توسّل داراى اقسامى است که به بعضى از آنها اشاره مى شود:

یک. خواندن خدا به حق اولیاى او

۱ـ۱ – پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  فرموده است: «خداوند عزوجل مى فرماید: اى بندگان من! گرامى ترین خلق و پرفضیلت ترین آنان نزد من، محمد و برادرش على و امامان بعد از وى هستند. اینان «وسیله»ها به سوى من مى باشند. هر کس حاجتى دارد و نفعى را طالب است و یا دچار حادثه اى سخت و زیان بار گشته و برطرف شدن آن را مى خواهد، مرا به محمد و آل طاهرینش بخواند تا به نیکوترین وجه حاجت او را برآورم».[۱]

۱ـ۲ – امام موسى کاظم (علیه السّلام)  مى فرماید: «هرگاه حاجتى به درگاه خداوند داشتى، چنین بگو: «اللهم انى اسألک بحق محمد و على…»؛[۲] «خدایا! به حق محمد و على تو را مى خوانم، به درستى که نزد تو شأن و منزلت والایى دارند. پس به حق این منزلت و رتبه از تو مى خواهم بر محمد و آل محمد درود فرستى و حاجت مرا برآورده سازى».

۱ـ۳ – سمهودى از علماى اهل سنّت، در فصلى از کتاب خود تحت عنوان «توسّل زائر به رسول خدا و شفیع قرار دادن وى به پیشگاه خدا» مى نویسد: «بدان که استغاثه از پیامبر اکرم و جاه و منزلت او را به درگاه خداوند شفیع قرار دادن، کار انبیا و مرسلین و سیره صالحان پیشین بوده است؛ قبل از خلقت آن حضرت و بعد از آن، چه در حال حیات و چه بعد از رحلت، چه در عالم برزخ و چه در عرصه قیامت… ».

عمر بن خطاب مى گوید: «پس از اینکه آدم ابوالبشر مرتکب ترک اولى شد، در مقام توبه به پیشگاه خداوند عرضه داشت: «یا ربّ أسئلک بحق محمد (صلی الله علیه وآله)  لمّا غفرت لى»؛[۳] «پروردگارا به حق محمد (صلی الله علیه وآله)  از تو مى خواهم که مرا بیامرزى…».

۱ـ۴ – توسّل عمر بن خطاب به عباس، در کتاب ها و مدارک معتبر اهل سنت آمده است: هرگاه قحطى و خشکسالى پیش مى آمد، عمر از طریق توسّل به عباس عموى پیامبر، طلب باران مى کرد و مى گفت: «هذا واللّه  الوسیله الى اللّه  و المکان منه»؛ «به خدا سوگند! عباس وسیله به درگاه الهى و داراى قرب و منزلت نزد او است».

و «اللهم! انّا نتوسّل الیک بعمّ نبیّنا فاسقنا»؛[۴] «خدایا! ما به وسیله عموى پیغمبرمان به تو روى مى آوریم، پس سیرابمان کن».

و یا مى گفت: «اللهم انّا نستسقیک بعمّ نبیّک و نستشفع الیک بشیبه»؛[۵] «خدایا! ما به وسیله عموى پیامبرت از تو باران مى خواهیم و موى سفید او را به درگاه تو شفیع مى آوریم».

۱ـ۵ – تعلیم توسّل به اصحاب، عثمان بن حنیف مى گوید: روزى در محضر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  بودم، حضرت به شخصى که مشکل خود را به ایشان عرضه مى کرد، شیوه دعا و توسّل را چنین تعلیم فرمود: برو وضو بساز و دو رکعت نماز به جا آور و پس از آن خداوند را با این جملات بخوان:

«اللهم انى اسألک و اتوجه الیک بنبیّک نبى الرحمه یا محمد انّى اتوجّه بک الى ربّى فى حاجتى لتُقضى، اللهم شفّعه فىّ»؛[۶] «بار خدایا! از تو درخواست مى کنم و به تو روى مى آورم به پیامبرت، پیامبر رحمت. اى محمد! من به حق تو به سوى خدایم روى آورده ام تا حاجتم برآورده شود. خدایا! پیامبرت را در مورد من شفیع قرار ده».

