مؤلف دلائل الصدق :

محمد حسن بن محمد بن عبدالله بن محمد بن احمد مظفر صیمری نجفى، متکلم، شاعر و عالم شیعی (نجف ۱۲ صفر ۱۳۰۱ق ـ بغداد ۲۳ ربیع الاول ۱۳۷۵ق) در نجف تحصیل کرد و از اساتیدی چون شیخ محمد کاظم خراسانی، شیخ الشریعه اصفهانی، سید محمد کاظم طباطبایی و شیخ علی بن شیخ باقر جواهری بهره برد. علما او را به صداقت، پاکی نفس، راستگویی و… ستوده اند. ایشان به جز یک بار که در سال ۱۳۶۸ق به ایران برای زیارت امام ثامن الحجج آمد، از عراق خارج نشد.

از او آثار قلمی بسیاری به جا مانده که عناوین برخی از آن ها چنین است:

دلائل الصدق لنهج الحق؛

شرح القواعد، (شرح قواعد الاحکام علامه حلی) ؛

الإفصاح عن أحوال رجال الصحاح؛

شرح کفایه الأصول ؛

حاشیه بر عروه الوثقی؛

رساله در فروع علم اجمالی؛

وجیزه المسائل، (رساله عملیه)؛

حاشیه بر رساله سید ابو الحسن اصفهانی؛

حاشیه بر مناسک حج سید ابو الحسن اصفهانی؛

حاشیه بر رساله عملیه شیخ عبد الحسین مبارک؛

دیوان شعر و… .

این نوشتار تلاش دارد از میان این آثار به معرفی دلائل الصدق بپردازد و ماجرایی را که به نوشتن آن انجامیده است باز گوید.

آغاز تألیف کتاب دلائل الصدق به حدود هفت قرن پیش می رسد؛ زمانی که علّامه حلی با دو کتاب نهج الحق و کشف الصدق و منهاج الکرامه به حضور سلطان محمد خدابنده رسید و نهج الحق را در اثبات امامت و سیره و روش امیرالمؤمنین علیه السلام و تبیین به سلطان اولجایتو اهدا کرد.

نهج الحق، نخستین بنای دلائل الصدق

پس از وفات غازان، خان مغول، در سال ۷۰۳ق، اولجایتو که از مادری مسیحی به دنیا آمده و کیش مسیحیت را اختیار کرده بود، به حکومت رسید. اولجایتو با دخترى مسلمان ازدواج کرد و همین ازدواج باعث شد توسط همسرش مسلمان شود. وی پس از مسلمان شدن، نام خود را به «سلطان محمد خدابنده» تغییر داد.

به دلیل نفوذ علماى حنفى در آن روزگار، شاه نیز مذهب حنفى را اختیار کرد. علماى حنفى این فرصت را مغتنم شمرده و به ترویج مذهب حنفى پرداختند و در این راه از هیچ کارى ـ حتی آزار و اذیت علماى فرقه هاى دیگر ـ فروگذار نکردند.

زمانى که خواجه عبدالملک مراغى شافعى، با تلاش وزیر شافعى مذهب شاه، قاضى القضات ایران شد، درگیرى بین مذاهب حنفیه و شافعیه به اوج خود رسید؛ تا جایى که فرقه ها به جاى بحث منطقى، شروع به افشاگرى از یکدیگر کردند و به هر نحو ممکن، قصد مخدوش کردن جلوه طرف مقابل را داشتند. این امر تا اهانت به اصل اسلام و دل سردى مردم از این دین مبین پیش رفت.

بروز چنین مناظر اسف انگیزی باعث شد که امیران مغول از مسلمان شدن خود پشیمان شده و به مرور دست از اسلام کشیده و به دین اجداد خود باز گردند و این رجعت، هر روز فزونى و سرعت مى گرفت.

سلطان محمد خدابنده هم که اوضاع را چنین دید، از مذهب حنفیه دست برداشت و تا سه سال ـ علی رغم اعتقادش به اسلام ـ مذهب دیگرى انتخاب نکرد و در تحیّر به سر برد.

