در این باره باید به چند نکته توجه کرد:

۱ – دین داراى اصول و محکماتى است که تغییر ناپذیر و پایدار است. معارف اساسى (مانند توحید، نبوت و معاد ) و احکام ضرورى (مانند اصل نماز، روزه، حرمت شراب ) و حتى بسیارى از فروعات عقاید، اخلاقیات و احکام نیز از این قسم است.

۲ – برخى احکام بر موضوعات با تعریف خاص وارد شده است؛ از این رو هرگاه موضوع بازشناسى شود و یا تغییر یابد، چه بسا حکم نیز تغییر کند. مثلاً ماهى بدون فلس حرام است. از طرف دیگر بعضى از ماهى ها بدون فلس از آب گرفته مى شوند ولى تحقیقات اخیر نشان داده است که اصالتا داراى فلس بوده ولى به عللى فلس ریزى دارد. در این صورت بازشناسى موضوع موجب فتواى برخى از مراجع به حلیت آنها شد. نمونه دیگر حرمت موسیقى لهوى است. اکنون اگر در مورد بعضى از موسیقى ها تشخیص داده شود که مطرب و یا لهوى نیست، از آنجا که شرایط حرمت را به طور کامل ندارد، حکم حرمت برداشته مى شود.

۳ – در مواردى نیز تغییر موضوع موجب تغییر حکم مى شود. فروش چیز نجسى که منفعت حلال ندارد، از نظر شرعى حرام است. از همین رو همه فقهاى پیشین خرید و فروش خون را حرام مى دانستند. اما امروزه که تکنولوژى پزشکى انتقال خون به بدن بیماران را ممکن ساخته است هیچ فقیهى فتوا به حرمت فروش خون نمى دهد، زیرا موضوع عوض شده و خون از جمله امورى شده که داراى منفعت حلال است.

۴ – برخى اعمال و رسوم، جزء مباحات است و انجام و عدم انجام آن، به سلیقه و  تشخیص خود مردم واگذار شده است. مانند مراسم سینه زنى که هر جامعه اى فرهنگ خاصى در عزادارى دارند. این گونه موارد، به شرط اینکه به فعل حرام آلوده نشود، از سوى شارع منع نمى شود.

۵ – برخى اعمال از تجربیات بزرگان گرفته شده و جزء مقبولات گشته است و از آنجا که در دایره بدعت و محرمات قرار ندارد – بلکه فوایدى بر آن مترتب است – انجام آن ترجیح دارد و دلیل بر منع شرعى نیست (مانند برخى اذکار در نمازها که به نیت مطلق ذکر گفته مى شود ).

۶ – بعضى از احکام امضایى است؛ یعنى، در میان عرف عقلا، رایج است و شارع منع نکرده؛ بلکه ادامه آن را جایز شمرده است (مانند بسیارى از معاملات و داد و ستدها چون بیمه و…) در نتیجه به خوبى مى توان به دست آورد که هر آنچه فایده عقلایى داشته و منع شرعى نداشته باشد، جایز است.

براى توضیح بیشتر توجه به مطالب زیر پرفایده است:

یکم. شیوه هاى عزادارى، غیر از ماهیت عزادارى است. عزادارى به گونه هاى متفاوت و در شکل هاى مختلف، ظهور مى کند؛ بنابراین صرفا یک ابزار است نه بیشتر.

دوم. ابزار و شیوه هاى عزادارى، باید با محتوا و پیام آن، متناسب باشد؛ به صورتى که بتواند با بهترین، وجهى آن را به دیگران منتقل کند و لباسى باشد که به قامت آن راست آید.

سوّم. مى توان براى ابلاغ محتواى پیام، از ابزارهایى که در فرهنگ و تمدن ملل گوناگون وجود دارد، سود جست و آنها را به خدمت گرفت؛ چنان که جهان اسلام زبان اردو را در هند به خدمت گرفت و آن را ابزارى براى صدور اسلام به شبه قاره قرار داد؛ یا فلسفه را از یونان گرفت و با اصلاحاتى آن را در خدمت آموزه هاى  وحیانى گذاشت و….

چهارم. اسلام به آداب و رسوم ملل تا زمانى که با آموزه هاى اسلام در تضاد و تهافت نباشد، احترام گذاشته و هیچ منعى نسبت به آنها روا نمى دارد.

براى مثال اسلام هیچ گاه براى زبان و رنگ لباس و کیفیت غذاى ملل مختلف، فنون، صنایع و علوم – مادامى که با هنجارهاى اسلام منافات نداشته باشد – محدودیتى قائل نیست.

