‌عمران/۳،۱۲۵)
از امیرمؤمنان(علیه السلام) نیز روایت شده که در بدر سه تندباد وزید که جبرئیل و میکائیل و اسرافیل هریک با ۱۰۰۰ نفر حاضر شدند. جبرئیل در کنار پیامبر(صلى الله علیه وآله)و میکائیل در سمت راست سپاه و اسرافیل در جناج چپ سپاه مستقر شدند.[۱۰۷] طبرسى و ابوالفتوح رازى در تفاسیر خود تعداد ۸۰۰۰ یا ۹۰۰۰ را نیز نقل کرده‌اند.[۱۰۸]رسول خدا(صلى الله علیه وآله)نیز مسلمانان را به حضور ملائکه بشارت داد.[۱۰۹] برخى مقصود از غمام در آیه «… فى ظُـلَل مِنَ الغَمامِ والمَلـئِکَهُ» (بقره/۲،۲۱۰) را همان ابرهاى سفیدى دانسته‌اند که ملائکه روز بدر در آن آمدند.[۱۱۰]
از جمله امدادهاى غیبى که نقشى بسیار مهم در شکست مشرکان داشت وحشت و هراسى بود که خداوند بر دل مشرکان افکند: «اِذ یوحى رَبُّکَ اِلَى المَلَـئِکَهِ اَنّى مَعَکُم فَثَبِّتُوا الَّذینَ ءامَنوا سَاُلقى فى قُلوبِ الَّذینَ کَفَروا الرُّعبَ فَاضرِبوا فَوقَ الاَعناقِ واضرِبوا مِنهُم کُلَّ بَنان = به یادآور آن هنگام را که پروردگارت به فرشتگان وحى کرد که من با شما هستم؛ مؤمنان را پایمردى بخشید. به زودى در دل کافران هراس مى‌افکنم، پس بر فراز گردنهایشان بزنید و دستهایشان را قطع کنید». (انفال/۸،۱۲) برخى این وحشت را ناشى از صداهاى مهیبى مى‌دانند که همانند ریختن سنگ در طشت بود.[۱۱۱] از امام باقر(علیه السلام)روایت شده که رسول خدا(صلى الله علیه وآله)فرمودند: من با رعب و ترسى که خدا بر دشمنان وارد مى‌کرد یارى شده‌ام.[۱۱۲]
خداوند این کمکها را بشارتى به مسلمانان و مایه قوت و اطمینان و تسکین قلب آنان دانسته است: «… و ما جَعَلَهُ اللّهُ اِلاّ بُشرى ولِتَطمَئِنَّ بِهِ قُلوبُکُم و مَا النَّصرُ اِلاّ مِن عِندِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیم» (الانفال/ ۸،۱۰)، ازاین‌رو بجاست که خداوند تیر انداختن و کشتن مشرکان را به خود نسبت دهد: «فَلَم تَقتُلوهُم ولـکِنَّ اللّهَ قَتَلَهُم وما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ ولـکِنَّ اللّهَ رَمى ولِیُبلِىَ المُؤمِنِینَ مِنهُ بَلاءً حَسَنـًا اِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیم» (انفال/۸، ۱۷) و مکر کافران را سست گرداند: «ذلِکُم واَنَّ اللّهَ موهِنُ کَیدِ الکـفِرین» .[۱۱۳] (انفال/۸، ۱۸)
پایان جنگ بدر:
بر اساس برخى روایات مشرکان هنگام خروج از مکه پرده کعبه را گرفته، گفتند: خدایا! برترین از این دو سپاه و هدایت شده‌ترین از این دو گروه و باکرامت‌ترین این دو حزب را پیروز گردان. در بدر ابوجهل نیز از خدا خواست تا آن کسى را که پیوند خویشاوندى را گسسته و امرى ناآشنا آورده شکست دهد و براى خود نیز فتح و پیروزى خواست. آیه ۱۹ انفال/۸ بدین امر اشاره دارد: «اِن‌تَستَفتِحوا فَقَد جاءَکُمُ الفَتحُ و اِن تَنتَهوا فَهُوَ خَیرٌ لَکُم = [۱۱۴] اگر شما فتح و پیروزى مى‌خواهید پیروزى به سراغ شما آمد و اگر [از‌مخالفت [خوددارى کنید براى شما بهتر‌است…».
جنگ بدر با شهادت ۱۴ تن از مسلمانان (۶تن از مهاجران و ۸ تن از انصار) و با کشته شدن ۷۰ نفر و اسیر شدن همین تعداد از مشرکان به پایان رسید.[۱۱۵]
ابن قتیبه شمار کشتگان قریش را ۵۰ و اسیران را ۴۴ نفر گفته است[۱۱۶] که ۳۵ تن از آنان تنها به دست على(علیه السلام)به هلاکت رسیدند.[۱۱۷] این در حالى بود که بسیارى از مشرکان در بیابانهاى اطراف پراکنده شده، براى فرا رسیدن شب و رهایى از دست مسلمانان لحظه شمارى مى‌کردند.[۱۱۸]
پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز که منتظر خبر کشته شدن ابوجهل بود و او را رأس پیشوایان کفر و فرعون امت نامیده بود[۱۱۹] با شنیدن خبر قتل او گفت: خدایا! وعده خود را محقق ساختى.[۱۲۰] ابوجهل به دست دو جوان کم سال یعنى معاذ‌بن عمرو و معاذ‌بن عفراء کشته شد و هنوز رمقى در بدن داشت که عبدالله‌بن مسعود، سر او را از تن جدا کرد.[۱۲۱]
از دیگر افرادى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) وى را نفرین کرد و خواهان کشته شدن او بود نوفل‌بن خویلد بود که به دست على(علیه السلام)کشته شد. با مرگ او پیامبر(صلى الله علیه وآله)تکبیر گفت و فرمود: خدا را سپاس که دعایم را به اجابت رساند.[۱۲۲]
درباره شهداى بدر برخى بر اساس پندارهاى خود مى‌گفتند که فلانى مُرد و از لذتهاى دنیا بهره‌اى نبرد. خداوند براى رد گفته‌هایشان این آیه را نازل کرد: «و لا تَقولوا لِمَن یُقتَلُ فى سَبیلِ اللّهِ اَموتٌ بَل اَحیاءٌ و لـکِن لا تَشعُرون» . (بقره/۲،۱۵۴)[۱۲۳] بر اساس روایتى دیگر چون شهداى بدر در بهشت از کرامت و نعمتهاى بهشتى برخوردار شدند گفتند: اى کاش خویشان ما مى‌دانستند که حال ما چگونه است، در نتیجه این آیه نازل شد[۱۲۴] که با آیه «و لا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فى سَبیلِ اللّهِ اَموتـًا بَل اَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقون» (آل‌عمران/۳،۱۶۹) که در شأن شهداى احد نازل شده متفاوت است.[۱۲۵]
جنگ بدر که بیش از نصف روز طول نکشید[۱۲۶] یکى از مهم‌ترین رخدادهاى صدر اسلام را رقم زد، چنان که پیامبر(صلى الله علیه وآله)درباره آن فرمود: هیچ‌گاه شیطان کوچک‌تر و در مانده‌تر از روز عرفه نبوده، مگر در روز بدر.[۱۲۷]
بدر وعده‌گاه عذاب الهى:
خداوند بارها از بدر به وعدگاه عذاب الهى تعبیر کرده که مشرکان به عللى باید آن عذاب را مى‌چشیدند، چنان‌که در آیات ۱۳ ـ ۱۴ انفال/۸ این عذاب را بر اثر مخالفت مشرکان با خدا و پیامبر دانسته، از عذاب آتش براى کافران خبر مى‌دهد: «ذلِکَ بِاَنَّهُم شاقُّوا اللّهَ ورَسولَهُ ومَن یَشاقِقِ اللّهَ و رَسولَهُ فَاِنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقَاب * ذلِکُم فَذوقوهُ و اَنَّ لِلکـفِرینَ عَذابَ النّار»(انفال/۸، ۱۳ ـ ۱۴)؛ همچنین در آیه ۳۴ انفال/۸ این عذاب را نتیجه منع و بازداشتن کافران از مسجد الحرام معرفى مى‌کند و این در حالى بود که آنان شایستگى تو لیت مسجد را نداشتند: «و ما لَهُم اَلاّ یُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وهُم یَصُدّونَ عَنِ المَسجِدِ الحَرامِ وما کانوا اَولِیاءَهُ اِن اَولِیاؤُهُ اِلاَّ المُتَّقونَ ولـکِنَّ اَکثَرَهُم لا‌یَعلَمون» .
