از نظر قرآن شکل خاصی از حجاب و پوشش که تأمین کننده حجاب حداکثری است «جلباب» نام دارد که در آیه زیر بیان شده است:

«یا أیهَا النَّبِی قُلْ لاِءَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یدْنینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهنَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یعْرَفْنَ فَلا یؤْذَینَ وَ کَانَ اللّه ُ غَفُوراً رَحیم»؛[۱] « ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلباب های خود را بر خویش فرو افکنند. این کار برای این‌که شناخته نشوند و مورد آزار و اذیت قرار نگیرند بهتر است (و اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است».

اما برای اظهار نظر پیرامون این مسئله ابتدا لازم است مفهوم واژه «جلباب» مورد بررسی قرار داده سپس تحقیق مناسبی را در این باره ارائه نماییم.[۲]

۱ – مفهوم جلباب

اصل ریشه لغوی جلباب، «جیم»، «لام» و «باء» است که طبق نقل برخی کتاب های لغت مثل معجم مقاییس اللغه دارای دو معناست:

معنای اوّل آوردن شیء از جایی به جایی، و معنای دوم چیزی که شیء دیگر را می پوشاند.

جلباب از معنای دوم مشتق شده است. واژه جلباب (با کسر جیم) در اصل مصدر فعل رباعی «جلبب» است که از مصدر اسم ذات اراده شده، نام پوشش ویژه ای قرار گرفته است. تعبیر از اسم ذات به وسیله مصدر، باعث شده است که مبالغه در پوشاندن را بفهماند، به گونه ای که دلالت بر معنای پوشش بزرگ و کامل کند.[۳]

یکی از واژه های قرآنی که اختلاف در تفسیر معنای آن وجود دارد، واژه جلباب است. چه بسا خاستگاه اختلاف، اختلاف آداب و رسوم و نوع پوشش ها براساس زمان ها و مکان های مختلف باشد. مهم این است که بررسی شود جلباب هنگام نزول آیه به چه معنا و مفهومی بوده است.[۴] به رغم وجود اختلاف در تفسیر معنای جلباب حتی کسانی که تصریح کرده اند در معنای آن اختلاف است نیز قبول دارند که در اصل لغت به معنای پوشش گسترده و فراگیر است که ظاهر و روی همه بدن را می پوشاند.

گرچه در اسم‌گذاری برای بیان پوشش گسترده از واژه ها و تعبیرهای همانند و نزدیک به هم مثل ملائه، عبائه، رداء، ازار و کساء استفاده کرده اند، ولی همه الفاظ مختلف بیان کننده معنای پوشش سرتاسری و کامل است که قسمت های بیرونی و ظاهری بدن را می پوشاند و روی لباس های دیگر پوشیده می شود.[۵]

در ادامه ملاحظه خواهید کرد که بسیاری از همین الفاظ و تعابیر در مورد نحوه پوشش زنان اهل بیت به کار رفته است.

در ایران و در زبان فارسی و فرهنگ های لغت عربی به فارسی، پوشش گسترده قرآنی (که برای حجاب و پوشش بانوان مسلمان در برخورد با نامحرم و در بیرون از منزل به کار می رود) با لفظ و اسم «چادر» شناخته می شود.[۶]

در دوره اسلامی چادر (Cador) یا چادَر (Cadar) (به عربی: Sader) به شکل تن‌پوشی رویی، بی آستین، گشاد و چیره بر بدن، توسط زنان در ایران با توجه به ضوابط پوشش اسلامی انتخاب گردید.

چادر (به عنوان یکی از کامل ترین انواع تن پوش های مورد قبول براساس معیارهای اسلامی) شکل یکسانی نداشته است. آثار ادبی این احتمال را می رساند که چادر در اصل روبنده یا تن پوشی بوده که کل بدن و صورت را در بر می گرفته است.[۷]

برخی فرهنگ نامه های ویژه لغات قرآن که جلباب را چادر معنا کرده اند:

لسان التنزیل،[۸]

فرهنگ نامه قرآنی،[۹]

الدّرّ فی الترجمان،[۱۰]

تفسیر مفردات قرآن نسخه کهن،[۱۱]

نثر طوبی،[۱۲]

قاموس قرآن،[۱۳]

واژه های دخیل در قرآن مجید.[۱۴]

برخی تفسیرهای قرآن که جلباب را چادر معنا کرده اند:

تفسیر نسفی،[۱۵]

تفسیر شریف لاهیجی،[۱۶]

تفسیر ابوالفتوح رازی،[۱۷]

مخزن العرفان،[۱۸]

مواهب علّیه (تفسیر حسینی)،[۱۹]

تفسیر سورآبادی،[۲۰]

تفسیر اثنی عشری،[۲۱]

منهج الصادقین فی الزام المخالفین،[۲۲]

اطیب البیان فی تفسیر القرآن.[۲۳]

برخی رساله های علمی درباره حجاب که جلباب را چادر معنا کرده اند:

سدول الجلباب فی وجوب الحجاب (۱۲۹۱ش) آیت اللّه سیدعبداللّه بلادی بوشهری.