با توجه به آنچه گفته شد، از دیدگاه اسلام «عزادارى و سوگوارى» اهل بیت (علیه السلام) ، مى تواند در قالب ها، فرم ها و ابزارى که در میان ملل و اقوام مختلف مرسوم بوده، محقق شود و به شیوه هاى گوناگون تجلّى یابد. این تا زمانى است که قالب ها، شیوه ها و گونه ها، به اصل پیام و محتوا لطمه وارد نسازد. از این رو استفاده از برخى شیوه هاى عزادارى – که در زمان صدر اسلام نبوده بدعت در دین یا تغییرپذیرى دین و یا به منزله اثرپذیرى معرفت دینى از ذهنیات انسانى نیست و اساسا نباید این گونه امور را با روح و اصل ماهیت عزادارى یا دیگر مسائل دینى – چه در حوزه رفتارها و چه در حوزه بینش ها و اعتقادات – که ریشه در متن نصوص دینى دارد، خلط نموده و یکسان انگاشت.

کتابنامه

۱ – قرآن مجید، ترجمه استاد محمد مهدى فولادوند.

۲ –  شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان.

۳ – سید جعفر شهیدى، ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران: انتشارات علمى فرهنگى.

۴ – عبدالحمید ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیه.

۵ – صبحى صالح، شرح نهج البلاغه، قم، دارالهجره، ۱۴۱۹ ق.

۶ – محمد على فروغى، آئین سخنورى، بى تا، بى جا.

۷ – على احمد پناهى، آرامش در پرتو نیایش، قم، مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمینى.

۸ – صفدر صانعى، آرامش روانى و مذهب، قم، پیام اسلام.

۹ – مرتضى مطهرى، آشنایى با قرآن، تهران: صدرا.

۱۰ – سید محمد حسین طباطبایى، آموزش عقاید و دستورهاى دینى، بى تا، بى جا.

۱۱ – اقبال لاهورى، احیاى فکر دینى در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: کانون نشر پژوهش هاى اسلامى، ۱۳۴۸٫

۱۲ – مارسل بوازار، اسلام و حقوق بشر، ترجمه محسن مؤدى، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.

۱۳ – محمد نقیب العطاس: اسلام و دنیوى گرى، ترجمه احمد آرام، مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه تهران، ۱۳۷۴٫

۱۴ – مرتضى مطهرى، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا.

۱۵ – محمدرضا مظفر، اصول الفقه، قم: انتشارات اسلامى.

۱۶ – ابى جعفر محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، به تصحیح: على اکبر غفارى، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۵۰ ش.

۱۷ – محمد حسین  طباطبائى، اعجاز قرآن، تهران، مرکز نشر فرهنگى رجاء، ۱۳۶۲٫

۱۸ – پیتر ال برگر، افول سکولاریسم، ترجمه: افشار امیرى، تهران: پنگان، ۱۳۸۰٫

۱۹ – حسین بن عبداللّه بن سینا، الاشارات و التنبیهات، ترجمه مجتبى زارعى، قم: بوستان کتاب.

۲۰ – حسن محمد المکى العاملى، الالهیات على هدى الکتاب والسنه والعقل، محاضرات استاد جعفر سبحانى، قم: امام صادق (علیه السلام) ، ۱۴۱۷، ج ۳٫

۲۱ – الحافظ ابى الفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقى، البدایه والنهایه، تحقیق على شیرى، دار احیاء التراث العربى، ۱۴۰۸٫

۲۲ – ابن عساکر شافعى، الجامع الصحیح، دارالکتب العلمیه.

۲۳ – عبدالرحمن جلال الدین سیوطى، الدرالمنثور فى التفسیر بالمأثور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ ه.ق.

۲۴ – محمد ابن سعد بصرى، الطبقات الکبرى، بیروت: دار الاحیاء التراث العربى.

۲۵ – شیخ محمد عبده (۱۳۲۳ه)، المنار، بیروت: دارالفکر.

۲۶ – مرتضى مطهرى، امامت و رهبرى، تهران: صدرا.

۲۷ – مرتضى مطهرى، امدادهاى غیبى در زندگى بشر، تهران: صدرا.

۲۸ – عبداللّه  جوادى آملى، انتظار بشر از دین، قم: اسراء، ۱۳۸۰٫

۲۹ – مرتضى مطهرى، انسان و ایمان، تهران: صدرا، ۱۳۷۴٫

۳۰ – پت کورى، بازگشت به دعا در آستانه هزاره سوم، ترجمه عزیزاللّه  صوفى سیاوش.

