چرا ما را به خواندن زیارت‌نامه امامان (علیهم السّلام) و رفتن به زیارت مزار آنان سفارش بلکه تشویق و ترغیب میکنند؟
یکی از مباحث مهم در اندیشه مسلمانان، مسئله زیارت است و تأثیری که بر تربیت دینی و راهنمایی انسان در رستگاری و سعادتمندی دارد.
به روشنی به این حقیقت می‌توان دست یافت که زیارت و مفاهیم بلند محتوای آن یکی از کارآمدترین و راهبردی‌ترین آموزه‌های تربیتی می‌باشد.
از آن‌جا که زیارت از یک سو، «عشق به شدن» را می‌آموزد و از سویی دیگر «سوز ماندن» را، از طرفی اعلام، محبت و ارادت است و از جهتی ابراز شکایت از عصیان و نسیان خویش!!
در نگاه شیعه «زیارت» حضور عارفانه انسانی عاشق در محضر معشوق و اعلام پای‌بندی به اندیشه‌ها و گرایش‌ها و نگرش‌های اوست، این‌که انسانی آگاهانه و عاشقانه به دیار محبوب بار می‌یابد و درد می‌گوید و درمان را می‌جوید، راز می‌گوید و رازدار می‌شود بسیار ارزشمند است در بسیاری از روایات ما، به زیارت عارفانه پاداشی گران، وعده داده شده است.
کافی است با یک نگاهی اجمالی به کتاب گران‌قدر کامل الزیارات مرحوم ابن قولویه به تعداد زیارات وارد مأثوره و ارزش زیارت کننده و پاداش این عمل پی برد، فارغ از این‌که «در کتاب‌های متعدد نویسندگان و فقیهان اهل سنت زیارت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و خانه خدا مستحب و واجب شمرده شده است»[۱].
در روایات شیعه بدین مسئله بسیار پرداخته شده و آموزه‌های بسیاری از این مجموعه ماندگار و تأثیرگذار به دست می‌آید.
گرچه زیارتها به چند صورت وارد شده‌اند:
الف. زیاراتی که برای معصوم خاص وارد شده‌اند مانند زیارت رسول اکرم ص، زیارت امام علی ع، زیارت عاشورا، زیارت امام رضا ع و زیارت دیگر معصومان که مأثوراند.
ب. زیارت‌نامه‌هایی که اختصاص به امام خاص ندارند اگرچه می‌توان به نیت یک امام ع آن را خواند ولی می‌توان آن را برای تمامی معصومان (علیهم السّلام) به جای آورد مانند زیارت امین الله، زیارت جامعه کبیره و… .
ج. زیارت‌نامه‌هایی که خاص قبور شهدا و عباد صالح خداوند وارد شده‌اند مانند زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی و زیارت حضرت معصومه ع ا در قم و زیارت قبور مؤمنین[۲].
این زیارتها از زمان ائمه اطهار (علیهم السّلام) وارد شده و مورد عمل قرار گرفته و در طول تاریخ مورد اقبال بزرگان و عالمان شیعه واقع شده است. و برای انجام این زیارتها، شیعه در طول دوران حاکمان ستمگر، هزینه‌های بسیاری را تقدیم کرد و حتی از جان سپردن، قطع عضو و یا پرداخت هزینه‌های مالی بسیار دریغ نورزید. اما همیشه این مشعل فروزان ابراز ارادت، محبت و عشق فرا راه بسیاری قرار داشته و موجب سعادت و رستگاری امت‌ها شده است.
در ادامه به چند اصل و فایده تربیتی زیارت اشاره می‌شود:
تأثیر ظاهر بر باطن
طبق این اصل، هر گاه بخواهیم تغییر و تحولی در باطن کسی پدید آید باید در ظاهر او تغییر پدید آید به عبارت دیگر، اگر نگاه کردن، سخن گفتن، سکوت کردن، گوش کردن، راه رفتن، نشستن و… به گونه‌ای مطلوب تنظیم شوند احساسات، افکار و تصمیم‌گیری مطلوبی در درون او خواهند انگیخت. بر اساس این اصل، روش‌های تربیتی باید فنون را در اختیار بگذارد که بتوان توسط تغییر و تدبیر ظاهر فرد، حالات باطنی مطلوب را در وی به وجود آورد و حالات نامطلوب را از بین برد.
