سلام علیکم؛ در ارتباط با صحت و اعتبار تفسیر قمی است، سؤال این است که، اگرچه آقای خوئی به روایات تفسیر قمی که در وسائل الشیعه آمده است، اعتماد داشته و طریق شیخ حر عاملی را به این کتاب موثق می داند. امّا برخی از علما نسبت به تفسیر قمی تردید دارند. برخی از سلسله روایاتی که توسط شیخ حر عاملی در وسائل از تفسیر قمی، کافی و .. ذکر شده از سوی شیخ مجلسی مورد قبول واقع شده است. و ایشان هرگز نسبت به تفسیر قمی در بحارالانوار تردیدی نداشته، بلکه گفته که این از علی ابن ابراهیم قمی بوده است. با این حال صحت و اعتبار تفسیر قمی چیست:۱٫ نسخه ای که اکنون موجود و در دسترس است؟ ۲٫ آنکه در وسائل الشیعه آمده است؟ ۳٫ آنکه در بحار الانوار است؟ خیلی متشکرم

پاسخ اجمالی

علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، از بزرگان علمای شیعه است، و بنابر نقل نجاشی و شیخ طوسی؛ کتابی به نام «تفسیر قمی» دارد. این کتاب هم اکنون در دست رس است، و برخی از روایات آن در کتاب های معتبری مانند «کافی» نقل شده است. اما در صحت انتساب تمام محتویات کتاب به علی بن ابراهیم قمی تردید وجود دارد. علاوه بر این که در صورت صحت انتساب این کتاب علی بن ابراهیم، ثقه و مورد اعتماد بودن جمیع راویان کتاب تفسیر ثابت نیست.
در تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، صاحب کتاب؛ تمام مشایخی را که از آنان؛ روایت نقل نموده، توثیق کرده است. بر همین اساس برخی از علما؛ مانند شیخ حر عاملی و آیت الله خویی، این شهادت را قبول کرده و همه مشایخ علی بن ابراهیم را در این کتاب، توثیق کرده اند.
 

