این پایان‌نامه که به شیوۀ تطبیقی نوشته شده، با پیوست‌هایش، ۲۶۷ صفحه دارد و در مقطع دکتری رشته فلسفه، ارائه و دفاع شده است. نویسندۀ آن، اکنون در دانشگاه کلارمونت امریکا به تدریس اشتغال دارد و در زمان نگارش این پایان‌نامه، چند سالی را در قم اقامت داشته است.

او در این پایان‌نامه از ۱۹۹ منبع مکتوب استفاده کرده که کتابشناسی آن‌ها را در صفحات ۲۵۰ – ۲۶۳ آورده است. از این منابع، ۵۷ منبع (کتاب و مقاله) به زبان انگلیسی، ۲ منبع به زبان فرانسوی، و آن دیگرها، آثار عربی و فارسی هستند که چهار مورد آثار خطی نیز در آن‌ها دیده می‌شود. نویسنده در همین بخش در مورد بعضی از این منابع توضیحات مفیدی ارائه می‌کند، ازجمله: تفسیر البرهان بحرانی، مرآه الانوار فتونی، مشجره اجازات علماء الامامیه طباطبایی، کتاب سلیم بن قیس، ینابیع الموده قندوزی، تفسیر قمی، بصائر الدرجات صفار و شرح تجرید الاعتقاد احمد امینی.

همچنین در مقدمات رساله (ص ۲۳ – ۲۵) از چند شخصیت علمی حوزه علمیه قم یاد می‌کند که با آنان ارتباط علمی داشته و از نکات آنان بهره برده است: سید علی حسینی میلانی، شیخ احمد امینی نجفی، شیخ محی‌الدین مامقانی، شیخ محمدرضا مامقانی، شیخ یحیی انصاری شیرازی، سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی، شیخ مرتضی فرج پور، سید احمد اشکوری، شیخ محمدرضا جعفری، سید احمد مددی، شیخ محمد هادی یوسفی غروی (محقق کتاب النجاه فی القیامه فی تحقیق امر الامامه)[۲].

پس از مقدمه‌ای نسبتا مبسوط، متن رساله در شش فصل ارائه شده است.

در فصل اول (ص ۲۷ – ۵۷) سه موضوع اصلی در مباحث امامت بیان شده است:

الف. مودت/ محبت/ حبّ /وَلایت (به فتح واو).

ب. خلافت

ج. وِلایت (به کسر واو) مطلقه (تشریعی و تکوینی) که خود چهارده عنوان
فرعی دارد:

۱ – حقیقت نوریه

۲ – اوّل ما خلق الله

۳ – الأسماء الحسنی

۴ –  شفاعت

۵ – العلم اللدنّی

۶ – محبت

۷ – الامامه الباطنیه

۸ – معجزات و کرامات

۹ – پیمان پیشین (عالم ذر)

۱۰ – عرضه اعمال به پیامبر و خاندان

۱۱ – راهنمایان معصوم شاهد امت در قیامت

۱۲ – طینت پیشوایان معصوم

۱۳ – جایگاه پیشوایان معصوم در روز جزا

۱۴ – رابطۀ پیشوایان الهی با خدا و پیامبران (حبل‌الله المتین)

عنوان فصل دوم (ص ۵۸ – ۱۱۵) چنین است: رویکردهای مختلف و منابع مستند در مطالعات امامت: روش‌های قرآنی (تفسیر و تأویل) و حدیثی (منهج قرآنی
 و حدیثی).[۳]

این فصل پس از مقدماتی به دو منبع اصلی می‌پردازد: قرآن و حدیث.

در بخش قرآن (ص ۶۳ – ۹۳)، پس از تبیین آیه ولایت (آیه ۵۵ سوره مائده)، تأویل را به‌عنوان منبعی مهم برای شناخت معارف قرآنی در کنار تفسیر مطرح می‌کند و رابطۀ مستقیم این دو عنصر را با هم در پیکر چند مثال مانند لایه‌های معنایی مختلف کلمات: الحیاه، الموت، الماء، ربّ، توضیح می‌دهد. پس‌ازاین مباحث کتاب‌نامه‌ای مختصر به ترتیب زمان در همین زمینه آمده است.

در بخش حدیث (ص ۹۴ – ۱۱۵) پس از اشاراتی به شیوه‌ها و ابزارهای بررسی احادیث (سند و متن)، به رویکردهای مختلف در تبیین حدیث می‌پردازد: رویکرد سنتی، الهیاتی، فلسفی، عرفانی. آنگاه به تحلیل حدیث غدیر به‌عنوان نمونه‌ای از این روش می‌رسد. در این بخش، الغدیر علامه امینی منبع اصلی به شمار می‌آید. در پایان این بخش، کتاب‌نامه‌ای تخصصی به ترتیب زمان درزمینۀ حدیث
 آمده است.