رساله شریفه لزوم حجاب (۱۲۹۳ش)، مؤلف: چند نفر از مسلمین مشروطه‌خواه.

رساله ردّ کشف حجاب (۱۲۹۶ش) سیداسداللّه خرقانی.

صواب الخطا فی اتقان الحجاب (۱۳۰۴) میرمحمد هاشم مرندی خویی.

جوابیه مقاله ضالّه طالبین رفع حجاب (۱۳۰۶ش) زینب بیگم شیرازی.

وسیله العفاف یا طومار عفت (۱۳۰۶ش) شیخ یوسف نجفی گیلانی.

سرادق دوشیزگان و سعادت ایرانیان در وجوب حجاب و لزوم نقاب (۱۳۰۷ش) سیدمحمدعلی مبارکه‌ای.

رساله حجابیه (۱۳۱۷ش) شیخ فیاض الدین زنجانی.

رساله در اثبات وجوب حجاب (۱۳۲۴ش)، مباحثه مکتوب ابوالفضل حاذقی و سیدعلی اصغر لاری.

حجاب و پرده‌داری (۱۳۲۴ش)، مباحثه مکتوب ابوالفضل حاذقی و سیدعلی اصغر لاری.

نویسندگان همه رساله های ذکر شده در ذیل بحث از آیه ۵۹ سوره احزاب تصریح کرده اند که جلباب به معنای چادر است. به عنوان نمونه عبارت رساله حجاب و پرده داری را بیان می کنیم: «جلباب یعنی لباس سرتاسری؛ لباسی که تمام بدن را می پوشاند و به عبارت فارسی یعنی چادر».

۲ – اندازه جلباب

بسیاری از نگارندگان کتاب های لغت و تفسیر در این‌که جلباب به معنای پوشش فراگیر است اتفاق نظر دارند ولی درباره اندازه دقیق جلباب دیدگاه های متفاوتی دارند. از مجموع کلمات لغویان و مفسران در مورد اندازه جلباب پنج دیدگاه قابل اشاره است:

اوّل: جلباب پوششی فراگیر مثل چادر بوده که از بالای سر تا پا را می پوشانده است. این دیدگاه از کتاب های فراوانی استفاده می گردد.[۲۴]

دوم: جلباب پوششی بزرگ تر از خمار و مقنعه بوده که کمتر از مقدار رداء یعنی تقریباً تا زانوها را می پوشانده است. این دیدگاه از برخی کتاب های لغت استفاده می شود. براساس این قول به نظر می رسد که جلباب روسری های بزرگی بوده که تا روی زانوها را می پوشانده است.

سوم: جلباب همان خمار و مقنعه است، یعنی پوششی که فقط سر و سینه ها را می پوشانده است.

چهارم: جلباب به معنای قمیص و پیراهن بلند و چیره بر انسان است که بدن را می پوشاند.

پنجم: جلباب به معنای مانتو است. این دیدگاه اخیراً مطرح شده است: «جلباب نیز که در قرآن آمده و بر آن در عرف عرب اطلاق جُبّه هم می شود در فارسی به معنای مانتو است».

همانندی سه دیدگاه اوّل این است که جلباب سر را می پوشاند، با این تفاوت که در دیدگاه اوّل، سر و همه بدن پوشانده می شود.

در نگرش دوم، علاوه بر سر، مقدار زیادی از بدن تا روی زانوها پوشانده می شود.

براساس دیدگاه سوم، سر و اطراف گردن و سینه ها فقط پوشانده می شود.

وجه اشتراک دو دیدگاه آخر این است که مربوط به پوشش بدن غیر از سر هستند. شواهد مختلفی وجود دارد که صحت دیدگاه اوّل و مخدوش بودن دیدگاه های دیگر را اثبات می کند که بعضی عبارتند از:

شاهد اوّل

در برخی گزاره های تاریخی تعابیری آمده است که اثبات می کند دیدگاه پنجم و چهارم (که جلباب را به معنای پیراهن بلند و مانتو دانسته اند) درست نیست، مثلاً از عایشه نقل شده است: «خمّرت وجهی بجلبابی»؛[۲۵] «صورتم را به وسیله جلباب خود پوشاندم».