پاسخ تفصیلی

علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، از بزرگان علمای شیعه و از مشایخ مرحوم کلینی بود که از ایشان اخبار زیادی در کتاب کافی نقل شده است.[۱]
نجاشی در مورد قمی می نویسد: «علی بن ابراهیم، ابوالحسن قمی در نقل حدیث ثقه، دارای ثبت، مورد اعتماد و صحیح المذهب است و روایات فراوانی شنیده و کتاب هایی از جمله کتاب تفسیر و … نگاشته است».[۲]
شیخ طوسی نیز در فهرست خود می نویسد: «علی بن ابراهیم بن هاشم قمی کتاب های بسیار از جمله کتاب «تفسیر والناسخ و المنسوخ» را نوشته است».[۳]
بنابراین کتابی به نام تفسیر از جمله کتاب های او، نام برده شده است. کتابی هم که اکنون به نام تفسیر قمی موجود است، روایات آن در بحارالانوار، وسائل الشیعه[۴] و دیگر کتاب های حدیث آمده است.
معرفی کتاب تفسیر قمی
شاید اولین کسی که تحقیقات جامع و مفصلی درباره انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم، سخن گفت، آقا بزرگ تهرانی است که به جهت دقت و اهمیت کلام ایشان، آنچه که مورد نیاز است را در این جا می آوریم: «قمی؛ در این تفسیر؛ بیشتر روایاتش را از طریق پدرش و از امام صادق(ع) نقل می کند، البته از دیگر مشایخ خود و به طریق آنها نیز از امام صادق(ع)؛ نقل کرده است.
راوی این کتاب همان طور که در اول این تفسیر آمده است؛ «أبو الفضل العباس بن محمد بن قاسم بن حمزه بن موسى بن جعفر (ع)»[۵]‏ است، و چون دیده که این تفسیر فقط از روایات امام صادق(ع) است، مقداری از روایات ابی الجارود از امام باقر(ع) را در کتاب وارد کرده است؛ لذا تا اوائل تفسیر سورۀ آل عمران، سیاق تفسیر و سلسله سندی که برای روایات می آید واحد است که در آن علی بن ابراهیم از پدرش نقل می کند، اما در آیۀ «و أنبئکم بما تأکلون و ما تدخرون فی بیوتکم‏»[۶] اسلوب بیان روایات تغییر می کند، و سند روایات این گونه بیان می شود: «حدثنا أحمد بن محمد الهمدانی قال حدثنی جعفر بن عبد الله قال حدثنا کثیر بن عیاش عن زیاد بن المنذر أبی الجارود عن أبی جعفر محمد بن علی (ع)..»
همان طور که می دانیم این سند؛ همان سند مشهور علما به کتاب تفسیر ابی الجارود است که طریق نجاشی[۷] به این تفسیر، همچنین طریق شیخ طوسی[۸] به آن، عین همین سندی است که ذکر شد.
احمد بن محمد الهمدانی، -که همان ابن عقده مشهور است- در طبقه شاگردان شیخ کلینی است، در حالی که علی بن ابراهیم؛ استاد و شیخ کلینی است، پس چگونه معقول و ممکن است که علی بن ابراهیم از شاگردِ شاگردش حدیث نقل کند؟!!
پس این اولین حدیثی است که ابوالفضل از استادش؛ ابن عقده، در این کتاب وارد کرده است».[۹]
بنابراین این کتاب از علی بن ابراهیم نیست، بلکه جمع کننده آن، از روایات تفسیری علی بن ابراهیم بسیار استفاده کرده است.
توثیق راویان کتاب تفسیر قمی
در مقدمه کتاب تفسیر قمی چنین آمده است: «آنچه در این کتاب ذکر می کنیم؛ همه از مشایخ و ثقات (افراد مورد اعتماد) روایت می کنیم و آنان نیز از کسانی روایت می کنند که خداوند اطاعت شان را بر همه واجب کرده است و …».[۱۰]
بر طبق همین ادعایی که در ابتدای این کتاب آمده است؛ برخی چنین اظهار نظر کرده اند که تمام راویانی که در سلسله اسناد روایات تفسیر علی بن ابراهیم قرار دارند تا اتصال به معصومین(ع) همگی ثقه هستند؛ چرا که صاحب تفسیر به وثاقت آنها شهادت داده است.
شیخ حر عاملی می گوید: «علی بن ابراهیم به ثبوت احادیث تفسیر خود و این که همه روایات آن از ثقات امامیه روایت شده اند، شهادت داده است».[۱۱]
نویسنده معجم رجال الحدیث ضمن تأیید برداشت صاحب وسایل می گوید: «منظور علی بن ابراهیم از این سخن، اثبات صحت تفسیر خود بوده و این که روایات آن از معصومین(ع) و از طریق مشایخ و ثقات شیعه نقل شده است. بر این اساس شهادت و توثیق ایشان عمومیت داشته و همه مشایخ و راویانی را که قمی با واسطه و یا بی واسطه، از آنان روایت نقل کرده، شامل می شود؛ از این رو این سخنی که: شهادت ایشان به مشایخی که بی واسطه از آنان نقل کرده اختصاص دارد درست نیست».[۱۲]
خلاصه این که کتاب تفسیری به نام «تفسیر قمی» در دست رس وجود دارد، و برخی از روایات آن در کتاب های معتبری مانند «کافی» نقل شده است. اما در صحت انتساب تمام محتویات کتاب به علی بن ابراهیم قمی تردید وجود دارد. علاوه بر این که در صورت صحت انتساب این کتاب علی بن ابراهیم، ثقه و مورد اعتماد بودن جمیع راویان کتاب تفسیر ثابت نیست.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، ج ۴، ص۳۰۲، اسماعیلیان‏، قم، ۱۴۰۸ق.

[۲]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه(رجال نجاشی)، ص ۲۶۰، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.

[۳]. شیخ طوسی، الفهرست، محقق، مصحح، آل بحر العلوم، سید محمد صادق، ص ۲۶۶، المکتبه المرتضویه، نجف، چاپ اول، بی تا.

[۴]. به عنوان مثال نک: شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۱، ص ۲۸، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

[۵]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، ج ۱، ص ۲۷، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.

[۶]. آل عمران، ۴۹.

[۷]. رجال النجاشی، ص ۱۷۰.

[۸]. الفهرست، ص ۲۰۴.

[۹]. الذریعه، ج ۴، ص ۳۰۳.

[۱۰]. تفسیر قمی، ج ۱، ص ۴.

[۱۱]. وسائل الشیعه، ج۳۰، ص ۲۰۲.

[۱۲]. البته، بنابر نظریۀ ایشان،در جایی که معارضی وجود داشته باشد، که قوی تر از ادعای صاحب کتاب تفسیر باشد، آن قول، ترجیح داده می شود. نک: خوئی، ابو القاسم، معجم ‏رجال‏الحدیث، ج ۱، ص ۴۹، مرکز نشر آثار شیعه، قم، ۱۴۱۰ ق.