کفر و انکار خداوند از دیگر عوامل نزول عذاب در بدر است:«فَذوقوا العَذابَ بِما‌کُنتُم تَکفُرون» .[۱۲۸] (آل‌عمران/۳، ۱۰۶) خداوند در جاى دیگر از این عذاب به «عذاب یوم عقیم» یاد کرده است: «… یَأتِیَهُم عَذابُ یَوم عَقِیم» (حجّ/۲۲، ۵۵)، زیرا هیچ خیر و برکتى براى مشرکان نداشت[۱۲۹] و نیز در آن روز شبى براى مشرکان وجود نداشت، زیرا پیش از فرا رسیدن شب نابود شدند.[۱۳۰] از نظر برخى مفسران آیه «ولَقَد صَدَقَکُمُ اللّهُ وعدَهُ اِذ تَحُسّونَهُم بِاِذنِه» (آل‌عمران/۳،۱۵۲) به تحقق وعده خداوند درباره قتل دشمنان در جنگ بدر اشاره دارد[۱۳۱]، هرچند که سزاوار آن است که مقصود از آن جنگ احد است؛ نیز برخى مقصود از «و اِذ غَدَوتَ مِن اَهلِکَ تُبَوِّئُ المُؤمِنین»(آل‌عمران/۳،۱۲۱) را نصرت خداوند در نبرد بدر دانسته‌اند.[۱۳۲]
بعضى از مفسران نیز با تطبیق برخى آیات مکىِ عذاب بر روز بدر بر عظمت شکست مشرکان در این روز تأکید کرده‌اند:
۱ – «و اُخِذوا مِن مَکان قَریب = آنان را از جایى نزدیک (به عذاب) فرا‌گیرند». (سبأ/۳۴، ۵۱)
۲ – «یَومَ نَبطِشُ البَطشَهَ الکُبرى اِنّا مُنتَقِمون = [۱۳۳] روزى که (کافران را) سخت فرو مى‌گیریم که ما انتقام گیرندگانیم». (دخان/۴۴، ۱۶)
۳ – «و‌لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الاَدنى دونَ العَذابِ الاَکبَرِ= هر آینه آنان را از عذاب نزدیک‌تر پیش از عذاب بزرگ‌تر بچشانیم». (سجده/۳۲، ۲۱)[۱۳۴]
۴ – «حَتّى اِذا فَتَحنا عَلَیهِم بابـًا ذا عَذاب شَدید اِذا هُم فیهِ مُبلِسون=[۱۳۵]تا هنگامى‌که درى از عذاب سخت بر آنان بگشودیم، آنگاه در آن (عذاب) از هر خیرى نومید گشتند». (مؤمنون/۲۳، ۷۷)،
۵ – «حَتّى اِذا اَخَذنا مُترَفیهِم بِالعَذابِ = تا زمانى که متنعمان مغرور آنها را در چنگال عذاب گرفتار سازیم». (مؤمنون/۲۳، ۶۴)[۱۳۶]،
۶ – «اَن عَسى اَن یَکونَ قَدِ اقتَرَبَ اَجَلُهُم = (اعراف/۷،۱۸۵)؛ ]آیا در این نیز اندیشه نکردند که] شاید پایان زندگى آنها نزدیک شده باشد»؟
۷ – «اَفَبِعَذابِنا یَستَعجِلون * فَاِذا نَزَلَ بِسَاحَتِهِم فَساءَ صَبَاحُ المُنذَرین = آیا آنها براى عذاب ما شتاب مى‌کنند؟! اما هنگامى که عذاب ما درآستانه خانه‌هایشان فرود آید، انذار شدگان صبحگاه بدى خواهندداشت». (صافّات/۳۷،۱۷۶ـ۱۷۷)[۱۳۷]
۸ – «واِنَّ لِلَّذینَ ظَـلَموا عَذابـًا دونَ ذلِکَ = و براى ستمگران عذابى قبل از آن است». (طور/۵۲، ۴۷)[۱۳۸]
۹ – «فَاصبِر اِنَّ وعدَ اللّهِ حَقٌّ فَاِمّا نُرِیَنَّکَ بَعضَ الَّذى نَعِدُهُم… = پس صبر کن که وعده خدا حق است، پس هرگاه قسمتى‌از مجازاتهایى را که به آنها وعده داده‌ایم در حال حیاتت به تو ارائه دهیم…». (غافر/۴۰، ۷۷)[۱۳۹]
۱۰ – «عَسى‌اَن یَکونَ … بَعضُ الَّذى تَستَعجِلون = بگو: شاید پاره‌اى از آنچه درباره آن شتاب مى‌کنید، نزدیک و در کنار شما باشد» (نمل/۲۷، ۷۲) که مقصود عذاب روز بدر است.[۱۴۰]
۱۱ – «ولَولا کَلِمَهٌ سَبَقَت مِن رَبِّکَ لَکانَ لِزامـًا واَجَلٌ مُسَمّى = و اگر سنت و تقدیر پروردگارت و ملاحظه زمان مقرر نبود، عذاب الهى به زودى دامان آنان را مى‌گرفت». (طه/۲۰،۱۲۹)[۱۴۱]
۱۲ – «و اَحَلّوا قَومَهُم دارَ‌البَوار = و قوم خود را به سراى نیستى و نابودى کشاندند». (ابراهیم/۱۴، ۲۹)[۱۴۲]
۱۳ – «… فلا یستعجلون = بنابراین عجله نکنند». (ذاریات /۵۱،۵۹)[۱۴۳]
۱۴ – «و اِذًا لا یَلبَثونَ خِلـفَکَ اِلاّ قَلیلا = پس از تو، جز مدت کمى نمى‌ماندند». (اسراء/۱۷،۷۶)
۱۵ – «فَلَنُذیقَنَّ الَّذینَ کَفَروا عَذابـًا شَدیدًا = به‌یقین، به کافران عذابى شدید مى‌چشانیم». (فصّلت/۴۱،۲۷)[۱۴۴]
غنایم بدر:
در پایان جنگ بدر دو موضوع جدید سبب بروز اختلافهایى شد: نخست تقسیم غنایم بود؛ هر شخصى افزون بر آنچه از وسایل شخصى کشتگان به دست آورده بود در غنایم کلى نیز سهمى مى‌طلبید. غنایم کلى عبارت بود از ۱۵۰ شتر، ۱۰ اسب و مقدارى چرم و پارچه و ابزار جنگى.[۱۴۵] از عباده‌بن صامت نقل است که ما درباره غنایم جنگى با هم اختلاف کردیم و رفتار زشتى از خود نشان دادیم.[۱۴۶]
روایات مختلفى که در شأن نزول اولین آیه انفال /۸ نقل شده تمامى بر این اختلاف دلالت‌دارد.[۱۴۷] آیات اول انفال به بیان حکم این موضوع پرداخته است. آیه نخست بیان مى‌کند که اصحاب پیوسته به نزد پیامبر(صلى الله علیه وآله)آمده، از او درباره غنایم مى‌پرسیدند: «یَسـَلونَکَ عَنِ الاَنفالِ قُلِ الاَنفالُ لِلّهِ والرَّسولِ فَاتَّقُوا اللّهَ واَصلِحوا ذاتَ بَینِکُم واَطیعُوا اللّهَ ورَسولَهُ اِن کُنتُم مُؤمِنین» .
در این آیه براى اولین بار، قرآن از غنایم جنگى به «انفال» یاد کرده و در ابتدا، این غنایم را مخصوص خدا و رسولش قرار داده تا هر چه خواهند تصمیم گیرند و خطاب به مسلمانان تأکید مى‌کند که اگر مؤمنان حقیقى باشید باید از خدا و رسولش اطاعت کنید. بدین ترتیب کسانى که از این غنایم برده بودند موظف به بازگرداندن آنها شدند.[۱۴۸]
در آیه ۴۱ انفال/۸ حکم این انفال چنین بیان شده است: «واعلَموا اَنَّما غَنِمتُم مِن شَىء فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ ولِلرَّسولِ ولِذِى القُربى والیَتـمى والمَسـکینِ و ابنِ‌السَّبیلِ اِن کُنتُم ءامَنتُم بِاللّهِ وما اَنزَلنا عَلى عَبدِنا یَومَ الفُرقانِ یَومَ التَقَى الجَمعانِ واللّهُ عَلى کُلِّ شَىء قَدیر = اگر به خدا و آنچه بر بنده [و رسول] خود در روز تمیز حق از باطل، روز درگیرى دو سپاه [در جنگ‌بدر] نازل کردیم ایمان دارید بدانید که از هر چیزى که به غیمت گرفتید خمس آن از آنِ خدا و رسولش و خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و در‌راه‌ماندگان است و خدا بر هرکارى تواناست».