بالاخره یکى از امیران سلطان، پیشنهاد مذهب تشیع را به شاه نمود. سلطان محمد که تمام فرقه ها را مانند همدیگر مى پنداشت، سخن او را رد کرد. امیر که با نرمى و مدارا، سعى در هدایت شاه داشت، دلسرد نشد و پس از تلاش فراوان، سلطان محمد که نام و آوازه علامه حلى (ره) را شنیده بود، از او خواست کتابى برایش بنویسد و در آن ادله عقلى و نقلى شیعه را بیان کند.

علامه نیز در پاسخ به درخواست سلطان محمد خدابنده کتاب نهج الحق و کشف الصدق را تألیف کرد و آن را با کتاب منهاج الکرامه به سلطان اهدا کرد.

این کار باعث شد تا علامه در مقر حکومت اقامت کند. پس از استقرار ایشان در مقر حکومت، باب مناظره براى کشف حق بین او و خواجه نظام  الدین مراغى قاضى القضات باز شد. سلطان محمد نیز هر روز در محل جلسات حاضر مى شد و با دقت نتیجه مناظرات را پى گیرى مى کرد. نتیجه مناظرات علامه حلى (ره) با قاضى القضات، تشیع سلطان محمد خدابنده و تمام امیران مغول بود.

پس از تشیع سلطان، در تمام کشور اعلام شد که همه در انتخاب مذهب آزادند و هیچ اجبارى بر مذهبى خاص وجود ندارد.

بدین سان شاه مغول، یکى از مروّجین تشیع شد و دو مدرسه ساخت و ریاست آن ها را به علامه واگذار کرد.

علامه در مقدمه می  گوید که برای وصول به ثواب الهی و انجام وظیفه، این کتاب را می نویسد و ثواب تألیف آن را به سلطان هدیه می کند.

در این کتاب، هشت مسأله به بحث گذاشته شده است: مسأله اول در ادراک؛ مسأله دوم در نظر و فکر؛ مسأله سوم در صفات خداوند؛ مسأله چهارم در نبوت؛ مسأله پنجم در امامت که اکثر حجم کتاب را در برگرفته؛ مسأله ششم در معاد؛ مسأله هفتم در اصول فقه؛ مسأله هشتم در مسائل فقهى که نظر اهل سنت با قرآن و سنت نبوى مخالف است. علامه در این قسمت ابتدا نظر فرقه هاى مختلف را ذکر نموده، سپس نظر شیعه را با ارائه دلیل از روایات اهل سنت اثبات کرده است. وی مسأله هشتم کتاب را بر اساس ابواب فقه فصل بندى کرده است.

ویژگی نهج الحق احتجاجی بودن آن است؛ به طوری که علامه، پس از ذکر هر مسئله، نظر فرق دیگر را با احترام و ادب نقل و آن گاه مؤدبانه و متقن رد می کند.

کتاب نهج الحق بارها چاپ شده که تحقیق عین الله حسنی ارموی با مقدمه مرحوم آیه الله سید رضا صدر[۱] جدیدترین آن هاست. این کتاب همچنین ترجمه های مختلفی به خود دیده است؛ از جمله: ترجمه مولى محمد تقى شمس شوشترى (۱۱۵۷ق)؛ ترجمهء آقا حسین بن جمال الدین خوانسارى (۱۰۹۹ق)؛ ترجمهء علیرضا کهنسال[۲] و فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام از سید جلیل بن عبد الحى طباطبایى یزدى (که در سال ۱۳۷۳ق چاپ شده و فقط شامل ترجمهء مسأله پنجم یعنی امامت است).

تهاجم متعصبانه به نهج الحق :

بعد از آن که علامه حلی (ره) کتاب نهج الحق و کشف الصدق را در معرفی شیعه نگاشت، حدود دویست سال بعد، عالم اشعری، فضل بن روزبهان، در سال ۹۰۹ق کتاب ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل را در رد آن نوشت. وى در این کتاب، از جاده انصاف خارج شده و رعایت ادب را ننموده و کتاب خویش را آکنده از مطالبى کرده است که موجب خشم خداوند، سرزنش خردمندان و نکوهش خرد مى گردد. او در کتابش افزون بر این که به علامه حلی (ره) نسبت های ناروا داده، به انکار فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام ، تحریف روایات و… پرداخته است.

