آیا زیارت جامعه کبیره مستند است؟ چه دلیلی در صحت صدور این زیارت از امام هادی (علیه السّلام) وجود دارد؟
مستند بودن روایت زیارت جامعه کبیره و صحت صدور آن از معصوم را می‌توان از چند روش به دست آورد:
۱٫ بررسی سند روایت (افرادی که روایت را از امام معصوم نقل کرده‌اند).
- قوت محتوا و متن روایت.
- پذیرش عالمان و محدثان بزرگ شیعه و نقل آن در کتاب‌های معتبر حدیثی شیعه.
بررسی سلسله سند زیارت جامعه کبیره
یکی از مباحثی که به عنوان مقدمات رایج در استنباط احکام شرعی مطرح می‌باشد، روایات را در ارزش سند به چهار دسته عمده «صحیح، حسن، ثقه و ضعیف» تقسیم کرده‌اند. هر چند در این دسته‌بندی‌ها تفاوت‌هایی دیده می‌شود.[۱] عالمان رجالی و حدیثی در طول تاریخ کتابت حدیث و داوری بر آن تلاش کرده‌اند تا نسبت به صدور حدیث از معصوم اطمینان به دست آورند.
درباره ادعیه و زیارت‌ها نیز فقیهان و محدثان در صدور متون بلندی مانند دعای کمیل و زیارت جامعه و … کمترین تردید را روا نداشته‌اند.
سند زیارت جامعه به نقل از مرحوم شیخ صدوق رح – که از اعاظم کم نظیر حدیثی شیعه است – در کتاب معتبر من لا یحضره الفقیه – که از کتب اربعه شیعه به شمار می‌رود- و به همین سند در التهذیب که از کتب اربعه شیعه و نوشته مرحوم شیخ طوسی رح است وارد شده است[۲] و[۳]
مرحوم صدوق در کتاب دیگرشان به نام عیون اخبار الرضا (علیه السّلام) همین زیارت را با سندشان نقل کرده‌اند که چنین است: «عن علی بن احمد الدقاق و محمد احمد السنانی و علی بن عبدالله الوراق و الحسین بن ابراهیم المکتب جمعیاً عن محمد بن أبی عبدالله الکوفی و أبی الحسین الاسدی عن محمد بن اسماعیل البرمکی عن موسی عمران النخعی قال قلت لعلی بن محمد…».[۴]
اگرچه نگارش کتاب‌های اربعه شیعه در قرن چهارم و پنجم به پایان رسیده است اما صاحبان کتب اربعه با دسترسی به ۴۰۰ کتاب و اصل معتبر که در زمان ائمه ع نگارش یافته بود و توسط صحابیان ائمه (علیهم السّلام) با دقت منتقل گردیده بود، این کتاب‌ها را نوشته‌اند و این یکی از امتیازات حدیثی شیعه است که ائمه (علیهم السّلام) تا سال ۲۶۰ هـ حضور مستقیم و بی‌واسطه در میان مردم داشته‌اند و به بیان احکام و معارف حقه و تفسیر قرآن پرداخته‌اند و نیز در غیبت صغری امام زمان عج کتاب الکافی به نگارش درآمد؛ یعنی شیعه تا قرن چهارم هجری با ائمه اهل بیت (علیهم السّلام) که ترجمان وحی و مبین شریعت بوده‌اند در ارتباط بوده و از انوار قدسی آنان بهره می‌گرفته است و این ارتباط در رشد و بالندگی عقاید و معارف شیعه تأثیر بسزا و شگرفی داشته است.