۳۱ – حمید رضا شاکرین، براهین اثبات وجود خدا در نقدى بر شبهات جان هاسپرز، تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۵٫

۳۲ – محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۹۸۳ م.

۳۳ – آلوین گولدنر، بحران جامعه شناسى غرب، ترجمه فریده ممتاز، تهران: شرکت سهامى انتشار، ۱۳۶۸٫

۳۴ – على نقى فقیهى، بهداشت و سلامت روان در آیینه علم و دین، قم، حیات سبز، ۱۳۸۴٫

۳۵ – سید ابوالقاسم خویى، بیان در علوم و مسائل کلى قرآن، ترجمه: محمدصادق نجمى، هاشم هاشم زاده هریسى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ۱۳۸۲٫

۳۶ – حمیدرضا شاکرین، پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى (ج۷)، قم: معارف.

۳۷ – مرتضى مطهرى، پیرامون انقلاب اسلامى، تهران: صدرا.

۳۸ – ابى بکر احمدبن على الخطیب البغدادى، تاریخ بغدادى او مدینه السلام، بیروت، دارالکتب العلمیه.

۳۹ – عبدالرحمن، تاریخ تصوف اسلامى، کویت، مطبوعات.

۴۰ – ابن عساکر شافعى، تاریخ دمشق، بیروت: دارالفکر.

۴۱ – رسول جعفریان، تاریخ سیاسى اسلام (سیره رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  )، قم: الهادى، ۱۳۷۸٫

۴۲ – مارشال برمن، تجربه مدرنیته، ترجمه مراد فرهاد پور، ۱۳۸۰٫

۴۳ – محمدتقى فعالى، تجربه دینى و مکاشفه عرفانى، تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۹٫٫

۴۴ – محمد سعیدى روشن، تحلیل زبان قرآن و روش فهم آن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

۴۵ – رونالد اینگلهارت، تحول فرهنگى در جامعه پیشرفته صنعتى، ترجمه: مریم وتر، تهران: کویر، ۱۳۷۳٫

۴۶ – سید محمد حسین طباطبایى، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوى همدانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى.

۴۷ – مرتضى مطهرى، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران و قم: صدرا.

۴۸ – على بن ابراهیم القمى، تفسیر قمى، تحقیق محمد صالحى اندیمشکى، قم، ذوى القربى، ۱۴۲۸ ق.

۴۹ – مرتضى مطهرى، تکامل اجتماعى انسان، قم و تهران: صدرا.

۵۰ – سید محمدرضا جلالى نائینى، توضیح الملل، ترجمه الملل والنحل، تهران: اقبال، ۱۳۶۲٫

۵۱ – ژان پل ویلم، جامعه شناسى ادیان، ترجمه: عبدالرحیم گواهى، تهران: مؤسسه انتشاراتى تبیان، ۱۳۷۷٫

۵۲ – ملکم همیلتون، جامعه شناسى دین، ترجمه محسن ثلاثى، تهران: تبیان، ۱۳۷۷٫

۵۳ – فرانکلین لووان بومر، جریان هاى بزرگ در تاریخ اندیشه غربى، ترجمه حسین بشیریه،  تهران: مرکز بازشناسى اسلام و ایران، ۱۳۸۰٫

۵۴ – حمید پارسانیا، حدیث پیمانه، قم: معارف.

۵۵ – تا نِه گى دو کِه نِه تِن، حس مذهبى یا بعد چهارم روح انسانى، ترجمه مهندس بیانى.

۵۶ – مرتضى مطهرى، حکمت ها و اندرزها، تهران: انتشارات حکمت.

۵۷ – حمیدرضا شاکرین، حکومت دینى، قم: پارسایان، ۱۳۸۳٫

۵۸ – مرتضى مطهرى، خاتمیت، تهران: صدرا، ۱۳۷۴٫

۵۹ – جعفر سبحانى، خاتمیت از نظر قرآن و حدیث و عقل، قم: مؤسسه امام صادق (علیه السلام) ؛

۶۰ – مرتضى مطهرى، ختم نبوت، تهران: صدرا، ۱۳۷۴٫

۶۱ – مرتضى مطهرى، خدمات متقابل ایران و اسلام، تهران: صدرا.

۶۲ – على اکبر رشاد، دانشنامه امام على (علیه السلام) ، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامى.