بدیهى است که باقى غنایم براى مجاهدان بود و پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز آنها را میانشان قسمت کرد. رسول خدا(صلى الله علیه وآله)براى کسانى که در مدینه و قبا جانشین خود کرده بود سهمى پرداختند. سعد‌بن عباده نیز که بر اثر مارگزیدگى نتوانست همراهى کند ولى انصار را براى حضور در بدر تشویق کرده بود سهمى به او داده شد.[۱۴۹]
بدین ترتیب مسلمانان که هنگام خروج از مدینه تنها یک یا دو اسب[۱۵۰] و ۷۰ شتر داشتند و هر دو یا سه یا ۴ نفر از یک شتر استفاده مى‌کردند[۱۵۱] هنگام بازگشت، هر یک بر یک یا دو شتر سوار بود و برهنگان جامه پوشیده و به زاد و توشه قریش دست یافته، سیر شده بودند و چون فدیه آزادى اسیران را نیز گرفتند هر فقیرى ثروتمند شد و این استجابتِ همان دعاى پیامبر(صلى الله علیه وآله)بود که هنگام حرکت از سقیا به سوى بدر گفت: خدایا! ایشان گروه پیادگان‌اند، سوارشان کن، برهنه‌اند آنان را بپوشان، گرسنه‌اند، سیرشان کن و نیازمندند، به فضل خود بى نیازشان فرماى.[۱۵۲]
بر اساس روایت ابن‌عباس، از جمله غنایم جنگ بدر پارچه‌اى سرخ رنگ بود که مفقود شد. برخى گفتند: شاید رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آن را براى خود برداشته است! بنا به روایتى در پاسخ به این تهمت بود که آیه ۱۶۱ آل‌عمران/۳ نازل شد: «و ما کانَ لِنَبِىّ اَن یَغُلَّ … = [۱۵۳] ممکن نیست هیچ پیامبرى خیانت‌کند».
جست و جوها آشکار ساخت که یکى از حاضرانِ در بدر آن را برداشته، در زمین پنهان کرده بود. پیامبر(صلى الله علیه وآله)دستور داد آن را بیابند و چون آن را یافتند کسى گفت: اى رسول خدا براى این مرد طلب آمرزش کن. این درخواست چند بار تکرار شد. پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: درباره مجرمان چنین چیزى نخواهید.[۱۵۴]
همچنین درباره حکم اسیران جنگى پیامبر پیش از جنگ، مسلمانان را از کشتن افرادى چون ابوالبخترى از قبیله بنى اسد به سبب خدماتش به مسلمانان در مکه و حارث‌بن عامر‌بن نوفل و بنى هاشم را بر اثر خروج اجبارى و زمعه‌بن اسود منع و بر اسیر کردن آنان تأکید ورزیده بود.[۱۵۵] اگرچه مسلمانان بر اثر ناآشنایى با برخى از این افراد آنان را در جنگ کشتند؛ همچنین در پى اعلام پیامبر برخى از مسلمانان نیز تلاش کردند که در زمان جنگ افراد دیگرى از سپاه قریش را به اسارت درآورند. شاید بتوان انگیزه این گروه از مسلمانان را در این کار حفظ جان بستگان یا دوستان خود که در جبهه مخالف قرار داشتند یا حتى انگیزه‌هاى اقتصادى و در یافت فدیه در برابر آزادى اسیران دانست، به هر روى خداوند در آیات ۶۷ ـ ۶۸ انفال/۸ که پس از بدر نازل شد عمل این دسته از مسلمانان را نکوهش و ضمن رد اسارت گرفتن دشمنان در زمان جنگ، متخلفان از این دستور را به عذابى بزرگ تهدید کرد: «ما کانَ لِنَبِىّ اَن یَکونَ لَهُ اَسرى حَتّى یُثخِنَ فِى الاَرضِ تُریدُونَ عَرَضَ الدُّنیا واللّهُ یُریدُ الأخِرَهَ واللّهُ عَزیزٌ حَکیم * لَولا کِتـبٌ مِنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُم فیما‌اَخَذتُم عَذابٌ عَظیم» .
پس از جنگ در تعیین سرنوشت اسیران مشرک اختلافهایى روى داد؛ از یک سو برخى از مسلمانان از جمله سعد‌بن معاذ[۱۵۶] که از انگیزه‌هاى قوى دینى برخوردار بودند خواهان کشتن اسرا بودند. در این میان عمر‌بن خطاب نیز از کشتن اسرا[۱۵۷] حمایت مى‌کرد و بر آن پاى مى‌فشرد[۱۵۸]. شاید بتوان گفت که از قبیله عمر فردى در سپاه قریش نبود[۱۵۹] تا عمر بخواهد با اسارت گرفتن وى جانش را نجات دهد، ازاین‌رو وى به راحتى از کشتن اسرا سخن‌مى‌گفت… .
از سوى دیگر پیامبر ضمن فرمان قتل برخى از اسیران مشرک چون عقبه بن* ابى معیط[۱۶۰]، نضربن* حارث و طعیمه‌بن ابى عدى که سابقه‌اى دیرین در دشمنى با مسلمانان داشتند و حکم اعدام آنان به دست امیرمؤمنان على(علیه السلام) اجرا گردید[۱۶۱]، از آزادى سایر اسیران در برابر پرداخت فدیه* یا تعلیم کودکان مسلمان، سخن به میان آورد.[۱۶۲]مسلمانان نیز طبق نظر آن حضرت رفتار کردند. بنابر روایاتى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) و امام باقر(علیه السلام)آیه: «اَوَلَمّا اَصـبَتکُم مُصیبَهٌ قَد اَصَبتُم مِثلَیها قُلتُم اَنّى هـذا قُل‌هُوَ‌مِن عِندِ اَنفُسِکُم اِنَّ اللّهَ عَلى کُلِّ شَىء قَدیر»(آل‌عمران/۳،۱۶۵) به آزادى اسرا در برابر فدیه اشاره دارد.[۱۶۳]
گزارشهاى متعددى از برخورد خوب مسلمانان با اسیران در راه بازگشت به مدینه و همچنین در زمان حضور در مدینه آمده است.[۱۶۴] به موجب گزارشهایى، قریش در ابتدا نمى‌خواست تا هم کشته داده باشد و هم فدیه بپردازد، ازاین‌رو مُطَّلِب پسر ابووداعه، نخستین کسى که فدیه پرداخت و پدرش را آزاد ساخت، مورد سرزنش قریش قرار گرفت؛ ولى پس از این، ممنوعیت پرداخت فدیه برداشته شد.[۱۶۵]
بازتاب جنگ بدر در مدینه:
رسول خدا(صلى الله علیه وآله)سه روز در بدر ماند[۱۶۶] و پس از خاکسپارى شهدا و انداختن کشته‌هاى قریش[۱۶۷] در یکى از چاههاى بدر[۱۶۸] (=>اصحاب قلیب)، زید‌بن حارثه و عبدالله‌بن رواحه را از اثیل به مدینه فرستاد تا خبر پیروزى مسلمانان را به مدینه برسانند.[۱۶۹]
جنگ بدر در مدینه، هم در میان مسلمانان و هم در میان یهودیان و منافقان[۱۷۰] بازتاب گسترده‌اى داشت. این پیروزى چنان عظیم و مهم بود که نه تنها مسلمانان بلکه عمده منافقان و یهودیان سخن زید‌بن حارثه و عبدالله‌بن رواحه را که پیش از رسیدن سپاه به مدینه خبر پیروزى را به مدینه رساندند باور نمى‌کردند و مى‌گفتند که آنان نمى‌دانند چه مى‌گویند. حتى سخنان زید را ناشى از هراسى که از شکست مسلمانان بر او عارض شده مى‌دانستند.[۱۷۱] این تعجب از آن رو بود که مردم مدینه با نام برخى از بزرگان قریش در میان اسامى کشته‌شدگان مواجه شدند.[۱۷۲]