قوت محتوا و تأثیر آن در تأیید سند
حدیث‌پژوهان بزرگ هنگام بررسی یک روایت، هنگامی که آن روایت از متن و محتوای دقیق و عمیقی برخوردار باشد همان اتقان و غنای متن روایت – را که با آیات و روایات معتبره سازگار باشد – دلیل صحت صدور و اعتبار آن روایت می‌دانند و آن روایت را می‌پذیرند. یعنی سند یک روایت طریقی است برای فهم صحت صدور روایت و اگر حدیث‌پژوهی از راه‌های متعدد دیگر به صحت صدور حدیثی اعتماد پیدا کند آن را نقل می‌کند و به مستند بودن آن گواهی می‌دهد. یکی از روایات بسیار ارزشمند که حاوی مطالب ناب و مفاهیم متعالی اندیشه‌ای است همین زیارت جامعه کبیره است که بسیاری از بزرگان حدیثی شیعه بر محتوای بلند آن شهادت داده‌اند و با اندک تأمل و اندیشه‌ای می‌توان غنای اندیشه‌ای آن و سازگاری آن با آیات قرآن مجید و روایات معتبره و صحیح را به دست آورد. مفاهیم بلندی چون جایگاه ائمه اطهار در نظام هستی، نقش آنان در تفسیر و تبیین دین و شریعت، مقام آن بزرگواران در دنیا و آخرت و … به خوبی در این زیارت آمده است.
زیارت جامعه کبیره یکی از بهترین متن‌های زیارتی است که حاوی معارف بلند و ارزشمندی است که در سازگاری با متون مقدس قرآن مجید و روایات متواتره و حتمی حضرات معصومین (علیهم السّلام) ، کمترین تردید در صدور آن از معصوم پدید نمی‌آید و به تعبیر بسیاری از محدثان و عالمان دین، زیارتی است که در صحت صدور آن هرگز تردید نیست.
مرحوم آیت الله شبر در وصف این زیارت آورده‌اند:
«متن زیارت به تنهایی برای اثبات اعتبار آن کافی است و هرگز نیازی به بررسی سند آن نیست زیرا زیبایی اسلوب، شیوایی تعبیر و بلندی معانی آن را در ردیف نهج البلاغه و صحیفه سجادیه قرار می‌دهد و از بررسی سند بی‌نیاز می‌سازد».[۵]
و به تعبیر مرحوم علامه مجلسی:
«زیارت جامعه کبیره از جهت سند صحیح‌ترین زیارت‌ها و از نظر موارد، جامع‌ترین آن‌ها و از جهت لفظ فصیح‌ترین آن‌ها و از جهت معنا بلیغ‌ترین آن‌ها و از جهت رتبه والاترین آن‌هاست».[۶]
مرحوم فخر المحققین شیرازی در عظمت زیارت جامعه آورده‌اند:
«در میان زیارت‌های مأثوره از حضرات معصومین (علیهم السّلام) ، زیارت جامعه کبیره از نظر شیوایی بیان، گیرایی تعبیر، زیبایی اسلوب و رسایی معانی در اوج فصاحت و قله بلاغت قرار دارد که از معانی خاندان عصمت و طهارت و اقیانوس بیکران علوم آل محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) سرچشمه گرفته است».[۷]
جناب آیت الله تقوی در شرح زیارت جامعه کبیره آورده‌اند:
«این زیارت از لحاظ سند بسیار محکم و قوی و شاید هیچ زیارتی یا خطبه‌ای… معتبرتر و اصیل‌تر از زیارت جامعه نباشد و… از نظر محتوایی و حقایقی که در این زیارت درباره معصومین (علیهم السّلام) گفته شده قطعاً در صدر قرار دارد چون روایت یا خطبه‌ای که این‌چنین فضائل و مناقب اهل بیت (علیهم السّلام) را مفصلاً ذکر نموده باشد دیده نشده، مضافاً بر این‌که از لسان معصوم نقل شده و در نهایت فصاحت و بلاغت است طوری که انسان از خواندن عبارات آن لذت می‌برد تا چه رسد به حقایقی که در قالب الفاظ بیان شده است و این روایت را بزرگان از محدثین نقل کرده‌اند».[۸]
استاد جوادی آملی نیز در وصف زیارت جامعه آورده‌اند:
«متن زیارت جامعه کبیره به گونه‌ای است که هر منصفی صدور این معارف بلند را از غیر معصوم محال عادی داند افزون بر آن که خطوط کلی آن را با خطوط کلی معارف قرآن کریم [که مرجع نهایی در بررسی روایات است] هماهنگ می‌بیند و…».[۹]