۱ـ۶ – توسّل پیامبر (صلی الله علیه وآله)  به انبیاى گذشته، انس بن مالک مى گوید: روزى که فاطمه بنت اسد فوت کرد، پیامبر دستور داد قبرى را حفر کنند. آن گاه خود حضرت وارد قبر شد و در آن خوابید و چنین دعا کرد:

«اللهم اغفر لامّى فاطمه بنت اسد، و وسّع علیها مدخلها، بحق نبیّک و الانبیاء الذین من قبلى»؛[۷] «خدایا! مادرم فاطمه بنت اسد را بیامرز و جایگاه او را وسعت بخش، به حق پیامبرت و پیامبران قبل از من».

۱ـ۷٫ توسّل امام حسین (علیه السّلام) ، امام حسین (علیه السّلام)  در دعاى معروف عرفه، چنین با خداوند مناجات مى کند: «اللهم انّا نتوجّه الیک فى هذه العشیّه التى شرفتها و عظّمتها بمحمد نبیّک و رسولک…»؛[۸] «بار خدایا! ما در این شامگاه که به آن شرف و عظمت بخشیده اى، به وسیله محمد (صلی الله علیه وآله)  پیامبرت و رسول و برگزیده ات، رو به درگاه تو مى آوریم».

دو. درخواست دعا از اولیاى الهى

درخواست دعا همچنان که از برادر و خواهر مؤمن امرى صحیح و پسندیده است، از اولیاى الهى و آبرومندان درگاه او، به طریق اولى بجا و پسندیده است و ریشه قرآنى دارد.

فرزندان حضرت یعقوب، پس از پشیمانى از گناه خود و ظلمى که نسبت به برادرشان یوسف روا داشته بودند، به یعقوب گفتند:

«یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا کُنّا خاطِئِینَ»؛[۹] «اى پدر! براى گناهان ما طلب آمرزش کن که ما خطاکار بودیم».

قرآن کریم در حق رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه وآله)  مى فرماید: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً»؛[۱۰] «اگر آنان وقتى به خود ستم کردند، نزد تو مى آمدند و از خدا آمرزش مى خواستند و تو براى آنان طلب آمرزش مى کردى، قطعاً خدا را توبه پذیر مهربان مى یافتند».

سه. درخواست حاجت از اولیاى الهى

گونه سوم توسّل این است که به طور مستقیم حاجت خود را از اولیاى الهى طلب کنیم؛ مثلاً بگوییم: اى پیامبر رحمت! مریض ما را شفا بده؛ همان گونه که صحابى پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) ، خطاب به ایشان عرض کرد:

«اسألک مرافقتک فى الجنّه»؛[۱۱] «از تو مى خواهم در بهشت همنشینت باشم».

دفتر نشر معارف/مؤلفان:محمدرضا کاشفی و سیّد محمد کاظم روحانی

[۱] – بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۲۲، ح ۲۰٫

[۲] – همان، ج ۹۴، ص ۲۲، ح ۱۹٫

[۳] – مستدرک صحیحین، ج ۲، ص ۶۱۵٫

[۴] – اسدالغابه، ج ۳، ص ۱۶۵٫

[۵] – شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۷، ص ۲۷۴؛ صحیح بخارى، ج ۲، ص ۱۶ و ج ۴، ص ۲۰۹؛ صحیح ابن خزیمه، ج ۲، ص ۳۳۸؛ صحیح ابن جبان، ج ۷، ص ۱۱۱٫

[۶] – مسند احمد بن حنبل، ج ۴، ص ۱۳۸؛ حاکم نیشابورى، مستدرک صحیحین، ج ۱، ص ۳۱۳؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۴۱، ح ۱۳۸۵؛ التاج الجامع صحاح خمسه، ج ۱، ص ۲۸۶؛ سمهودى، وفاء الوفاء، ج ۴، ص ۱۳۷۳؛ سنن ترمذى، ج ۵، ص ۲۲۹، ح ۳۶۴۹٫

[۷] – وفاء الوفاء، ج ۳، ص ۸۹۸؛ کنزالعمال، ج ۱۲، ص ۱۴۸، ح ۳۴۴۲۵؛ المعجم الکبیر، ج ۲۴، ص ۳۵۲٫

[۸] – سید بن طاووس، اقبال، ج ۲، ص ۸۵٫

[۹] – یوسف ۱۲، آیه ۹۷٫

[۱۰] – نساء ۴، آیه ۶۴٫

[۱۱] – صحیح مسلم، ج ۲، ص ۵۲؛ سنن ابى داوود، ج ۱، ص ۲۹۷، ح ۲۳۲۰؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۱۰، ص ۲۰۷٫