آیه الله سید علی میلانی، رساله اجلی البرهان را در معرفی کتاب فضل نوشته که به ضمیمه جلد اول دلائل الصدق آمده است. بخشی از مطالب سخیف و نادرستی که او در کتابش آورده ـ بنا بر فهرستی که در اجلی البرهان آمده ـ بدین قرار است:

الف) سب و دشنام به علامه حلی (ره)؛

ب) دوستی با دشمنان اهل بیت علیهم السلام و توجیه عملکرد مخالفان اهل بیت علیهم السلام . در این باره او به دفاع از معاویه و دیگر امرای بنی امیه، عبد الله بن زبیر، انس بن مالک و … پرداخته است؛

ج) تکذیب وقایع قطعی همچون جعل نماز تراویح از سوی خلیفه دوم و حکم خلیفه دوم به رجم زن حامله و شخص دیوانه؛ کتک زدن عبد الله بن مسعود توسط خلیفه سوم؛ دشنام دادن معاویه به امیر المؤمنین علیه السلام و… ؛

د) بدگویی از علمای اهل سنت؛

ﻫ) نقل مطالب از متعصبین و اعتماد به اقوال آنان؛ از جمله این که به دفاع از جاحظ پرداخته است.

و) نسبت دادن مطلب، به کتابی که آن مطلب در آن کتاب نیست و نفی مطلب، از کتابی که آن مطالب در آن کتاب هست؛

ز) دست بردن در روایات و کلمات بزرگان؛

ح) تناقض  گویی در مطالب؛

ط) خروج از بحث و عدم اقرار به سخن حق؛

ی) انکار فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام .

با این همه می توان گفت که تنها امتیاز کتاب فضل بن روزبهان، نقل تمام کتاب نهج الحق ـ به جز خطبه آن ـ است.[۳]

شروح و مدافعین نهج الحق :

سال ها بعد از این که فضل بن روزبهان ابطال نهج الباطل را در رد نهج الحق علامه نوشت، برخی از علمای شیعه به کتاب فضل بن روزبهان پاسخ گفتند و ضمن شرح کتاب علامه، کتاب فضل را نقد کرده و به اشکالات او جواب دادند؛ چهار کتاب ذیل از آن جمله اند:

الف) احقاق الحق و ازهاق الباطل، از قاضى نور الله شوشترى (۱۰۱۹ق)

سید نور الله حسینى مرعشى شوشترى مشهور به شهید ثالث، قاضى، فقیه، متکلم و رجالی نامدار شیعى ساکن هند، در شوشتر به دنیا آمد و در ۱۸ جمادى الثانى ۱۰۱۹ق در اثر ضربات شلاق خاردار که به دستور سلطان سلیم بر او زدند، شهید شد.[۴] شیخ آقا بزرگ[۵] می گوید: «بعد این که قاضی نور الله احقاق را نوشت، آن ها جواب قلمش را با شلاق دادند».

قاضی نور الله شوشتری نزدیک به صد اثر علمی دارد که از میان آن ها احقاق الحق، مجالس المؤمنین، مصائب النواصب، الصوارم المهرقه فی الرد علی الصواعق المحرقه، حاشیه بر تفسیر بیضاوی و حسن و قبح از دیگر آثار او مشهورتر هستند.

احقاق الحق خلاصه ای است از پژوهش های تطبیقی میان شیعه و سنى درباره مباحث الاهیات، نبوت و امامت. روشى که مؤلف در پیش گرفته است روش مناظره و جدل احسن است.