مردم از جمله بزرگان خزرج با شنیدن این خبر به روحا آمدند و پیروزى بدر را به پیامبر(صلى الله علیه وآله)شادباش گفتند و کسانى که در این غزوه حاضر نشده بودند از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)عذرخواهى کردند.[۱۷۳] یهودیان و منافقان نیز وقتى اسیران را با دستهاى بسته دیدند خوار و زبون شدند. حتى با توجه به غنایم مسلمانان چنان احساس حقارت کردند که آرزو کردند با پیامبر در بدر حضور مى‌داشتند تا غنیمتى به دست مى‌آوردند، زیرا معتقد بودند دیگر پرچمى براى او افراشته نخواهد شد، مگر اینکه پیروز شود. کعب‌بن اشرف از بزرگان یهود در آن هنگام مرگ را برتر از زندگى دانست و گفت: امروز زیر زمین بهتر از روى آن است. وى کشته شدگان را، بزرگان و پادشاهان عرب و اهل حرم دانست. او نتوانست خشم و ناراحتى خود را اظهار نکند، ازاین‌رو به مکه رفت و با مرثیه سرایى بر کشته‌شدگان قریش، آنان را به انتقام از پیامبر(صلى الله علیه وآله)ترغیب کرد.[۱۷۴]
حقارت اسراى مشرک به ویژه اشراف از آنان مانند سهیل‌بن عمرو تا بدان حد بود که سوده همسر پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نیز تحت تأثیر قرار داده بود، ازاین‌رو به سهیل گفت: اى ابو یزید چگونه به اسارت تن دادى؟! مگر نمى‌توانستى با بزرگوارى بمیرى! پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرمود: اى سوده آیا بر ضد خدا و رسول او ترغیب و تحریک مى‌کنى؟ سوده گفت: اى رسول خدا! سوگند به کسى که تو را به حق پیامبر قرار داده است وقتى ابو یزید را دیدم که دستهایش به گردنش بسته است نتوانستم خوددارى کنم.[۱۷۵]
در آن هنگام که هنوز نوشیدن شراب ممنوع نشده بود عده‌اى از جمله خلیفه اول و دوم در خانه ابوطلحه انصارى اجتماع کرده، ضمن نوشیدن شراب در سوگ کشته شدگان قریش اشعارى سرودند. رسول خدا(صلى الله علیه وآله)هنگامى که از اشعار آنان باخبر شد با چهره‌اى برافروخته و دامن کشان نزد ابوبکر آمد. عمر با دیدن چهره غضبناک پیامبر(صلى الله علیه وآله)از خشم ایشان به خدا پناه برد و سوگند یاد کرد که دیگر شراب ننوشد.[۱۷۶] زمخشرى این اشعار را به‌عمر نسبت داده است.[۱۷۷]سید حمیرى و شیخ‌طوسى به این اشعار استناد کرده‌اند.[۱۷۸] دیک‌الجن نیز اشعار وى در آن جلسه را نزد متوکل خوانده است.[۱۷۹]
علامه امینى[۱۸۰] و علامه شرف الدین عاملى[۱۸۱] و سید جعفر مرتضى عاملى[۱۸۲] به تفصیل به این موضوع پرداخته‌اند.
از جمله پیامدهاى دیگر جنگ بدر در مدینه نگرانى انصار نسبت به همپیمانان یهودى خود بود و ازاین‌رو به آنان گفتند: پیش از اینکه همانند آنچه بر قریش در بدر وارد شد بر شما بیاید اسلام را بپذیرید.[۱۸۳]
بازتاب جنگ بدر در مکه:
بازتاب جنگ بدر در مکه بسیار گسترده‌تر از مدینه بود. خبر شکست مشرکان را حَیْسُمان‌بن حابس خزاعى به مکه رساند.[۱۸۴] مکیان نیز همانند مردم‌مدینه در اولین برخورد با این رویداد مهم سخن او را به شدت انکار و او را به هزیان گویى متهم مى‌کردند. این ناباورى چنان بود که صفوان‌بن‌امیه که در حجر اسماعیل نشسته بود مى‌گفت: درباره من از او سؤال کنید. پرسیدند: آیا از صفوان خبرى دارى؟ حیسمان گفت: او در حجر اسماعیل است؛ ولى پدر و برادرش را در میان کشته‌شدگان دیدم.[۱۸۵]
چون قریش به مکه بازگشت و همه چیز روشن شد ابوسفیان براى برافروخته نگه داشتن خشم مشرکان نسبت به مسلمانان آنان را از هر گونه گریستن و نوحه و مرثیه سرایى بر کشتگان و از هر گونه خوشى و لذتجویى برحذر داشت.[۱۸۶] برخى که نمى‌توانستند براى کشته شدگانشان عزادارى نکنند به بیرون مکه رفته، در آنجا نوحه سرایى مى‌کردند[۱۸۷]؛ اما وقتى کعب‌بن اشرف یهودى به مکه آمد و مرثیه سرایى کرد دیگران نیز اشعار او را خوانده، گریه و زارى را آشکار کردند. مکه یک ماه در غم و اندوه فرو رفته بود و هیچ خانه‌اى نبود مگر اینکه بر کشتگان خود مرثیه مى‌خواند. زنها نیز موهاى خود را پریشان کردند. گاه گِرد شتر یا اسب مردى که کشته شده بود به نوحه خوانى مى‌پرداختند.[۱۸۸]
قریش بر کشتگان خود اشعار غم‌انگیز فراوانى سراییده که در کتابهاى تاریخى و ادبى آمده است.[۱۸۹] این خشم چنان بود که عمیربن وهب جُمَحى با تشویق و حمایت صفوان‌بن امیه تصمیم به کشتن پیامبر(صلى الله علیه وآله) گرفت؛ ولى چون به مدینه رسید دستگیر و نزد رسول خدا(صلى الله علیه وآله)آورده شد. پیامبر(صلى الله علیه وآله) از هدف او پرسید. او گفت: براى آزادى اسیرى آمده‌ام؛ اما وقتى رسول خدا(صلى الله علیه وآله)سخنان او و صفوان را فاش ساخت به حقانیت پیامبر(صلى الله علیه وآله) اعتراف کرد و مسلمان شد و درخواست کرد تا به مکه رفته، قریش را به اسلام فراخواند. وى پس از کسب اجازه وارد مکه شد و با آگاه شدن صفوان و مکیان از مسلمان شدن او وى را نفرین کردند. گروه زیادى نیز با سخنان او مسلمان شدند.[۱۹۰]
مصیبت بس سنگین بدر بر مکیان نه تنها در سال بعد جنگ احد را در پى داشت، بلکه کینه‌اى در دل بزرگان قریش به خصوص امویان نهاده بود که حتى پس از مسلمان شدن هرگاه فرصتى دست مى‌داد کینه خود را به گونه‌هاى مختلف آشکار مى‌کردند. در این میان اهل‌بیت پیامبر و انصار بیشتر آماج این کینه‌ها بودند، چنان که بارها امیرمؤمنان(علیه السلام) از امویان و قریش شکوه و به ظلم و دشمنى آنان با خود اشاره کرده است.[۱۹۱] عثمان نیز با توجه به این نکته به آن حضرت مى‌گفت: گناه من چیست که قریش شما را دوست ندارند؟ دشمنى آنان ازاین‌روست که ۷۰ نفر از کسانى را که چون طلا مى‌درخشیدند کشتید.[۱۹۲] اوج این دشمنى در واقعه کربلا نسبت به اهل‌بیت(علیهم السلام)ظاهر شد، چنان که یزید در اشعار خود صریحاً به انتقامجویى از کشته‌هاى بدر اعتراف کرد[۱۹۳] و ولید‌بن یزید از ابن‌عایشه خواست تا این اشعار را با غنا بخواند[۱۹۴]؛ همچنین واقعه حرّه نسبت به انصار دراین راستا بود.