۶۳ – فرید وجدى، دایره المعارف، بى تا، بى جا.

۶۴ – درآمدى بر حقوق اسلامى، نشر دفتر همکارى حوزه و دانشگاه.

۶۵ – احمد واعظى، درآمدى بر هرمنوتیک، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى.

۶۶ – على شیروانى، درس نامه عقاید، قم: مرکز جهانى علوم اسلامى.

۶۷ – شهید صدر، دروس فى علم الاصول، قم: دارالعلم.

۶۸ – واگلرى، دفاع از اسلام، ترجمه فیروز حریرچى، تهران: فروغى، بى تا.

۶۹ – پییر آلستون، ملتون یینگر، محمد لگنهاوزن، دین و چشم اندازهاى نو، ترجمه غلامحسین توکلى، قم: بوستان کتاب ۱۳۷۶٫

۷۰ – على ربانى گلپایگانى، دین و دولت، تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۷٫

۷۱ – محمد سروش، دین و دولت در اندیشه اسلامى، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، زمستان ۱۳۷۸٫

۷۲ – ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمه مهدى قائنى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳٫

۷۳ – حمیدرضا شاکرین و علیرضا محمدى، دین و سیاست، ولایت فقیه و جمهورى اسلامى، قم: معارف، ۱۳۸۳٫

۷۴ – محمدرضا کاشفى، دین و فرهنگ، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى.

۷۵ – ناصربن خسروبن حارث القبادیانى البلخى المروزى، دیوان ناصر خسرو، تهران: آزادمهر.

۷۶ – حمیدرضا شاکرین، راز آفرینش (مجموعه پرسش هاى دانشجویى، دفتر ۲۶)، قم، نشر معارف، ۱۳۸۶٫

۷۷ – شارل دو منتسکیو، روح القوانین، ترجمه على اکبر مهتدى، تهران: امیرکبیر۱۳۶۲٫

۷۸ – شهاب الدین آلوسى، روح المعانى، دار احیاء التراث العربى.

۷۹ – اتین ژیلسون، روح فلسفه قرون وسطى، ترجمه ع. داودى، تهران: شرکت انتشارات علمى و  فرهنگى، ۱۳۷۰٫

۸۰ – على اکبر کلانترى، رویش (درآمدى بر کارآمدى نظام جمهوى اسلامى) قم: معارف، ۱۳۸۳٫

۸۱ – برنارد لوئیس، زبان سیاسى اسلام،  ترجمه غلامرضا بهروز لک، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، ۱۳۷۸٫

۸۲ – محمد حسن قدردان قراملکى، سکولاریسم در مسیحیت و اسلام، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، ۱۳۷۹٫

۸۳ – مرتضى مطهرى، سیرى در نهج البلاغه، تهران: صدرا.

۸۴ – سید محمد دامادى، شرح بر مقامات اربعین، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷٫

۸۵ – عبدالرحمن انصارى، شرح منازل السائرین، نشر مولى.

۸۶ – عبداللّه  جوادى آملى، شریعت در آینه معرفت، تهران: مرکز نشر فرهنگى رجاء، ۱۳۷۲ ش.

۸۷ – سید محمد حسین طباطبایى، شیعه در اسلام، قم: انتشارات اسلامى.

۸۸ – ابو عبداللّه  محمد بن اسماعیل البخارى، صحیح بخارى، بیروت: دار المعرفه.

۸۹ – جان دیون پورت، عذر تقصیر به پیشگاه محمد (صلی الله علیه وآله)  و قرآن، ترجمه غلامرضا سعیدى، قم؛ دار التبلیغ اسلامى، بى تا.

۹۰ – محمدرضا کاشفى، عرفان و تصوف (پرسش ها و پاسخ ها، دفتر یازدهم )، قم، معارف.

۹۱ – محمد بن على بن بابویه صدوق، علل الشرایع، ترجمه سید محمد جواد ذهنى تهرانى، قم: مؤمنین.

۹۲ – ابى جعفر صدوق، عیون اخبار الرضا، قم: انتشارات اسلامى.

۹۳ – ابن حجر العسقلانى، فتح البارى، بیروت: دارالمعرفه.

۹۴ – سید محمد حسین طباطبایى، فرازهایى از اسلام، تنظیم سید مهدى آیت اللهى، قم: جهان آرا.

۹۵ – ابى جعفر محمدبن یعقوب کلینى، فروع کافى، تحقیق: على اکبر غفارى، تهران: دارالکتب الاسلامیه .