مرحوم قاضى نورالله بعد از خطبه و در مقدمه کتاب، متن خطبه ابن روزبهان را به صورت کامل نقل مى کند و سپس به نقد و ارزیابى آن مى پردازد. سپس کلمه به کلمه فقراتى از نهج الصدق علامه حلى (ره) را با جمله « قال المصنف رفع الله درجته» نقل مى کند و به دنبال آن، ردّیه فضل بن روزبهان را با جمله « قال الناصب خَفَضَه الله» مى آورد. سپس در ردّ گفته فضل، نظر مستدل خود را در تجزیه و تحلیل حقایق، از لحاظ تاریخى و منطقى با جمله «اَقول» ارائه مى کند.

قاضی نور الله این کتاب را در هفت ماه تألیف کرد و تاریخ اتمام تألیف آن ۱۰۱۴ق است. اهمیت این کتاب باعث شده بود که علمای شیعه به ترجمه، تلخیص و تعلیقه بر این کتاب بپردازند. تعلیقه شیخ مفید الدین عبد النبى شیرازى، تعلیقه مولى محمد هادى بن عبد الحسین و تصحیح و استدراک آیه الله مرعشی نجفی (ره) از این جمله است. تکمله و استدارکات آیه الله مرعشی (ره) را بعد از وفات ایشان، توسط کتابخانه آیه الله مرعشی چاپ شده است.

این کتاب افزون بر چاپ آیه الله مرعشی، بارها در تهران (به خط میرزا ابو القاسم خوانسارى در سال ۱۲۷۳ق) و قاهره (در سال ۱۳۲۶ق با تلاش شیخ حسن دخیل النجفى، مطبعه سعاده) چاپ شده و چندین بار هم به فارسی ترجمه شده است؛ ترجمه نصیرالدین حسین بن عبدالوهاب بهبهانی با عنوان ایضاح احقاق الحق و ازهاق الباطل ـ که به درخواست میرزا سعدالدین محمد، وزیر معاصر شاه سلیمان صفوی(۱۰۷۷-۱۱۰۵ق) انجام شده بود ـ ترجمه میرزا محمد نایینى (متوفاى ۱۳۰۵ق) و ترجمه مسأله پنجم با عنوان فضائل امیرالمؤمنین از سید جلیل بن عبد الحی یزدی که در سال ۱۳۷۳ق چاپ شده، از آن جمله است.

ب) الرد على الفضل بن روزبهان ، از آقا محمد تقی بن آقا عبد الحسین بن وحید بهبهانی ساکن و متوفى در همدان (۱۳۳۳ق). پسرش آقا محمد کاظم از آن نام برده است.[۶]

ج) دلائل الصدق لنهج الحق، از محمد حسن مظفر (د ۱۳۷۵ق).

د) أجلی البرهان فی نقد کتاب ابن روزبهان، از سید علی حسینی میلانی.

آیه الله سید علی میلانی (متولد ۱۳۷۶ق) از مدرسین حوزه علمیه قم است که از دروس خارج فقه و اصول بزرگانی چون آیات عظام سید محمدرضا گلپایگانی، میرزا کاظم تبریزی، شیخ مرتضی حائری و وحید خراسانی بهره برده است. ایشان دارای آثار قلمی بسیاری است که أجلی البرهان در رد کتاب فضل بن روزبهان و بیان مسائل امامت یکی از آن هاست.

کتاب أجلی البرهان شامل مطالبی در اصول و آداب مناظره و جدل، علم کلام، کتابهای علمای شیعه در اصول دین، کتاب های علمای اهل سنت در اصول دین، موضوعات کتاب های اصول دین (اثبات صانع و صفات او، مسائل عدل، نبوت، امامت و معاد)، نقش علم کلام در بیان اصول دین، اختلاف مسائل کلامی شیعه با دیگر فرق اسلامی، امامت و و دیگر مباحث است.

نویسنده در ادامه ضمن معرفی نهج الحق و نیز ابطال نهج الباطل، مطالبی تحت عنوان «دراسات فی مسائل الامامیه من کتاب روزبهان» آورده و در آن بخش، ویژگی ها و انحراف های کتاب روزبهان را در ده عنوان برشمرده است (فهرست این ده عنوان در سطور بالا گذشت). وی در این عناوین، ابتدا سخن روزبهان را نقل کرده و با «اقول»، «قلت» موارد انحراف را از کتاب های اهل سنت نشان داده است.