بازتاب جنگ بدر در خارج از حجاز:
بازتاب این جنگ افزون بر مدینه و مکه، به خارج از مرزها کشیده شد. در حبشه نجاشى از این خبر مسرور شد و خبر آن را به مسلمانان مهاجر در حبشه رساند.[۱۹۵]
مقام بدریها از منظر قرآن و روایات:
مقام بدریها در روایاتِ ناظر به برخى آیات و نیز سخنان صحابه جایگاه مهم و ویژه‌اى یافت و در اعتقادات اهل‌سنت بدریان از دیگر صحابه جایگاه برترى دارند. برخى از مفسران در شأن نزول آیه «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِذا قیلَ لَکُم تَفَسَّحوا فِى المَجــلِسِ فَافسَحوا یَفسَحِ اللّهُ لَکُم …» (مجادله/۵۸،۱۱) آورده‌اند که گروهى از بدریان وارد مجلسى شدند که رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله) در آن حضور داشت. اصحاب براى آنان جا باز نکردند، ازاین‌رو پیامبر(صلى الله علیه وآله)به برخى فرمان داد تا برخیزند و بدریان بنشینند. برخى از اصحاب از این فرمان اندکى ناراحت شدند و منافقان نیز سخنان فتنه‌انگیزى گفتند و آیه مزبور در شأن بدریها نازل شد.[۱۹۶] از نظر عطاء‌بن ریاح، بدریان مصداق: «والسّـبِقونَ الاَوَّلونَ مِنَ المُهـجِرینَ والاَنصارِ …»(توبه/۹، ۱۰۰) هستند که در ذیل آیه به آنان وعده بهشت داده شده است.[۱۹۷] مطابق قولى از عکرمه اصحاب بدر بهترین امت دانسته شده‌اند.[۱۹۸]
مقام بدریان چنان بود که مجاهد گوید: برخى که در بدر حاضر نشده بودند آرزو مى‌کردند در جنگ بدر شرکت بودند تا همانند آنان ثواب و اجر مى‌داشتند؛ ولى چون روز احد شد آنان فرار کردند و خداوند آنان را چنین مورد عتاب قرار داد: «ولَقَد کُنتُم تَمَنَّونَ المَوتَ مِن قَبلِ اَن تَلقَوهُ فَقَد رَاَیتُموهُ و اَنتُم تَنظُرون» .[۱۹۹] (آل عمران/۳،۱۴۳)
در باور اهل سنت بر اساس آیه «لَولا کِتـبٌ مِنَ اللّهِ سَبَقَ …» (انفال/۸، ۶۸) گناهان گذشته و آینده بدریان بخشوده شده و این از معانى پنج گانه‌اى است که مجاهد، حسن بصرى و سعیدبن جبیر براى آیه گفته‌اند.[۲۰۰] قریب به این معنا را چنین گفته‌اند که خداوند هیچ یک از اصحاب بدر را عذاب نخواهد کرد[۲۰۱]؛ همچنین قرطبى احتمال داده که مراد از «یَومَئِذ» در آیه«اَلمُلکُ یَومَئِذ لِلَّهِ …» (حجّ/۲۲،۵۶) روز بدر است که خدا در آن‌به هلاک کافران و سعادت مؤمنان حکم کرده بود و سعادت بدریان همانا بخشش همه گناهانشان است، زیرا وقتى حاطب‌بن ابى بلتعه خواست به وسیله پیکى مشرکان را از قصد پیامبر(صلى الله علیه وآله)براى فتح مکه آگاه کند، ولى قضیه فاش شد، عمر از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)خواست او را بکشد؛ ولى پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرمود: خدا بر اهل بدر آگاهى یافته و گفته است: شما هر کارى مى‌خواهید بکنید، زیرا شما را بخشوده‌ام. در برخى نقلها نیز آمده است: زیرا بهشت بر شما واجب شده‌است.[۲۰۲]
با استناد به این روایت، بدریان در باور اهل‌سنت افزون بر اصل عدالت صحابه، از دیگران ممتاز شده‌اند.
اشکالهایى بر این روایت وارد و آن را از ارزش انداخته است. علامه طباطبایى در ذیل آیات افک آنها را بیان کرده است؛ از جمله مخالفت با نص‌قرآن؛ مانند حکم قصاص قتل نفس محترمه، مخالفت با سنت و عمل رسول خدا(صلى الله علیه وآله)در موارد مشابه؛ مانند اجراى حد افک بر مسطح‌بن اثاثه بدرى، عمل صحابه به ویژه پس از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)و در جریان منازعات و فتنه‌ها[۲۰۳]؛ همچنین اجراى حد بر قدامه‌بن مظعون ابو عمر جمحى که از بدریان بود؛ ولى عمر به سبب شرابخوارى بر او حد جارى کرد.[۲۰۴] چنان که گذشت رسول خدا(صلى الله علیه وآله)حتى حاضر نشد براى کسى که جامه‌اى از غنایم را برده و در زیر خاک پنها کرده بود آمرزش بخواهد و در برابر اصرار صحابه به آنان فرمود که درباره مجرمان چنین چیزى را نخواهید[۲۰۵]، از همین رو ابن‌ابى‌الحدید چنین برائتى را براى اهل بدر به نقد کشیده است.[۲۰۶]
به نظر مى‌رسد برخى خواسته‌اند با بهره‌گیرى از مسئله مقام بدریان، مقاومت و مخالفت برخى صحابه پیامبر را در برابر سیاستهاى امیرمؤمنان، امام على(علیه السلام)در دوران خلافتش تحلیل و عملکرد آنها را توجیه کنند. این عده با نقل روایاتى مى‌کوشند تا آیات را چنان تفسیر کنند که اشکالى متوجه هیچیک از دو گروه نشود، چنان که گویند: از على(علیه السلام)روایت شده که آیه «و‌نَزَعنا ما فى صُدورِهِم مِن غِلّ …» (اعراف/۷،۴۳) درباره بدریان نازل شده است[۲۰۷] و على‌بن ابى‌طالب خود این آیه را درباره عثمان و طلحه و زبیر پس از جنگ جمل مى‌دانسته است[۲۰۸]، بر این اساس همه ظلمها و همچنین کدورتهایى که میان امیرمؤمنان(علیه السلام)با خلیفه اول و دوم و نیز زبیر و سعد‌بن ابى وقاص بوده به فراموشى سپرده شود و دیگر آن فتنه‌اى که در آیه «واتَّقوا فِتنَهً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنکُم خاصَّهً …» (انفال/۸،۲۵) آمده و خواسته شده تا از آن پرهیز شود جایگاهى نداشته باشد! در حالى که مى‌گویند: منظور از فتنه، جنگ جمل و در باره بدریان است.[۲۰۹]
اصحاب بدر از نظر اقتصادى و اجتماعى نیز جایگاهى ممتاز داشتند؛ خلیفه دوم در دیوان مالى براى آنان امتیاز خاصى قائل شد و سهم هر یک از آنان را ۵۰۰۰ درهم در سال قرار داد.[۲۱۰] شاید بر همین اساس است که برخى صحابه نگاران چون ابن‌سعد و ابونعیم در ترتیب، اسامى صحابه بدرى را بر دیگران مقدم مى‌دارند و در این باره روایاتى مبنى بر فضایل ویژه آنان نقل مى‌کنند.[۲۱۱]
اصحاب بدر از نظر موقعیت اجتماعى در جایگاهى ممتاز قرار داشتند، به گونه‌اى که پس از کشته شدن عثمان و هجوم مردم به سوى امیرمؤمنان(علیه السلام) و تقاضاى بیعت با او، ایشان ـ در مقام لزوم مقبولیت خلافت از سوى اهل حل و عقد ـ فرمود: خلافت با اهل شورا و بدریان است و آنان حق انتخاب خلیفه را دارند[۲۱۲]؛ مقداد نیز خطاب به اعضاى شوراى خلافت گفت: کسى را که در بدر حاضر نبوده خلیفه نکنید.[۲۱۳]
حضور نیروهاى بدرى در هر سپاه و گروه و حزبى امتیاز ویژه براى تأیید آن گروه و حزب به شمار مى‌رفت و این از باورهاى اجتماعى در قرن اول بود. سعیدبن قیس ارحبى براى تشویق نیروهاى خود براى جنگ با معاویه و اثبات درست بودن راهى که برگزیده‌اند، در سخنان خود به حضور ۷۰ بدرى در سپاه و در رأس آنان امیرمؤمنان(علیه السلام)اشاره کرد و متذکر شد که با این تعداد دیگر هیچ‌گونه شبهه‌اى در حقانیت خود نداشته باشند.[۲۱۴] همین دیدگاه را مى‌توان ازاین‌روایت به دست آورد که از ابان‌بن تغلب پرسیده شد: آیا صحابه در جنگهاى على(علیه السلام)حضور داشته‌اند؟ ابان گفت: گویا شما مى‌خواهید با حضور آنان حقانیت امیرمؤمنان(علیه السلام) را به دست آورید، در حالى که آن حضرت میزان حقانیت دیگران است.