۹۶ – سید جعفر سجادى، فرهنگ اصطلاحات عرفانى، تهران: ظهورى، ۱۳۷۰٫

۹۷ – علاءالدین حجازى، فرهنگ نماز، تهران: بعثت، ۱۳۵۴٫

۹۸ – میرچا الیاده، فرهنگ و دین، ترجمه مترجمان ؛ زیر نظر بهاءالدین خرمشاهى، تهران: طرح نو،  ۱۳۷۴٫

۹۹ – على شریعتى، فلسفه تعلیم و تربیت، تهران: سمت.

۱۰۰ – ناصر کاتوزیان، فلسفه حقوق، انتشارات شرکت سهامى انتشار، ۱۳۷۷٫

۱۰۱ – محمدتقى جعفرى، فلسفه دین، به کوشش عبداللّه  نصرى، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، ۱۳۷۸٫

۱۰۲ – نورمن ال گیسلر، فلسفه دین، تهران: حکمت، ۱۳۸۴٫

۱۰۳ – عبداللّه  نصرى، فلسفه آفرینش، قم، معارف، ۱۳۸۲٫

۱۰۴ – ناصر مکارم شیرازى، قرآن و آخرین پیامبر، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۴۹٫

۱۰۵ – مهدى گلشنى، قرآن و علوم طبیعت، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.

۱۰۶ – قرائت دین، حسین محمدى، قم: انتشارات ظفر ۱۳۸۰٫

۱۰۷ – ژان ژاک روسو، قرارداد اجتماعى، ترجمه منوچهرکیا، تهران: انتشارات گنجینه، ۱۳۵۲٫

۱۰۸ – محمد تقى مصباح یزدى، قلمرو دین، مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمینى.

۱۰۹ – عبدالحسین خسروپناه، کلام جدید، قم: مرکز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه علمیه.

۱۱۰ – مرتضى مطهرى،  گفتارهاى معنوى، تهران: صدرا.

۱۱۱ – ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۸۴٫

۱۱۲ – محمود فتحعلى، مبانى اندیشه اسلامى ۴، درآمدى بر نظام ارزشى و سیاسى اسلام، قم: مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمینى، ۱۳۸۳٫

۱۱۳ – جلال الدین محمد مولوى، مثنوى معنوى، به همت رینولد الین نیکلسون، تهران: مولا، ۱۳۶۰٫

۱۱۴ – على شریعتى، مجموعه آثار، مرکز نشر آثار شریعتى.

۱۱۵ – مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، تهران: صدرا، ۱۳۷۷٫

۱۱۶ – مجموعه مقالات اولین همایش دین در بهداشت روان، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۷٫

۱۱۷ – رسول جعفریان، مجموعه مقالات تاریخى، قم: نشر الهادى.

۱۱۸ – عبدالکریم سروش، مدارا و مدیریت، تهران: موسسه فرهنگى صراط، ۱۳۷۶٫

۱۱۹ – احمدبن حنبل، مسند احمد، بیروت: دار صادر.

۱۲۰ – علیرضا شجاعى زند، مشروعیت دینى دولت و اقتدار سیاسى دین، تهران: نشر مرکز.

۱۲۱ – سید مرتضى عسکرى، معالم المدرستین، تهران: بنیاد بعثت، ۱۴۱۲٫

۱۲۲ – بابک احمدى، معماى مدرنیته، نشر مرکز.

۱۲۳ – محمد شجاعى، مقالات، تهران: سروش.

۱۲۴ – موریس بوکاى، مقایسه اى میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه: مهندس ذبیح اللّه  دبیر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ۱۳۶۴٫

۱۲۵ – محمد مولوى، مکتوبات، تهران: عطایى.

۱۲۶ – میرزا فتحعلى آخوندزاده، مکتوبات کمال الدوله، چاپ باکو، ۱۹۸۵٫

۱۲۷ – مرتضى مطهرى، نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخیر، تهران: صدرا.

۱۲۸ – آلکسیس کارل، نیایش، ترجمه على شریعتى، تهران: تشیع.

۱۲۹ – مرتضى مطهرى، وحى و نبوت، تهران: صدرا.

۱۳۰ – محمدبن حسن حر العاملى، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۴٫

۱۳۱ – عبداللّه  جوادى آملى، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، نشر اسرا، ۱۳۷۸٫

۱۳۲ – سیدمحمدحسین طباطبایى، ولایت نامه، ترجمه همایون همتى، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۶ ش.