زیارت اولیاء الهی و مفاهیم بلند زیارت، گویای آموزه‌های مترقی سیاسی، فرهنگی، عبادی است و شخص زائر با طی کردن مسافت و سختی رسیدن به زیارتگاه و ابراز علاقه و محبت و اعلام نفرت از مخالفان و دشمنان، اندیشه‌ای متعالی را در باطن استوار می‌سازد.
تأثیر باطن بر ظاهر
یکی دیگر از اصول تربیتی اسلام، تأثیر باطن بر ظاهر است، این ویژگی بیانگر آن است که هر بذری که در دل پاشیده شود؛ شاخ و برگ آن بر پوسته خواهد نشست، از این‌رو خداوند در تبیین چشم اشکبار مؤمن، دل معرفت یافته او را گواه می‌آوردغ
«وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرى أَعْیُنَهُمْ تَفیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ»[۳].
یکی از روش‌های کاربردی اصل تحول باطن، روش «اعطای بینش و اصلاح نگرش» است در این روش سعی بر آن است که تلقی آدمی از امور دگرگون شود، ایجاد دگرگونی در تلقی افراد از جمله لوازم قطعی تغییر رفتارها و اعمال آن‌هاست زیرا نوع تلقی و به عبارت دیگر نحوه ارزیابی امور، در نوع رفتارها و اعمال است[۴].
تأکید فراوان امامان معصوم (علیهم السّلام) به زیارت عارفانه و ارائه نگاهی آگاهی‌بخش و معرفت‌شناسانه در همین راستا می‌تواند بوده باشد. زیرا زائری که از زیارت خویش تنها به رسیدن به حرم امام می‌اندیشد و بوسه زدن بر ضریح تمام همت او باشد از زیارت ثمر فروانی نخواهد برد و این زیارت باید تغییری در نوع نگرش و رفتار وی پدید آورد که زیارت حقیقی محسوب شود همان‌گونه که در قرآن مجید درباره نماز واقعی آمده است:
«إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ»[۵].
و یا روایتی که می‌فرماید «چه بسا روزه‌داری که تنها ثمرش از روزه‌داری گرسنگی و تشنگی است» تلاش بر این بوده است تا سطح اندیشه مؤمنان و دین باوران را از اعمال عبادی ظاهری گذر داده، باطنی فربه پرورش دهند که از درون سوخته و باطن فروزان تأثیر فراوانی بر ظاهر رفتار خواهد نهاد.
- تأثیر شرایط بر انسان
زیارتگاهها یکی از محورهای گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده و هستند؛ به طوری که در کنار مرقد مطهر امام علی ع یا حضرت معصومه ع ا حوزه‌های علمی تشکیل شده و هزاران انسان برجسته به تربیت طلاب علوم دینی پرداخته‌اند. بر این اساس، «اصلاح شرایط» در نظام تربیتی اسلام دارای جایگاه مهمی می‌باشد. این اصل بیانگر آن است که برای زدودن پاره‌ای از حالات و رفتارهای نامطلوب و نیز برای ایجاد حالات و رفتارهای مطلوب در انسان باید به اصلاح شرایط محیطی او برخاست[۶].
زیارتگاهها و زیارت اولیاء الهی، در این مورد نقش اساسی دارند.
- تغییر موقعیت
با توجه به تأثیر شرایط بر انسان، می‌توان با ایجاد موقعیت‌های زمانی و مکانی مطلوب در زیارت اولیاء الهی به تربیت صحیح بیشتر اندیشید این‌که انسان در زیارت اولیاء الهی بایستی سختی‌های فراوانی را به جان بخرد و آدابی را به کار گیرد و یا زمانی خاص در آن مکان حضور یابد «با توجه به این‌که برخی از زیارتها زمان خاص و معین دارند» و از معنویت آن فضای خاص بهره‌مند گردد، تأثیر به سزایی در ساختار تربیتی انسان می‌گذارد.
