الف) تعیینی بودن مقام خلافت

شیعه بر تعیینی بودن مقام خلافت از سوی خداوند اعتقاد دارد و بر این باور است که همان گونه که پیامبر را خدا معرفی می‏فرماید، وصی او نیز می‏باید از جانب خداوند متعال تعیین گردد. تاریخ زندگانی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بر این اصل گواهی می‏دهد؛ زیرا ایشان در موارد متعددی حضرت علی علیه‌السلام را به عنوان جانشین خود تعیین نموده‏اند، که اینک به یکی از موارد آن اشاره می‏کنیم:

در آغاز بعثت، آن گاه که پیامبر از جانب خدا مأموریت یافت تا خویشانش را طبق فرمانِ «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الاْ َقْرَبیِنَ»[۱]; به آیین توحید دعوت کند، بستگان خویش را به خانه خود دعوت نمود و خطاب به ایشان فرمود: «هر کس مرا در این راه یاری کند، وصی و وزیر و جانشن من خواهد بود؛ کدام یک از شما مرا در این امر یاری می‏نماید تا برادر و وزیر و وصی و جانشین من در میان شما باشد؟ تنها کسی که به این ندای ملکوتی پاسخ مثبت داد، فرزند ۱۳ ساله ابوطالب، علی علیه‌السلام، بود. در این هنگام، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله روی به خویشاوندان خود کرد و فرمود: «اًّینَّ هَذا أَخِی وَ وَصِیّی وَ خَلیفَتِی فِیکُمْ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوه»[۲]; این علی، برادر، وصی و جانشین من در میان شماست؛ پس به سخنان وی گوش فرا دهید و از او پیروی نمایید.

ب) علت برگزیدن علی  علیه‌السلام در نوجوانی

اما درباره این که چرا آن حضرت، علی علیه‌السلام را با وجود سن کم به وصایت خویش برگزید باید گفت که:

اولاً: اعطای موهبتی الهی همچون نبوت و یا وصایت پیامبری به یک کودک یا نوجوان، امر غریب و نامعقولی نیست؛ همچنان که قرآن کریم درباره حضرت یحیی علیه‌السلام می‏فرماید: (وَ آتیناه الحکم صبیاً)[۳]; و ما فرمان نبوت را در کودکی به او دادیم.

ثانیاً: تحقق عملی جانشینی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به طور طبیعی پس از وفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله صورت می‏گرفت که حضرت دیگر در آن هنگام نوجوان نبوده‏اند.

ج) علت اعلان زودهنگام وصایت

اعلان وصایت آن حضرت که به امر و فرمان الهی از همان آغاز، رسالت صورت پذیرفت، بدان جهت بوده است که جامعه اسلامی و همه مسلمانان بدانند که خداوند چه کسی را به وصایت و خلافت بعد از رسول منصوب گردانیده است تا مبادا وفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله مایه اختلاف امت گردد. هر چند متأسفانه در عمل با وجود همه این محکم‏کاری‏ها به گونه‏ای دیگر عمل شد.

افزون بر این، جهات دیگری نیز ممکن است وجود داشته باشد؛ مانند:

1. اعلام هم‏طرازی و آمیختگی نبوت با امامت و این که ولایت از ارکان دین و مکمل اسلام است؛ ۲٫ اعلام این مطلب که امامت و ولایت و وصایت با انتصاب الهی و بر اساس ارزش‏ها و ملاک‏های ویژه الهی صورت می‏پذیرد که در رأس آنها دوری از شائبه هر گونه شرک و بت‏پرستی است، نه بر اساس انتخاب یا راه‏های دیگر.

[۱] سوره شعرا، آیه ۲۱۴

[۲] تاریخ الطبری، ج ۲، ص ۶۳ – ۶۲؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج ۱، ص ۴۸۸ – ۴۸۷، ذکر امر الله تعالی نبیه صلی‌الله‌علیه‌وآله باظهار دعوته؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۱۱۱، (دارصادر، بیروت)؛ شرح نهج‏البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱۳، ص ۲۱۱ – ۲۱۰

[۳] سوره مریم، آیه ۱۲