۱۳۳ – مرتضى مطهرى، ولاءها و ولایت ها، تهران: صدرا.

۱۳۴ – مرتضى مطهرى، یادداشت ها، ج ۴، قم و تهران: صدرا، ۱۳۸۲٫

مقالات

۱ – اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات اولین همایش بین المللى «نقش دین دربهداشت روان»، ج ۱، قم، معارف.

۲ – علیرضا شجاعى زند، اسلام و عرفى شدن، (مقاله)، نقد و نظر (فصلنامه)، سال هفتم، شماره  سوم و چهارم، تابستان و پاییز ۱۳۸۰٫

۳ – علیرضا شجاعى زند، الگوى عرفى شدن جوامع با تأکید در مورد ایران، تهران: ماهنامه اطلاعات سیاسى ـ اقتصادى.

۴ – محمد قهرمانى و…، بررسى تأثیر روزه دارى بر وضعیت سلامت روانى (مقاله) نقش دین در بهداشت روان، ج۱، قم، معارف، ۱۳۸۲٫

۵ – قربانعلى اسداللهى، رابطه اعتقادات مذهبى در درمان بیمارى هاى افسردگى (مقاله) نقش دین در بهداشت روان (مجموعه مقالات)، قم: نوید اسلام، ۱۳۷۷٫

۶ – روزنامه اطلاعات، ۲۵/۲/۴۶٫

۷ – احمدعلى نوربالا، شواهد پژوهشى در رابطه بین وابستگى مذهبى و افسردگى (مقاله) اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات، ج ۱، قم: معارف، ۱۳۸۲٫

۸ – قبسات، فصل نامه، سال پنجم، ش ۳، شماره پیاپى ۷۱٫

۹ – حمیدرضا شاکرین، قرآن و رویان شناسى (مقاله)، حوزه و دانشگاه (فصلنامه).

۱۰ – کیهان فرهنگى، شماره ۳، سال ۱۳۶۸٫

۱۱ – باقر غبارى بناب، مطالعاتى در قلمرو مشترک دین و روان شناسى (مقاله)، حوزه و دانشگاه (فصلنامه)، شماره ۲۹، زمستان ۸۰٫

۱۲ – آرنولد توین بى، نقش دین، (مقاله) هفت آسمان، (فصلنامه)، سال دوم، شماره ۷، پاییز ۱۳۷۹٫

 منابع لاتین

۱ – Religion and Individual Needs” in Seentific Study of Religion.

2 – Sporawski. M.j,Houghson M.J(1987) preceriptions for Happy Marriage Adjustment and Satisfaction of Couples Married So or More Yearly, Family Coordinator.

3 – Stark, R.(1471) Psyc lopathology and Religious Commitment Review of Religious Resaearch.

4 – Gartner. J. Larson, D, B. Allen G. Religious Commitments and Mental Health: A Review Of the Empirical literature, Jornal: Rsychology and Theology.

5 – Fazlur Rahman, Islam and Modernity, (Chicago and Londan: University of Chicago press, 1982)).

6 – Leonard Binder, Islamic Liberalism: A Critique of Development Idelogies(Chicago and London. The University of Chicago and London: The University of Chicago Press, 1980).).

7 – Comstock, G.r Partidge, K.B. (1472) Church Abandance and Health. Journal of Chronic Disease.

8 – Ernest Gellner, Islam and Modernism: Some comparisons, International Affairs, vol. 67. no. 1 (january 1991).)

9 – Glenn N.D. Weaver. C.N (1987) Multivariate, Multisurvey study Of Marriage.

10 – Linden Thal j.j, Meyers, T.K, Pepper M.P., Stern M.S.1470 Mental stutus and. Religious Behavior. Journal for the Scietific Study of Religion.

11 – pressman .P.Lyons, J.S., Larsin, D.B. and. Starnin, J.J (1990) Religious Belief,Depression, and Ambulation Stutus in eldery woman with Broken Hips. American Journd Psychatiry.

12 – Ernest Gellner (1992) Postmodern: Sm, Reason and Religion, London; Routledge.

13 – Adolf, E,M. Smart,R.G (1485) Drug use and Rse and Religious Affiliation, Feelings, British journal of Addiction.

14 – Merryiam Webster’s Collegiate Dictionary, Tenth Edition.

15 – Wooheed, Lina & Paul Heelas (2000) Religion in Modern Times. Blackwell, Oxford.

16 – karl Gustave Jung, “Modern Man in search of Asoul” , “Philosophy of Religion“.