- اسوه‌سازی
در زیارت می‌توان با اقتدا به اولیاء الهی و الگو قرار دادن آن‌ها در مسیر زندگی، تلاش کرد و بایستی زائر در کنار رنج‌ها و سختی‌های فراوانی را که بر خود در مسیر زیارت هموار می‌کند به معرفت امام ع نیز دست یابد تا این زیارت، مطلوب به شمار آید. در غیر این صورت، شمارش ستون‌ها، چراغ‌ها، شمعدان‌ها، درها و پنجره‌ها و… این کارها به سیاحت شباهت بیشتری دارد تا زیارت، ثواب‌های اخروی و آثار دنیوی که در روایات آمده، بر زیارت واقعی مترتب است یعنی جایی که ارتباط قلبی با مزور برقرار شود و منشأ تحول در زائر گردد.
حضرت امام علی ع در نهج البلاغه می‌فرمایند:
«انْظُرُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ وَ اتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ…»[۷].
در این سخنان گهربار امام (علیه السّلام) می‌فرمایند:
«در زندگی به اهل بیت (علیهم السّلام) اقتدا کنید و این اقتدا کردن یعنی با آگاهی کامل آنان را پذیرفتن و در قیام و قعود زندگانی خویش آنان را معیار قرار دادن».
- معارف بلند زیارات
امامان شیعه جهت عمق بخشی و ژرف‌نگری بیشتر پیروان‌شان هم آداب سخن گفتن با حضرت حق را آموزش داده‌اند و هم چگونه خواندن و راز گفتن را و هم چگونگی ارتباط همیشگی با امامان معصوم (علیهم السّلام) را بیان کرده‌اند که این زیارت‌نامه‌ها خود ارائه تصویر درستی از اعتقادات شیعه به جایگاه امامان معصوم (علیهم السّلام) و امام‌شناسی بوده و معارف بلندی را در لابلای آن آموزش داده‌اند دو آموزه بزرگ تولی و تبری که از شیعه یک مذهب پایدار و آرمانی، مبارز و جاودانه ساخته است در این زیارت‌نامه‌ها به گونه‌ای بارز چشم‌نوازی می‌کند و چگونه زیستن را می‌آموزد.
تأثیر و سازندگی زیارت
یکی دیگر از نکات ارزشمند در زیارت که باعث پاداش بسیار آن می‌شود سازندگی روحی و معنوی آن است. انسان زائر خویش را چون در محضر انسانی وارسته، ملکوتی و زنده می‌یابد و احساس سنخیت روحی و معنوی می‌کند شایسته چنان مرتبه‌ای می‌شودک
«یَا عَلِیُّ مَنْ زَارَنِی فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی أَوْ زَارَکَ فِی حَیَاتِکَ أَوْ بَعْدَ مَوْتِکَ أَوْ زَارَ ابْنَیْکَ فِی حَیَاتِهِمَا أَوْ بَعْدَ مَوْتِهِمَا ضَمِنْتُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَنْ أُخَلِّصَهُ مِنْ أَهْوَالِهَا وَ شَدَائِدِهَا حَتَّى أُصَیِّرَهُ مَعِی فِی دَرَجَتِی»[۸].
این روایت و امثال آن نشان می‌دهد که حیات و مرگ پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و امامان معصوم (علیهم السّلام) یکسان است زیرا زیارت دوران حیات و مرگ، اجر و آثار یکسان دارد از این جهت لازم است که زائر به گونه‌ای در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده می‌بودند در کنارشان حضور پیدا می‌کرد و زیارت در دوران مرگ باید همان آثار و سازندگی زیارت دوران حیات را برای او داشته باشد چنان که هم درجه شدن با پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بدون حساب و برنامه نیست بلکه سنخیت روحی، اخلاقی و معنوی لازم دارد و این سنخیت، باید در دنیا کسب شود. اصل زیارت، توجه به مقام مزور، تأمل در متن زیارت‌نامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس، می‌تواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند[۹].