از این گفته به خوبی استفاده می شود که جلباب به معنای پیراهن بلند و یا مانتو نیست چون پوشاندن صورت به وسیله پیراهن و مانتو انجام نمی شود. همچنین آمده است: «سدلتْ أحدانا جلبابها مِن رأسها علی وجهها»؛[۲۶] «یکی از ما جلباب خود را از روی سرش به صورتش افکند»

از این تعبیر نیز معلوم می شود که جلباب به معنای پیراهن بلند و مانتو نبوده بلکه پوششی بوده که روی سر قرار می گرفته، ازاین‌رو قرار دادن آن روی صورت ممکن بوده است؛ برخلاف پیراهن بلند و مانتو که پوشاندن صورت با آن انجام نمی شود.

گواه دوم

از آمدن لفظ «علی» که دلالت بر استعلاء و احاطه می کند[۲۷] در آیه جلباب و همچنین برخی شعرها مثل شعر[۲۸] جنوب دختر عمرو ذی الکلب استفاده می شود که جلباب پوششی بوده محیط بر همه بدن به گونه ای که سر را نیز می پوشانده است.

شاهد سوم

درباره پوشش حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیه) هنگام خروج از منزل و رفتن به مسجد برای دفاع از فدک نقل شده است:

«لاثتْ خمارَها علی رأسها و اشتملتْ بجلبابها»؛[۲۹] «مقنعه‌اش را محکم بر سر بست و جلباب که تمام بدنش را می پوشاند بر تن کرد»

برداشت ها:

از نحوه پوشش حضرت چند نکته استفاده می شود:

اوّل: پوشش حضرت فاطمه(سلام الله علیه) در بیرون منزل همان دو پوشش قرآنی مستقل از یکدیگر به نام «خمار» و «جلباب» بوده است. بر این اساس نظر طرفداران دیدگاه سوم که جلباب را به خمار (مقنعه) معنی کرده اند، ردّ می گردد.

دوم: از عبارت «اشتملت بجلبابها» استفاده می شود جلباب پوششی سرتاسری مثل چادر بوده که تمام بدن حضرت را فرا می گرفته است، بنابراین نظر طرفداران دیدگاه دوم که معتقد بودند جلباب تقریباً تا زانوها را می پوشاند نیز پذیرفته نمی شود.

شاهد چهارم

زمخشری در تفسیر «کشاف» و آلوسی در تفسیر «روح المعانی» از ابن عباس صحابی پیامبر اکرم(ص) و شاگرد امام علی(علیه السلام) در تفسیر قرآن نقل کرده اند: «جلباب پوششی است که از بالا تا پایین بدن را می پوشاند»[۳۰] که با این شاهد، بطلان دیدگاه دوم اثبات می گردد.

گواه پنجم

احادیثی همچون حدیث نبوی: «لغیر ذی محرم أربعه أثواب: درع، خمار و جلباب و ازار»؛[۳۱] «حجاب زن در برخورد با نامحرم چهار پوشش است: پیراهن، مقنعه، چادر و شلوار». در این حدیث از جلباب و خمار به عنوان دو پوشش مستقل و در عرض هم نام برده شده است، که بطلان دیدگاه دوم استفاده می شود. همچنین در برخی کتاب های لغت مثل «مصباح المنیر» فیومی آمده است: «الجلباب ثوب أوسع مِن الْخمار؛ جلباب لباس گسترده تر از خمار است» که ناهمگونی و مستقل بودن جلباب و خمار استفاده می شود.

نتیجه این‌که، با شواهد و قراین ذکر شده اثبات می گردد که از بین دیدگاه های پنج گانه، دیدگاه اوّل که جلباب را پوششی فراگیر مثل چادر می داند صحیح است.

پی نوشت ها

[۱] – احزاب (۳۳)، آیه ۵۹٫

[۲] – متن پاسخ این سؤال به طور کامل از کتاب پرسمان حجاب، حسین مهدی‌زاده، قم، موسسه فرهنگی صهبای یقین، ۱۳۸۵ ش، ص ۷۷- ۸۹ ذکر شده و جهت آگاهی بیشتر خوانندگان برخی از پاورقی ها نیز ذکر شده است.

[۳] – بنگرید: مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ریشه جلب، ج ۲، ص ۹۵٫

[۴] – بنگرید: المعجم فی فقه لغه القرآن و سر بلاغته، ج۹، ص ۶۹۷٫

[۵] – دکتر محمد فواد البرازی، حجاب المرأه المسلمه بین انتحال المبطلین و تاویل الجاهلین، ص ۳۳؛ محمد غره دروزه، التفسیر ترتیب السور حسب النزول، ج ۷، ص ۴۱۹، دار الغرب الاسلامی، الطبعه الثانیه، ۱۴۲۱هـ.ق؛ ابن العربی المالکی، احکام القرآن، ج ۳، ص ۶۲۵، طبع بیروت، دار الکتب الاسلامیه، الطبعه الاولی، ۱۴۰۸هـ.ق؛ علی اکب سیفی مازندرانی، دلیل تحریر الوسیله، احکام الستر والنظر، ص ۲۹، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، الطبعه الاولی، دی ماه ۱۳۷۵؛ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۲، ص ۹۵، ریشه جلب.