و آیت الله مکارم شیرازی نیز گفته‌اند:
«مضمون زیارت جامعه مضمونی است که یک انسان عادی نمی‌تواند آن را جعل کند و به امام نسبت دهد محتوی این زیارت محتوایی است که از مغز توانای معصوم تراوش می‌کند از مغزی سرچشمه می‌گیرد که به منبع علم بی‌پایان خدا اتصال دارد».[۱۰]
اندیشه‌وران و خردورزان حوزه حدیث‌پژوهی هنگامی که با یک روایت یا متن متقن و عمیق روایی مواجه می‌شوند همان متن را دلیل بر پذیرش قرار می‌دهند و به سند آن حتی اگر موثق نباشد اعتنا ندارند یعنی سند طریقیت برای صحت صدور از معصوم دارد نه موضوعیت. و اگر از هر راهی برای ما اطمینان حاصل شود که این روایت از معصوم صادر شده است کفایت می‌کند. «لذا تصریح کرده‌اند که اگر متن روایت به گونه‌ای بود که صدور آن از غیر معصوم ممکن نبود اطمینان مورد اشاره حاصل می‌شود و می‌توان به صدور آن از حجت بالغه الهی مطمئن شد».[۱۱]
از مجموعه سخنان بزرگان شیعه چنین به دست می‌آید که:
اولاً، متن و محتوای زیارت جامعه کبیره، بی‌نظیر، عمیق، حاوی اندیشه‌های بلند در معارف دینی و راه‌گشا در شناخت ائمه اطهار ع و بیانگر عظمت مقام آنان در درگاه ربوبی است.
ثانیاً، در بررسی روایت، متن عمیق و دقیق خود به صحت صدور روایت یاری می‌رساند و این رویه بزرگان حدیثی در طول تاریخ در بررسی روایات بوده است و درباره زیارت جامعه کبیره نیز جاری است.
نقل زیارت در کتاب گرانقدر «من لا یحضره الفقیه»
یکی از موارد ادله صحت صدور زیارت جامعه کبیره از امام هادی ع، نقل آن در کتاب گرانقدر «من لا یحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق است، مرحوم شیخ صدوق از محدثان شیعه و فقهای بنام امامیه در قرن چهارم هجری است که در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات، فردی کم نظیر بوده است و اگر به عباراتی که در ستایش وی از زبان دانشمندان دوره‌های بعد صادر شده، توجه کنیم در می‌یابیم که تعبیر «رئیس المحدثین» بیش از هر تعبیر دیگر در مورد وی به کار رفته است[۱۲].
غیر از کتاب «من لا یحضره الفقیه»، کتاب «تهذیب الاحکام» مرحوم شیخ طوسی که از کتب اربعه شیعه است نیز روایت زیارت جامعه کبیره را با همان سند نقل کرده است. که مؤید گفتار مرحوم صدوق است.
غیر از این کتاب، شارحان و محدثان بسیاری در شرح بر «من لا یحضره الفقیه» و «التهذیب» به بررسی و شرح بر زیارت جامعه کبیره پرداخته‌اند که خود تأییدی بر صحت صدور آن و تلقی به قبول کردن است.
منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی امام هادی علیه السلام؛ دفتر نشر معارف – تدوین و تألیف: محمدهادی یدالله پور
[۱]. کاظم مدیر شانه‌چی، علم الحدیث و درایه الحدیث، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
[۲]. التهذیب، شیخ طوسی، ج ۶، ص ۹۵٫
[۳]. ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۶۰۹، تهرن: صدوق.
[۴]. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا ع، ج ۲، ص ۶۶۸، تحقیق و ترجمه: علی اکبر غفاری.
[۵]. الانوار اللامعه فی شرح زیاره الجامعه، ص ۳۱٫
[۶]. بحار الانوار، ج ۱۰۲، ص ۱۴۴٫
[۷]. شرح زیارت جامعه کبیره، ج ۱، مقدمه.
[۸]. شرح زیارت جامعه، ص ۱۹٫
[۹]. ادب فنای مقربان، ج ۱، ص ۸۷٫
[۱۰]. پرتوی از زیارت جامعه کبیره، ص ۴۰٫
[۱۱]. ادب فنای مقربان، ج ۱، ص ۸۷٫
[۱۲]. تاریخ عمومی، حدیث، معارف، ص ۳۷۵٫
پاسخ دهید