«برای صاحبان خرد تردیدی نیست در این‌که زیارت قبور ائمه اطهار (علیهم السّلام) یا دانشمندان و عالمان ربانی و پرهیزگاران – اگرچه شهید هم نشده باشد- زیارت کننده را به رهروی و پیمودن راهشان و ترک کردن هر آنچه که از روش و صراط آنان دورش می‌کند تشویق و ترغیب می‌کند و این حقیقتی آشکار است که هیچ خردمند اندیشمند نیکوکاری آن را انکار نمی‌کند»[۱۰].
تأثیرپذیری زیارت کننده از زیارت شونده اصلی علمی و منطقی و ثابت شده است که بسیاری از بزرگان اندیشه دینی و عرفانی بر آن استدلال کرده‌اند.
امام فخر رازی پس از بیان سه مقدمه در اثبات تأثیرپذیری زائر و رابطه میان دو روح زیارت کننده و زیارت شونده چنین نتیجه می‌گیرد: «وقتی زائر نزد قبر کسی که دارای روح توانا و نفس کامل و تأثیرگذار می‌رود و بر قبر او مدتی می‌ایستد، روح زائر با روح میت ارتباط برقرار کرده، آن دو روح یکدیگر را ملاقات نموده مثل دو آینه متقابل می‌باشند که شعاع و نور از هر کدام به دیگری سرایت می‌کند و علوم و اخلاق و معارف هر کدام به دیگری سرایت می‌کند بدین جهت زیارت قبور هم برای زائر مفید است و هم برای زیارت شده»[۱۱].
چنان که در اذن دخول خوانده می‌شود:
«أَشْهَدُ أَنَّکَ تَشَهَدُ مَقامی وَتَسْمَعُ کَلامِیْ وَتَرُدُّ سَلامی»[۱۲]
و چه لذتی بیشتر از آن‌که انسان احساس می‌کند در محضر بزرگی از اولیاء معصوم الهی قرار دارد او نگاهش می‌کند و به سخنانش گوش می‌دهد و پاسخ می‌گوید این لحظه بسیار ارزشمند و دوست داشتنی است که انسان را متحول می‌کند.
تربیت زیارت، تربیتی از نوع القاء است. وقتی در حوزه زیارت قرار می‌گیرید فقط ثواب نبرده‌اید بلکه در زیارت خود را تحت تابش مغناطیسی ولایت امام ع قرار داده‌ایم[۱۳].
از نکات ارزنده زیارتها تأثیر سیاسی اجتماعی آن است که موجب تقویت دین و رشد و هدایت در جامعه و نابودی و ضعف دشمنان اهل بیت (علیهم السّلام) می‌شود. این‌که مردمی از سراسر جهان به یک جانب توجه نمایند و با ارزش‌ها و اندیشه‌های وی مسیر زندگانی خویش را برگزینند و در گرایش و نگرش و منش او را الگوی رفتار و گفتار و پندار خویش سازند شعاری کوبنده است و خود پیامی رسا به همه دوستان و دشمنان.
منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی امام هادی علیه السلام؛ دفتر نشر معارف – تدوین و تألیف: محمدهادی یدالله پور
[۱]. سید حسن طاهری خرم آبادی، توحید و زیارت، صص ۷۱ – ۱۱۴٫
[۲]. ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص ۳۳۴ به بعد.
[۳]. مائده، آیه ۸۳٫
[۴]. نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، صص ۷۴ – ۷۵٫
[۵]. عنکبوت، آیه ۴۵٫
[۶]. نگاهی دوباره به تربیت اسلامیف ص ۹۷٫
[۷]. نهج البلاغه، خطبه ۹۵٫٫
[۸]. وسائل الشیعه، ابواب المزار، باب ۲، ح ۱۶، ج ۱۴، ص ۳۲۸٫
[۹]. ادب فنای مقربان، ج ۱، صص ۲۷ – ۲۶٫
[۱۰]. کامل الزیارات، مقدمه استاد علی اکبر غفاری، نشر صدوق.
[۱۱]. امام فخر رازی، المطالب العالیه من العلم الالهی، ج ۷، ص ۲۷۶، به نقل از فلسفه زیارت، ص ۶۳٫
[۱۲]. مفاتیح الجنان، زیارت نامه امام رضا ع.
[۱۳]. سید مجتبی حسینی، مقامات اولیاء، ج ۱، ص ۱۱٫
پاسخ دهید