این رساله افزون بر این که در جلد اول دلائل الصدق (چاپ مؤسسه آل البیت علیهم السلام) آمده، به صورت مستقل نیز توسط نشر الحقائق (خرداد ۱۳۸۷ش) چاپ شده است.

دلائل الصدق لنهج الحق :

شیخ آقا بزرگ درباره این کتاب نوشته است:

این کتاب تتمیم و تکمیل تحقیق قاضى نورالله شوشترى در کتاب احقاق الحق است که فاضل معاصر شیخ محمد حسن مظفر در نجف… تألیف کرده است. این کتاب شامل مقدمه ای است که چند مطلب را در خود جاى داده است؛ در مطلب سوم مقدمه، مؤلف شرح حال بسیارى از راویان صحاح ستّه را آورده است.[۷] اینان افرادى هستند که احادیث شان را دو یا چند تن از صاحبان صحاح سته در کتاب هاى خود آورده اند… .[۸]

نویسنده با بحث درباره سند احادیثى که درباره فضائل اهل بیت علیهم السلام و مطاعن دشمنان ایشان در کتب صحاح سته آمده، چنین نتیجه می گیرد که ممکن است در بین این روایات، اخبار صحیحى هم وجود داشته باشد، اما این اخبار مى تواند علیه خود اهل سنت و اثبات مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام و مثالب و نقایص دشمنان ایشان مورد استدلال قرار گیرد.

مرحوم مظفر در این کتاب، ابتدا کلام علامه حلّى در نهج الحق را آورده و آن گاه گفته فضل بن روزبهان را در ردّ کلام علامه نقل مى کند و سپس گفته فضل را رد مى کند. همچنین هرجا که مناسب دیده، به برخى از کلمات ابن تیمیه ـ که در ردّ کتاب منهاج الکرامه علامه حلّى (ره) نگاشته شده، اشاره کرده و به آن ها جواب گفته است.

ردّیه فضل بر نهج الحق ناظر به کل کتاب است؛ اما آن چه مرحوم مظفر در دلایل الصدق بدان پرداخته، تنها مسایل مربوط به اصول دین است. او سبب آن را در پایان کتاب چنین نوشته است: «اصول دین اصل است و اگر خدا کسی را توفیق دهد که برای تبعیت از حق در این کتاب بنگرد، از سخن درباره اصول فقه و فروعات آن بی نیاز خواهد بود».

مرحوم مظفر در ابتدای کتاب، مقدمه ای نسبتاً مفصل در باب نقل روایات آورده و طی آن به بررسی صحاح سته پرداخته است. سپس به تفصیل، چهار مسأله زیر را بررسی کرده و طی آن، دیدگاه های شیعه و اشاعره را به گونه ای تطبیقی مورد بحث قرار داده است:

مسأله اول: ادراک؛ مسأله دوم: نظر؛ مسأله سوم: صفات خدای تعالی؛ و مسأله چهارم: نبوت.

آن گاه در پنج مبحث به مسأله امامت پرداخته است:

مسأله اول: وجوب عصمت امام؛

مسأله دوم: امام باید از دیگران افضل و برتر باشد؛

مسأله سوم: راه تعیین امام؛

مسأله چهارم: تعیین امام پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله و دلالت عقل بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام ؛

مسأله پنجم: ذکر برخی از فضایلی که وجوب امامت علی علیه السلام را به اثبات می رسانند.

مباحث اول و دوم کتاب مختصراً به بحث عصمت و اثبات وجوب معصوم بودن و نیز وجوب افضل بودن امام می پردازند.

مبحث سوم با بیان این که از نظر شیعه امام فقط به دو طریق می تواند تعیین شود (یکی نص صریح خداوند یا پیامبر صلی الله علیه وآله یا امامی که بر امامتش نص وجود دارد و یا ظهور معجزه به دست او، و دیگری دلالت عقل) به بررسی راه تعیین امام می پردازد.