در منابع و روایات شیعه نیز شمار اصحاب حضرت مهدى(عج) به عدد اصحاب بدر گفته شده است.[۲۱۵]
نظر به جایگاه ویژه اصحاب بدر نزد مسلمانان از همان قرنهاى نخست، در کتابهایى که درباره صحابه نوشته شده، موضوعى به این گروه تخصیص یافته است. کتابهاى فراوانى در این باره نوشته شده که در ذیل به برخى از آنها اشاره مى‌شود:
۱٫ کتاب من شهد صفین مع على(علیه السلام) من البدریین از هشام‌بن محمدبن سائب کلبى (م.۲۰۴ ق.).[۲۱۶] ۲٫هاله البدر فى عدد اهل بدر از محمدبن احمد‌بن عثمان ذهبى (م. ۷۴۸ ق).[۲۱۷] ۳٫روضه المحبین لأسماء الصحابه البدریین اثر محمدبن مصطفى البنانى المصرى.[۲۱۸]
منابع
اسباب النزول، واحدى؛ الاستیعاب فى معرفه الاصحاب؛ الاصابه فى تمییز الصحابه؛ الاغانى؛ الامالى، طوسى؛ الامامه و‌السیاسه؛ انساب الاشراف؛ ایضاح المکنون فى الذیل على کشف الظنون؛ بحارالانوار؛ بلاغات النساء؛ تاریخ الامم و‌الملوک، طبرى؛ تاریخ مدینه دمشق؛ تاریخ المدینه المنوره؛ تاریخ الیعقوبى؛ التبیان فى تفسیر القرآن؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر عبدالرزاق؛ تفسیر العیاشى؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ تفسیر القمى؛ تفسیر مجاهد؛ تقویم تطبیقى؛ جامع البیان عن تأویل آى القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبى؛ الجمل و‌النصر لسید العتره فى حرب البصره؛ حقائق التأویل فى متشابه التنزیل؛ الدرالمنثور فى التفسیر بالمأثور؛ دولت رسول خدا(صلى الله علیه وآله)؛ الذریعه الى تصانیف الشیعه؛ ربیع الابرار و نصوص الاخبار؛ روض الجنان و روح الجنان؛ زادالمسیر فى علم التفسیر؛ سبل الهدى و‌الرشاد؛ السیره‌النبویه، ابن‌هشام؛ السیر والمغازى؛ شرح نهج البلاغه، ابن‌ابى الحدید؛ صحیح البخارى؛ صحیح مسلم با شرح سنوسى؛ الصحیح من سیره‌النبى الاعظم(صلى الله علیه وآله)؛ الطبقات الکبرى؛ العقد الفرید؛ عیون الاثر فى فنون المغازى و‌الشمائل و‌السیر؛ الغدیر فى‌الکتاب و‌السنه و‌الادب؛ الکافى؛ کتاب الخصال؛ الکشاف؛ کشف‌الاسرار و عده الابرار؛ اللمعه البیضاء؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ المستدرک على الصحیحین؛ مسند ابى یعلى الموصلى؛ مسند احمد‌بن حنبل؛ المصنف؛ المصنف فى الاحادیث و الآثار؛ المعارف؛ معانى القرآن، فراء؛ المعجم الکبیر؛ معرفه الصحابه؛ المغازى؛ مقاتل الطالبیین؛ مناقب آل‌ابى‌طالب؛ المنتظم فى تاریخ الملوک والامم؛ الموطأ؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ النص و‌الاجتهاد؛ النکت و‌العیون، ماوردى؛ نوادرالاصول فى احادیث الرسول(صلى الله علیه وآله)؛ وقعه صفین؛ الهدایه الکبرى.
پی نوشت
[۱]. السیره النبویه، ج۲، ص۳۲۲ – ۳۳۳؛ المغازى، ج۱، ص۱۳۱ – ۱۳۸٫
[۲]. السیر والمغازى، ص۱۳۰٫
[۳]. تفسیر ابن‌کثیر، ج۱، ص۳۵۸٫
[۴]. دولت رسول خدا(صلى الله علیه وآله)>، ص۲۱۲٫
[۵]. السیر والمغازى، ص۱۳۰؛ الطبقات، ج۲، ص۱۴ – ۱۵؛ تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۴۵٫
[۶]. الطبقات، ج۲، ص۱۴ـ۱۵؛ المعارف، ص۱۵۸٫
[۷]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۵۲ـ۲۵۴؛ المغازى، ج۱، ص۱۳ـ۱۶.
[۸]. المغازى، ج۱، ص۲۸٫
[۹]. المغازى، ج۱، ص۱۲؛ السیره‌النبویه، ج۲، ص۲۴۸ـ۲۴۹٫
[۱۰]. المغازى، ج۱، ص۲۸٫
[۱۱]. الکشاف، ج۲، ص۱۹۷٫
[۱۲]. المغازى، ج۱، ص۱۳۱٫
[۱۳]. ر.ک: السیره النبویه، ج۲، ص۲۶۳؛ المغازى، ج۱، ص۲۱؛ الطبقات، ج۲، ص۸.
[۱۴]. ر.ک: تقویم تطبیقى، ص۳۵۴٫
[۱۵]. المغازى، ج۱، ص۱۳۱٫
[۱۶]. همان، ص۲۰ – ۲۱، ۱۳۱٫
[۱۷]. کشف‌الاسرار، ج۲، ص۵۸۸ – ۵۸۹.
[۱۸]. التبیان، ج۳، ص۲۶۱؛ مجمع البیان، ج۳، ص۱۱۸ـ۱۱۹؛ زاد المسیر، ج۲، ص۱۳۴٫
[۱۹]. التبیان، ج۳، ص۳۰۱٫
[۲۰]. الدرالمنثور، ج۳، ص۲۳۹٫
[۲۱]. المغازى، ج۱، ص۲۱٫
[۲۲]- همان، ص۲۳؛ المعارف، ص۱۵۲٫
[۲۳]. تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۴۵٫
[۲۴]. ر.ک: الطبقات، ج۲، ص۱۴؛ صحیح‌البخارى، ج۵، ص۶ـ۷؛ مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۰۸ـ۷۰۹٫
[۲۵]. المغازى، ج۱، ص۲۸ـ۲۹٫
[۲۶]. الکشاف، ج۲، ص۱۹۷٫
[۲۷]. المغازى، ج۱، ص۲۹ – ۳۱، ۳۳، ۴۱ـ۴۲٫
[۲۸]. همان، ص۲۹؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۵۸ـ۲۵۹٫
[۲۹]. المغازى، ج۱، ص۲۹٫
[۳۰]. همان، ص۳۳٫
[۳۱]. انساب الاشراف، ج۴، ص۴۱۳٫
[۳۲]. السیره‌النبویه، ج۲، ص۲۶۱؛ المغازى، ج۱، ص۳۳؛ تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۴۵٫
[۳۳]. المغازى، ج۱، ص۳۱٫
[۳۴]. همان، ص۳۳، ۳۵، ۴۲؛ سبل الهدى، ج۲، ص۴۳۹٫
[۳۵]. المغازى، ج۱، ص۳۳٫
[۳۶]. همان، ص۳۴٫
[۳۷]. همان، ص۳۶٫
[۳۸]. همان، ص۳۵٫
[۳۹]. همان، ص۳۷٫
[۴۰]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۶۳؛ التبیان، ج۵، ص۱۳۴ـ۱۳۵٫
[۴۱]. المغازى، ج۱، ص۳۷٫
[۴۲]. همان، ص۳۹؛ تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۴۵٫
[۴۳]. تفسیر عبدالرزاق، ج۲، ص۱۲۴؛ المغازى، ج۱، ص۳۹؛ التبیان، ج۵، ص۱۳۳٫
[۴۴]. التبیان، ج۵، ص۸۱.
[۴۵]. همان.
[۴۶]. اسباب‌النزول، ص۱۹۵؛ کشف‌الاسرار، ج۴، ص۴۳٫
[۴۷]. التبیان، ج۵، ص۱۲۰٫
[۴۸]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۰٫
[۴۹]. همان، ص۲۶۹ـ۲۷۰؛ المغازى، ج۱، ص۳۹ـ۴۱٫
[۵۰]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۰؛ المغازى، ج۱، ص۴۳ـ۴۴٫
[۵۱]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۱؛ المغازى، ج۱، ص۴۴؛ المعارف، ص۱۵۳٫
[۵۲]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۱؛ المغازى، ج۱، ص۴۴ـ۴۵٫
[۵۳]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۶۴ـ۲۶۷٫
[۵۴]. المغازى، ج۱، ص۴۶٫
[۵۵]. همان، ص۱۳۱٫
[۵۶]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۶۶٫
[۵۷]. المغازى، ج۱، ص۴۸؛ صحیح البخارى، ج۵، ص۴٫
[۵۸]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۶۷٫
[۵۹]. همان، ص۲۶۶ـ۲۶۷٫
[۶۰]. المغازى، ج۱، ص۴۸ـ۴۹٫
[۶۱]. همان، ص۵۱ـ۵۳؛ السیره‌النبویه، ج۲، ص۲۶۹٫
[۶۲]. الصحیح من سیره، ج۵، ص۲۹ـ۳۰٫
[۶۳]. المغازى، ج۱، ص۵۳ـ۵۴.
[۶۴]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۲٫
[۶۵]. المغازى، ج۱، ص۵۵.