[۶] – برای مثال بنگرید به: قاسم بن علی، فرهنگ مقامات حریری، واژه جلباب، ص ۳۵؛ دکتر سید محمد حسینی، فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، واژه جلباب، ص ۱۶۵٫

[۷] – بنگرید به ادبیات فردوسی و اسدی در لغت نامه دهخدا، ذیل واژهی چادر.

[۸] – تالیف قرن چهارم یا پنجم هجری به اهتمام مهدی محقق، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص ۲۶۸٫

[۹] – فرهنگ برابرهای فارسی قرآن، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، اول، ۱۳۷۲، ج۲، ص ۶۱۹٫

[۱۰] – محمد بن منصور المروزی، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱، ص ۱۲۷٫

[۱۱] – تصحیح عزیز الله جوینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۷، بخش مفردات سوره احزاب، ص ۱۹۰٫

[۱۲] – میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۸ ق، ج۱، ص ۱۳۳٫

[۱۳] – سید علی اکبر قرشی، دارالکتب الاسلامیه، هشتم، ۱۳۷۸ش، ج ۱و۲، ص ۴۲٫

[۱۴] – آرتور جفری، ترجمه دکتر فریدون بدره ای، انتشارات توس، چاپ اول، ۱۳۷۲، ص ۱۶۹٫

[۱۵] – ابوحفص نجم الدین عمربن محمد نسفی، تهران، انتشارات سروش، اول، ۱۳۷۶، ج، ص ۸۰۲٫

[۱۶] – بهاء الدین محمد بن شیخ علی الشریف الاهیجی، تصحیح دکتر محمد ابراهیم آیتی، موسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۴۰، ج ۳، ص ۶۶٫

[۱۷] – حسین بن علی بن محمد بن احمد الخزاعی النیشابوری، تهران، چاپخانه محمد حسن علمی، دوم، ۱۳۲۵ ش، ج ۸، ص ۱۹۱٫

[۱۸] – بانوی اصفهانی، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش، ج ۸، ص ۲۵۴٫

[۱۹] – شمال الدین حسینی کاشفی، کتابفروشی و چاپخانه اقبال، ج ۳و ۴، ص ۴۹۱٫

[۲۰] – ابوبکر عتیق نیشابوری، تهران، فرهنگ نشر نو، اول، ۱۳۸۱ش، ج ۳، ص ۱۹۹۵٫

[۲۱] – حسین بن احمد الحسینی الشاه عبدالعظیمی، انتشارات میقات، اول، ۱۳۶۴، ج ۱۰، ص ۴۸۹٫

[۲۲] – ملافتح الله کاشانی، چاپخانه محمد حسن علمی، ۱۳۳۰، ج۷، ص ۳۳۲٫

[۲۳] – سید عبدالحسین طیب، انتشارات اسلامی، سوم، تابستان ۱۳۶۶ش، ج ۱۰، ص ۵۲۷٫

[۲۴] – به عنوان نمونه ذیل آیه جلباب ( ۵۹ سوره احزاب) بنگرید به: تفسیر المیزان، تفسیر الکاشف، تفسیر انوار التنزیل و اسرار التاویل، الجدول فی اعراب القرآن.

[۲۵] – صحیح مسلم، ج ۴، ح ۲۱۳۱٫

[۲۶] – محمد بن فارس الجمیل، حولیات کلیه الآداب، الرساله الحادیه و التسعون اللباس فی عصر الرسول(ص)، ص ۷۴٫

[۲۷] – عباس حسن، النحو الوافی، ج ۲، ص ۴۷۰، طهران، انتشارات ناصر خسرو، الطبعه الثالثه.

[۲۸] – «تمشی النسور الیه و هی لاهیه مشی العذاری علیهن الجلابیب»؛ «کرکسان با آرامس و اطمینان به سوی جسد او روان هستند همانند راه رفتن دوشیزگان که بر تن خود جلباب دارند. (دیوان هذلیین، قسمت سوم، ص ۱۲۵).

[۲۹] – الإحتجاج علی أهل اللجاج، ج ۱، ص ۹۸٫

[۳۰] – «عن ابن عباس: الرداء الذی یستر من فوق الی اسفل»، زمخشری، تفسیر کشاف و آلوسی تفسیر روح المعانی، ذیل آیه ۵۹ سوره احزاب ( آیه جلباب).

[۳۱] – طبرسی، مجمع البیان، ج ۷، ص ۲۰۴٫