مبحث چهارم، مفصل ترین مبحث کتاب است و آیات و روایاتِ اثبات کننده امامت امیرالمؤمنین علیه السلام را نقل می کند. علامه حلی (ره) ۸۴ آیه را در کتاب خود ذکر کرده و با نقل روایاتی از عالمان و مفسران بزرگ اهل سنت، دلالت آن ها بر امامت حضرت امیر علیه السلام یا فضایل ایشان و اهل بیت علیهم السلام را به اثبات رسانده است. مرحوم مظفر شانزده آیه دیگر بر آن ها می افزاید و با همان سبک و شیوه استناد به مصادر اهل سنت، همان نتیجه را می گیرد.

پس از ذکر آیات، به مسأله تعیین امام از طریق سنت می پردازد. در این بخش ۲۸ حدیث از طرق اهل سنت نقل شده است و مرحوم مظفر، پس از نقل سخنان علامه حلی(ره) و روزبهان، با افزودن توضیحاتی تفصیلی، به خوبی اصل مطلب و چگونگی دلالت احادیث را روشن کرده است.

مبحث پنجم به فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام در هنگام ولادت و پس از ولادت می پردازد. فضایل پس از ولادت حضرت به سه قسم تقسیم شده اند: نفسانی، بدنی و خارجی. فضایل نفسانی تحت عناوین ایمان، علم، خبر دادن از غیب، شجاعت، زهد، کرم، استجابت دعا، حسن خلق و حلم مورد بررسی قرار گرفته اند. به فضایل بدنی در دو بخش عبادت و جهاد پرداخته شده است. فضایل خارجی نیز تحت عنوان این چهار مطلب بررسی شده اند: نسب، همسر و فرزندان، محبت آن حضرت و این که آن حضرت صاحب حوض، لواء، صراط و اذن است.

در مجموع، کتاب به گونه ای نسبتاً جامع به مسأله امامت و مباحث آن پرداخته  است (گرچه سه مبحث اول کتاب کوتاه  ترند) و به شیوه ای علمی و دور از تعصب، با استناد به مصادر اهل سنت و نیز دلایل مسلم عقلی امامت امیرالمؤمنین علیه السلام و نیز فضایل آن حضرت را اثبات می  کند.

تاریخ فراغت از تألیف کتاب دلائل الصدق، ۲۹ ربیع الاخر ۱۳۵۱ق است.

منابع دلائل الصدق :

مصنف در خاتمه کتاب از این که از تعداد کمی از کتاب های علمای اهل سنت استفاده کرده عذر خواسته و دلیل آن را عدم دسترسی به منابع بیشتر در نجف ذکر کرده است؛ در عین حال، از مهم ترین کتاب های اهل تسنن بهره برده که با توجه به امکانات آن روز، اهمیت دارد. وی، برخی از منابعی را که استفاده کرده نام برده و به میزان استفاده خود از آن ها اشاره کرده است؛ برخی از آن ها عبارتند از: صحیح مسلم، صحیح بخاری، صحیح ترمذی، صحیح نسائی، صحیح ابوداود، موطأ ابن مالک، در المنثور سیوطی، تفسیر زمخشری، تفسیر رازی، مستدرک حاکم، کنز العمال، تاریخ طبری، کامل ابن اثیر، مسند احمد بن حنبل، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، عقد الفرید ابن عبد ربه، صواعق ابن حجر و … .

ترجمه دلائل الصدق :

ترجمه محمد سپهری، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۴ و ۱۳۸۶ش، تهران؛ بخش مطاعن آن چاپ نشده است.