[۶۶]. التبیان، ج۵، ص۸۶؛ جامع البیان، مج۶، ج۹، ص۲۵۷ـ۲۵۹؛ المیزان، ج۹، ص۲۲٫
[۶۷]. الکشاف، ج۲، ص۲۰۴٫
[۶۸]. روض الجنان، ج۵، ص۴۷٫
[۶۹]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۳٫
[۷۰]. المغازى، ج۱، ص۵۶.
[۷۱]. همان، ص۵۸.
[۷۲]. المصنف، ابن‌ابى شیبه، ج۷، ص۷۲۱؛ الاستیعاب، ج۴، ص۲۴۰.
[۷۳]. الاستیعاب، ج۴، ص۲۴۰؛ تاریخ دمشق، ج۲۴، ص۱۱۸٫
[۷۴]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۶۴؛ الاغانى، ج۴، ص۱۸۰؛ الصحیح من سیره، ج۵، ص۳۷؛ ج۶، ص۱۱۵ـ۱۲۱٫
[۷۵]. المغازى، ج۱، ص۶۱.
[۷۶]. همان، ص۶۲ـ۶۴؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۴ـ۲۷۵٫
[۷۷]. المغازى، ج۱، ص۶۱.
[۷۸]. التبیان، ج۵، ص۸۴.
[۷۹]. تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۳۲۸٫
[۸۰]. التبیان، ج۵، ص۱۳۱؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج۱، ص۳۵۸؛ تفسیر قرطبى، ج۴، ص۲۶٫
[۸۱]. السیره النبویه، ج۲، ص۶۲۳؛ تاریخ طبرى، ج۲، ص۱۴۷؛ عیون الاثر، ج۱، ص۳۳۴٫
[۸۲]. مجمع البیان، ج۱، ص۷۰۹؛ معانى القرآن، ج۱، ص۳۶۳٫
[۸۳]. مجمع البیان، ج۱، ص۷۰۹؛ حقائق التأویل، ص۳۴ـ۴۵٫
[۸۴]. التبیان، ج۵، ص۱۳۶؛ تفسیر عبدالرزاق، ج۲، ص۲۶۰ـ۲۶۱؛ زاد المسیر، ج۲، ص۱۷۸٫
[۸۵]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۹؛ المغازى، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، ۸۱.
[۸۶]. جامع البیان، مج۶، ج۹، ص۲۵۱؛ مسند احمد، ج۱، ص۳۰؛ مجمع‌البیان، ج۴، ص۴۳۷٫
[۸۷]. الصحیح من سیره، ج۵، ص۴۱ـ۴۵٫
[۸۸]. المغازى، ج۱، ص۵۵؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۲ـ۲۷۳؛ الطبقات، ج۲، ص۱۱٫
[۸۹]. مسند احمد، ج۱، ص۸۶، ۱۲۶؛ مسند ابى یعلى، ج۱، ص۳۲۹؛ الطبقات، ج۲، ص۱۷٫
[۹۰]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۷۸؛ المغازى، ج۱، ص۶۷.
[۹۱]. المغازى، ج۱، ص۶۶ـ۶۷.
[۹۲]. روض الجنان، ج۵، ص۴۸٫
[۹۳]. المغازى، ج۱، ص۶۸ـ۷۰؛ جامع‌البیان، مج۱۰، ج۱۷، ص۱۷۲ـ۱۷۳؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج۸، ص۲۴۷۹٫
[۹۴]. سبل الهدى، ج۴، ص۳۶٫
[۹۵]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۸۰٫
[۹۶]. الخصال، ص۵۷۶؛ تفسیر عیاشى، ج۲، ص۵۲.
[۹۷]. المعجم الکبیر، ج۱۱، ص۲۲۷؛ الکشاف، ج۲، ص۲۰۷؛ مجمع الزوائد، ج۶، ص۸۴.
[۹۸]. المغازى، ج۱، ص۷۲؛ الطبقات، ج۲، ص۱۰٫
[۹۹]. السیره‌النبویه، ج۲، ص۲۸۷٫
[۱۰۰]. جامع البیان، مج۶، ج۹، ص۲۶۶٫
[۱۰۱]. همان، مج۱۳، ج۲۷، ص۱۴۲ـ۱۴۳؛ مجمع‌البیان، ج۹، ص۲۹۳٫
[۱۰۲]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۸۵ـ۲۸۶؛ المغازى، ج۱، ص۷۶، ۷۸ـ۷۹، ۸۱، ۹۱؛ الطبقات، ج۲، ص۱۹٫
[۱۰۳]. السیره‌النبویه، ج۲، ص۳۰۱؛ المغازى، ج۱، ص۷۶ـ۷۷؛ مناقب، ج۱، ص۱۱۸٫
[۱۰۴]. التبیان، ج۵، ص۸۴؛ مجمع البیان، ج۴، ص۴۳۶٫
[۱۰۵]. التبیان، ج، ۲، ۵۷۹؛ جامع البیان، مج۳، ج۴، ص۱۰۱ روض الجنان، ج۵، ص۵۳.
[۱۰۶]. تفسیر ابن‌کثیر، ج۳، ص۷۵۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۸۲۸؛ روض الجنان، ج۵، ص۵۲ـ۵۶.
[۱۰۷]. المغازى، ج۱، ص۵۷؛ جامع البیان، مج۶، ج۹، ص۲۵۹؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۳۰۲٫
[۱۰۸]. مجمع البیان، ج۱، ص۸۲۸؛ روض الجنان، ج۵، ص۵۶.
[۱۰۹]. المغازى، ج۱، ص۷۰ـ۷۱٫
[۱۱۰]. التبیان، ج۱، ص۲۵۸٫
[۱۱۱]. المغازى، ج۱، ص۹۵؛ اسباب النزول، ص۱۹۲؛ سبل الهدى، ج۴، ص۴۸٫
[۱۱۲]. جامع البیان، مج۶، ج۱۰، ص۶۲.
[۱۱۳]. الکشاف، ج۲، ص۲۰۸٫
[۱۱۴]. اسباب النزول، ص۱۹۳؛ الکشاف، ج۲ ص۲۰۸٫
[۱۱۵]. الطبقات، ج۲، ص۱۲؛ ر. ک: المغازى، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۵۲٫
[۱۱۶]. المعارف، ص۱۵۵٫
[۱۱۷]. روض الجنان، ج۵، ص۵۰.
[۱۱۸]. المغازى، ج۱، ص۹۵٫
[۱۱۹]. همان، ص۹۱؛ جامع البیان، مج۱۵، ج۳۰، ص۳۲۲؛ الامالى، ص۳۱۰٫
[۱۲۰]. المغازى، ج۱، ص۹۱٫
[۱۲۱]. ر. ک: صحیح البخارى، ج۲، ص۶۸ـ۶۹.
[۱۲۲]. المغازى، ج۱، ص۹۱ـ۹۲٫
[۱۲۳]. اسباب النزول، ص۴۴؛ مجمع البیان، ج۱، ص۴۳۳٫
[۱۲۴]. زاد المسیر، ج۱، ص۱۶۱٫
[۱۲۵]. مجمع البیان، ج۲، ص۸۸۰.
[۱۲۶]. المغازى، ج۱، ص۷۵، ۱۱۲٫
[۱۲۷]. الموطأ، ج۱، ص۴۲۲؛ المصنف، صنعانى ج۴، ص۳۷۸؛ المغازى، ج۱، ص۷۷ـ۷۸٫
[۱۲۸]. المغازى، ج ۱، ص ۱۳۳.
[۱۲۹]. تفسیر عبدالرزاق، ج۲، ص۴۱۰؛ جامع البیان، مج۱۰، ج۱۷، ص۲۵۳؛ تفسیر ماوردى، ج۴، ص۳۷٫
[۱۳۰]. زادالمسیر، ج۵، ص۴۴۵٫
[۱۳۱]. التبیان، ج۳، ص۲۳٫
[۱۳۲]. زادالمسیر، ج۲، ص۲۳٫
[۱۳۳]. التبیان، ج۹، ص۲۲۸٫
[۱۳۴]. همان، ج۳، ص۲۳٫
[۱۳۵]. تفسیر ماوردى، ج۴، ص۶۴.
[۱۳۶]. المغازى، ج۱، ص۱۳۷٫
[۱۳۷]. همان، ص۱۳۳٫
[۱۳۸]. زادالمسیر، ج۷، ص۲٫
[۱۳۹]. همان، ج۴، ص۲۲٫
[۱۴۰]. التبیان، ج۸، ص۱۱۵٫
[۱۴۱]. همان، ج۷، ص۵۱۳.