فصل سوم (ص ۱۱۶ – ۱۷۵) روش کلامی را بررسی می‌کند. این فصل با تعریف علم کلام آغاز می‌شود و مناظرۀ هشام بن حکم با عمرو بن عبید معتزلی در باب امامت را شاهدی بر قدمت کلام در میان مسلمانان می‌آورد. آنگاه محورهای بحث کلامی امامت را بیان می‌دارد:

_ امامت چیست؟ (بحث تطبیقی در دیدگاه‌های اشاعره، معتزله و شیعه)

_  آیا نصب امام بر خدا واجب است؟ (اشاره به قاعدۀ لطف و بررسی انتقادی آن)

_  چرا وجود امام واجب است؟

_  امام چگونه است؟

_  عصمت

_ افضلیت

_ محجوب النصّ

_ امام کیست؟ (نصوص خفی و جلی، فضائل، اولوالامر، فِرق الشیعه)

در پایان این فصل نیز کتابشناسی تخصصی کلام به ترتیب زمانی آمده است.

در فصل چهارم (ص ۱۷۶ – ۲۰۸) روش فلسفی در امامت بررسی شده است.

بحث با تعریف حکمت نظری و حکمت عملی آغاز می‌شود. پس‌ازآن، امامت و ولایت در حکمت نظری (بحث تفصیلی در افعال الهی و اقسام آن‌ها، سنخیت، برهان امکان اشرف)، مثال‌هایی برای کاربرد این قواعد (مانند شرح ملاصدرا بر شش حدیث امامت در اصول کافی ازجمله «لولا الحجه لساخت الارض بأهلها») بررسی می‌شود. هشت قاعدۀ فلسفی دیگر که در باب امامت مطرح شده، در پی می‌آید. (ص ۱۷۶ – ۱۹۴).

امامت بر اساس حکمت عملی و فلسفۀ سیاسی اسلام به‌طور اختصار در پی می‌آید.

بخش مبسوط بعدی، کاربرد پنج شیوۀ منطق (برهان، خطابه، شعر، جدل، مغالطه) در امامت است که نمونه‌هایی از هرکدام و نیز شیوه‌های تحلیلی و ترکیبی بیان شده است. (ص ۱۹۸ – ۲۰۸).

کتاب‌نامه تخصصی فلسفی به ترتیب زمانی در پایان این فصل آمده است.

فصل پنجم (ص ۲۰۹ – ۲۲۱) به روش عرفانی اختصاص دارد. فصل با تعریف تصوف، عرفان نظری و منابع آن آغاز می‌شود. شیوه‌های تحلیل عرفانی ولایت در پی می‌آید، به‌ویژه بر مبنای سخنان ابن عربی، آقا محمدرضا قمشه‌ای و امام خمینی.

 منبع شناسی متون عرفانی به ترتیب زمانی در پایان فصل آمده است.

یکی از منابع مؤلف در فصول اخیر، رساله دانشگاهی دوره دکتری است در دانشگاه مک گیل، با این عنوان:

Ali al_Oraibi, Shi’i Renaissance, 1992

در فصل ششم (ص ۲۲۲ – ۲۴۶) آثار کمال‌الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی (متوفی ۶۶۹ قمری) بررسی شده است تا کاربرد آمیخته‌ای از این روش‌ها را نشان دهد. این فصل با گزارشی مختصر از زندگی و آثار مکتوب ابن میثم و رابطۀ او با خواجه نصیر طوسی آغاز می‌شود. مقایسه میان دیدگاه‌های ابن میثم و ابن ابی الحدید (بر اساس دو شرح بر نهج البلاغه) و رویکردهای ابن میثم در تبیین توحید و نبوت و معاد، مقدمه‌ای است تا مؤلف به دیدگاه‌های او دربارۀ امامت برسد.

موانی، نظرات ابن میثم دربارۀ امامت را از آثار مختلف او: مصباح السالکین (شرح مختصر نهج البلاغه)، قواعد المرام، النجاح فی القیامه، شرح الاشارات، بررسی می‌کند.

 نتیجه‌گیری از تمام مطالب، پایان‌بخش رساله است.

دو پیوست در پایان آمده که پاسخ‌های مکتوب حضرات آیات وحید خراسانی و میرزا جواد تبریزی به چند پرسش پیرامون مباحث امامت در سال ۱۴۱۸
 قمری است.

متن کامل این پایان‌نامه از لینک زیر قابل دستیابی است:

http://digitool.library.mcgill.ca/webclient/DeliveryManager?pid=85188&custom_att_2=direct

پی نوشت ها :

[۱]. به لطف جناب شیخ احمد امینی فرزند علامه امینی.

[۲]. نام این بزرگان بدون عنوان و لقب یاد شد. بدیهی است که عظمت یکایک آنان درگرو القاب نیست.

[۳]. مؤلف در حاشیه این عنوان تذکر داده که این مطالب را نباید با رویکرد اخباریگری همانند دانست.