چاپ های دلائل الصدق :

نسخه چاپ تهران؛ در زمان حیات مؤلف با اشراف ایشان در سه جزء به طبع رسیده است: جزء اول، چاپخانه بوذرجمهرى، سال ۱۳۶۹ق؛ جزء دوم، چاپخانه حیدریه نجف، ۱۳۷۲ق؛ جزء سوم، چاپخانه بوذرجمهرى و مروى چاپخانه عالى علوى، ۱۳۷۳ق؛

تصحیح مرحوم آیهالله شیخ محمدرضا جعفری، قاهره، نشر دار المعلم للطباعه، ۱۳۹۶ق / ۱۳۵۵ش؛

با مقدمه طاهر آل الشیخ راضی، نشر بنیاد فرهنگ اسلامی (کوشانپور)، ۱۳۹۶ق؛ افست از چاپ قاهره؛

تصحیح مؤسسهء آل البیت لإحیاء التراث، قم، ۱۴۲۲ق؛ (تاکنون ۷ جلد و احتمالاً به ۱۵ مجلد می رسد). ویژگی های این چاپ:

الف) پاورقی هایی علمی زیر نظر سید علی حسینی میلانی به آن افزوده شده است.

ب) رساله ای در شناساندن کتاب ابن روزبهان با عنوان «اجلى البرهان فی نقد کتاب ابن روزبهان» از سید على حسینى میلانى؛ ضمیمه جلد اول کتاب است؛

ج) مقدمه ای مفصل شامل معرفی علامه حلی (ره)، معرفی فضل بن روزبهان و کتاب او، معرفی قاضی شوشتری و معرفی محمد حسن مظفر؛

د) استفاده از نسخه خطی دست نوشت مؤلف و مقابله و مطابقت آن با نسخه چاپی زیر نظر مؤلف؛

هـ) مقابله و مطابقت سخن منقول علامه حلی (ره) و قاضی نور الله شوشتری (ره) با نسخه های چاپی و خطی نهج الحق و احقاق الحق؛

و) تخریج مصادر؛

ز) اعراب اسامی خاص و کلماتی که احتمال اشتباه در خواندن دارند؛

ح) شناسایی اعلام، اماکن و… که در کتاب ذکر شده  اند؛

ط) نقل حواشی مؤلف با امضای «منه» در پاورقی.

بیفزاییم که رساله ای نیز با عنوان «دراسه علمیه عن الدلائل» از مرحوم آیه الله سید مرتضی حکمی ضمیمه دلائل الصدق (قاهره، نشر دارالمعلم، ۱۳۹۶ق / ۱۳۵۵ش) چاپ شده است.

پی نوشت ها :
[۱]. دار الهجره، قم، ۱۴۰۷ق
[۲]. انتشارات تاسوعا، ۱۳۷۹ش، مشهد و تهران
[۳]. الذریعه : ج۱، ص۲۹۱، ش۱۵۲۱
[۴]. استاد فقید سید جلال الدین محدث ارموی، رساله ای مفصل در شرح حال قاضی نورالله شوشتری نوشته که به ضمیمه کتاب «الصوارم المهرقه» ایشان چاپ شده است (سال ۱۳۲۷ شمسی). رساله یادشده توسط عبدالحسین طالعی به فارسی ترجمه و در نشریه پیام بهارستان منتشر شده و متن کامل آن در سایت کتابخانه مجلس در دسترس است.
[۵]. الذریعه : ج۲۴، ص۴۱۶، ش۲۱۸۳
[۶]. الذریعه : ج۱۰، ص۲۱۶، ش۶۱۱
[۷]. این مطالب، بخش هایی از کتاب دیگر مؤلف الانصاح عن احوال رجال الصحاح است که متن کامل آن در سال های اخیر، توسط مؤسسه آل البیت علیهم السلام منتشر شده است.
[۸]. الذریعه : ج ۸ ، ص۲۵۱، ش۱۰۳۳

فهرست منابع:
۱ـ تهرانی، شیخ آقا بزرگ، الذریعه.
۲ـ پایگاه اطلاع رسانی lib.ahlolbait.ir مقاله خانم فرزانه امینی.
۳ـ پایگاه اطلاع رسانی lib.ir.
4ـ نرم افزار درایه النور.
۵ـ نرم افزار نور الولایه.
۶ـ مقدمه مرحوم آیه الله مرعشى نجفى (ره) بر احقاق الحق.
حجتی، سیدمحمدباقر، «گزارشی از تألیف کتاب احقاق الحق و مؤلف آن»، فصلنامه نهج البلاغه، شماره ۱٫