[۱۴۲]. زادالمسیر، ج۷، ص۳۱۴٫
[۱۴۳]. المغازى، ج۱، ص۱۳۷٫
[۱۴۴]. مجمع البیان، ج۹، ص۲۰٫
[۱۴۵]. المغازى، ج۱، ص۱۰۰، ۱۰۲ . ۱۰۳٫
[۱۴۶]. همان، ص۹۹؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۹۶؛ مسند احمد، ج۶، ص۴۴۱٫
[۱۴۷]. اسباب النزول، ص۱۹۰ـ۱۹۱٫
[۱۴۸]. المغازى، ج۱، ص۹۹٫
[۱۴۹]. همان، ص۱۰۱٫
[۱۵۰]. همان، ص۲۷٫
[۱۵۱]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۶۴٫
[۱۵۲]. المغازى، ج۱، ص۲۶٫
[۱۵۳]. همان، ص۱۰۲؛ اسباب النزول، ص۱۰۷٫
[۱۵۴]. المغازى، ج۱، ص۱۰۲٫
[۱۵۵]. السیره‌النبویه، ج۲، ص۲۸۱ـ۲۸۲؛ المغازى، ج۱، ص۸۰ـ۸۱.
[۱۵۶]. السیره‌النبویه، ج۲، ص۲۸۱؛ المغازى، ج۱، ص۱۰۶.
[۱۵۷]. همان؛ المغازى، ج۱، ص۱۰۵، ۱۰۸ـ۱۰۹٫
[۱۵۸]. اسباب النزول، ص۱۹۸؛ سبل الهدى، ج۴، ص۹۲٫
[۱۵۹]. المعارف، ص۱۵۳٫
[۱۶۰]. تفسیر ماوردى، ج۵، ص۲۳۸٫
[۱۶۱]. المغازى، ج۱، ص۱۰۶ـ۱۰۷؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۹۸؛ عیون الاثر، ج۱، ص۳۴۷؛ سبل الهدى، ج۴، ص۶۳ـ۶۴.
[۱۶۲]. الطبقات، ج۲، ص۱۳، ۱۶٫
[۱۶۳]. مجمع البیان، ج۱، ص۸۷۷.
[۱۶۴]. المغازى، ج۱، ص۱۱۹؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۹۹ـ۳۰۰؛ تاریخ طبرى، ج۲، ص۱۵۹٫
[۱۶۵]. السیره النبویه، ج۲، ص۳۰۲ـ۳۰۳٫
[۱۶۶]. المنتظم، ج۲، ص۲۲۵٫
[۱۶۷]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۹۲؛ المغازى، ج۱، ص۱۱۱؛ صحیح مسلم، ج۵، ص۱۸۱٫
[۱۶۸]. السیره النبویه، ج۲، ص۲۹۲؛ المغازى، ج۱، ص۱۱۱٫
[۱۶۹]. المغازى، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، ۱۲۰؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۹۶، ۳۰۰٫
[۱۷۰]. السیره النبویه، ج۲، ص۳۰۰ـ۳۰۲؛ المغازى، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۴ـ۱۲۵؛ اسباب النزول، ص۸۵.
[۱۷۱]. المغازى، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، ۱۲۰؛ السیره النبویه، ج۲، ص۲۹۶، ۳۰۰٫
[۱۷۲]. المغازى، ج۱، ص۱۱۵٫
[۱۷۳]. همان، ص۱۱۶ـ۱۱۷٫
[۱۷۴]. همان، ص۱۲۱ـ۱۲۲٫
[۱۷۵]. همان، ص۱۱۸ـ۱۱۹٫
[۱۷۶]. تفسیر قمى، ج۱، ص۱۸۰؛ نوادر الاصول، ج۱، ص۲۴۸٫
[۱۷۷]. ربیع الابرار، ج۴، ص۵۱ـ۵۳.
[۱۷۸]. الهدایه الکبرى، ص۱۱۰؛ الاصابه، ج۴، ص۲۲؛ بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۸۷؛ ج۷۶، ص۱۳۱٫
[۱۷۹]. اللمعه البیضاء، ص۴۳۹٫
[۱۸۰]. الغدیر، ج۷، ص۹۵ـ۱۰۳٫
[۱۸۱]. النص و الاجتهاد، ص۳۱۰٫
[۱۸۲]. الصحیح من سیره، ج۹، ص۵، ۳۰۵ـ۳۰۷٫
[۱۸۳]. جامع‌البیان، مج۴، ج۶، ص۳۷۲؛ مجمع‌البیان، ج۳، ص۳۵۴٫
[۱۸۴]. السیره النبویه، ج۲، ص۳۰۰٫
[۱۸۵]. همان، ص۳۰۰ـ۳۰۲؛ المغازى، ج۱، ص۱۲۰٫
[۱۸۶]. المغازى، ج ۱، ص ۱۲۱ ، ۱۲۳.
[۱۸۷]. همان، ص۱۲۳٫
[۱۸۸]. المغازى، ج ۱، ص۱۲۲ـ۱۲۳٫
[۱۸۹]. العقدالفرید، ج۳، ص۳۰۰ـ۳۰۱؛ الاغانى، ج۱، ص۲۳ـ۲۴٫
[۱۹۰]. المغازى، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۷٫
[۱۹۱]. ر.ک: الجمل، ص۱۲۳ـ۱۲۴، ۱۷۱٫
[۱۹۲]. الجمل، ص۱۸۶؛ شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۲۳٫
[۱۹۳]. مقاتل الطالبیین، ص۸۰؛ بلاغات النساء، ص۲۱٫
[۱۹۴]. ر.ک: تاریخ طبرى، ج۶، ص۳۳۷٫
[۱۹۵]. المغازى، ج۱، ص۱۲۰؛ الکافى، ج۲، ص۱۲۱٫
[۱۹۶]. مجمع‌البیان، ج۹، ص۳۷۸؛ اسباب‌النزول، ص۳۵۰؛ زادالمسیر، ج۸، ص۱۹۱٫
[۱۹۷]. مجمع البیان، ج۵، ص۱۱۱٫
[۱۹۸]. زادالمسیر، ج۲، ص۱۶٫
[۱۹۹]. تفسیر مجاهد، ج۱، ص۱۳۷؛ جامع البیان، مج۳، ج۴، ص۱۴۵ـ۱۴۶٫
[۲۰۰]. التبیان، ج۵، ص۱۵۷؛ زاد المسیر، ج۳، ص۲۵۹ـ۲۶۰؛ تفسیر قرطبى، ج۸، ص۵۰.
[۲۰۱]. جامع البیان، مج۶، ج۱۰، ص۶۱.
[۲۰۲]. تفسیر عبدالرزاق، ج۳، ص۲۸۷؛ صحیح البخارى، ج۴، ص۱۹؛ مسند احمد، ج۱، ص۸۰.
[۲۰۳]. ر.ک: المیزان، ج۱۹، ص۲۳۶ـ۲۳۸٫
[۲۰۴]. الاصابه، ج۵، ص۳۲۴٫
[۲۰۵]. المغازى، ج۱، ص۱۰۲٫
[۲۰۶]. شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۱۸ـ۱۹٫
[۲۰۷]. تفسیر عبدالرزاق، ج۲، ص۲۲۹؛ جامع‌البیان، مج۵، ج۸، ص۲۴۰٫
[۲۰۸]. المصنف، ابن‌ابى شیبه، ج۸، ص۷۱۸؛ المستدرک، ج۳، ص۱۰۵، ۳۷۶ـ۳۷۷٫
[۲۰۹]. جوامع الجامع، ج۲، ص۱۸٫
[۲۱۰]. تاریخ المدینه، ج۳، ص۱۰۵۱؛ الطبقات، ج۱، ص۱۲؛ ج۳، ص۲۹۶٫
[۲۱۱]. ر.ک: الطبقات، ج۳؛ معرفه الصحابه، ج۱، ص۳۵ـ۳۶٫
[۲۱۲]. الامامه و السیاسه، ج۱، ص۶۵.
[۲۱۳]. الجمل، ص۱۲۲٫
[۲۱۴]. وقعه صفین، ص۲۳۶، ۲۳۸؛ شرح نهج البلاغه، ج۵ ص۱۸۸، ۱۹۱٫
[۲۱۵]. مجمع البیان، ج۵، ص۲۴۶٫
[۲۱۶]. الذریعه، ج۲۹، ص۲۲۹٫
[۲۱۷]. ایضاح المکنون، ج۲، ص۴۱۶٫
[۲۱۸]. همان، ج۱، ص۵۹۶.
پاسخ دهید